Kolejny w tym roku numer tematyczny „Palestry” poświęcony został problematyce ostatniej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z lipca 2019 r. Regulacji stanowiącej jeden z fundamentów adwokackiej praktyki. Ustawy określającej reguły prowadzenia procesów cywilnych i gospodarczych, stanowiącej dla pełnomocników procesowych podstawowe źródło rekonstrukcji norm wykorzystywanych przy wykonywaniu codziennych obowiązków zawodowych. Uchwalona w 2019 roku obszerna nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego, wpisująca się w trwający od 1989 r. stały proces zmian polskiego systemu prawa, ma charakter szczególny z dwóch zasadniczych powodów. Pierwszy związany jest z zakresem i liczbą wprowadzanych zmian, a także ich zawartością treściową, oddającą przyjmowane przez ustawodawcę nie w pełni spójne założenia modelowe oraz odzwierciedlającą filozofię procesów cywilnych i gospodarczych wedle nowego ujęcia. Drugi wynika z kontekstu normatywnego i społecznego, w jakim ustawa nowelizująca wchodzi w życie.

Ustawą z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw ustawodawca dokonał jednej z największych zmian zasadniczej ustawy procesowej w ostatnim trzydziestoleciu. Zmiany te dotknęły w zasadzie każdego fragmentu Kodeksu odnoszącego się do postępowania rozpoznawczego. Dotyczyły zatem zarówno przepisów Tytułu wstępnego Kodeksu postępowania cywilnego, który wyraża zasadnicze normy kierunkowe (m.in. dodanie definicji nadużycia prawa procesowego – art. 41 k.p.c. oraz przeniesienie tu zagadnienia utrwalania przebiegu czynności przez strony – art. 91 k.p.c.), a także przepisów o podmiotach postępowania (w tym w szczególności przepisów o właściwości i składzie sądu, a w mniejszym stopniu przepisów o innych podmiotach), czynnościach procesowych (w tym m.in. o wymaganiach formalnych pism procesowych, sankcjach za ich niespełnienie, doręczeniach, posiedzeniu pojednawczym, przygotowaniu rozprawy itp.), postępowaniu dowodowym, orzekaniu, środkach zaskarżenia i innych jeszcze zagadnieniach. Doszło nią także do istotnych zmian w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i w ustawie o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, a także w ustawie o komornikach sądowych.

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego nie tylko zmieniła model procesu w Polsce, ale i nałożyła na zawodowych pełnomocników nowe obowiązki wobec sądu i klientów. Celem opracowania jest przedstawienie tych obowiązków na etapie przygotowania procesu i w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.

Rozległe zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego mają na celu radykalną poprawę sprawności procesu sądowego. Polegają na: wprowadzeniu sankcji za nadużycie prawa procesowego, zaostrzeniu prekluzji dowodowej oraz na nowej organizacji postępowania na etapie poprzedzającym rozprawę. To ważne przedsięwzięcie musi się zmierzyć z, równie istotnymi, okolicznościami obecnymi w otoczeniu procesu cywilnego. Równolegle bowiem z powierzeniem sędziom dodatkowych obowiązków, nie zmniejszono ich nadmiernego obciążenia sprawami i nie zaniechano wobec nich politycznej presji opierającej się na tezie, że nie są oni rzeczywistymi reprezentantami społeczeństwa. Tymczasem reforma postępowania cywilnego wymaga współdziałania wszystkich interesariuszy, co w warunkach fragmentarycznych korekt i jednoczesnej konfrontacji społecznej może być trudne. W konsekwencji niepewny jest los zmian – czy mimo systemowych przeszkód zostaną w pełni zrealizowane?

Wielka nowelizacja przepisów postępowania cywilnego z 2019 roku objęła w znacznym zakresie także postępowanie dowodowe. Wprowadzone zostały nowe kategorie procesowe, takie jak – fakty powszechnie dostępne, świadek-biegły (świadek-ekspert), połączenie roli biegłego prywatnego z biegłym sądowym, odbieranie zeznań od świadka na piśmie, plan rozprawy zastępujący postanowienie dowodowe, wprowadzenie katalogu podstaw pominięcia przez sąd dowodu, uregulowanie możliwości wykorzystania opinii biegłego sporządzonej w innej sprawie, przesłuchiwanie świadków w obecności biegłego, umawianie się co do wyłączenia określonych dowodów. Są to problemy rozważane dotąd jedynie teoretycznie, które obecnie stają się codzienną praktyką sądów w sprawach cywilnych.

Artykuł omawia problematykę zmian w zakresie postępowania dowodowego i środków dowodowych dokonanych w Kodeksie postępowania cywilnego ustawą z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Omówione zmiany odnoszą się zarówno do kwestii natury podstawowej związanych z realizacją zasady koncentracji materiału dowodowego, aż po szczegółowe rozwiązania dotyczące dynamiki postępowania dowodowego, sposobu jego kształtowania i przeprowadzania analizy materiału dowodowego. Odrębną kwestią uwzględnioną w opracowaniu są zmiany obejmujące poszczególne środki dowodowe, w tym dowód z dokumentu, dowód z zeznań świadków i dowód z opinii biegłego sądowego.

Wprowadzony z dniem 7.11.2019 r. art. 2711 Kodeksu postępowania cywilnego przewiduje, że jeżeli sąd tak postanowi, świadek składa zeznanie na piśmie. Samą możliwość składania przez świadków zeznań na piśmie należy ocenić pozytywnie. Mogłoby to w szczególności umożliwić wstępną selekcję przydatności świadków i ustne przesłuchiwanie przed sądem tylko tych, którzy mają informacje istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Niestety, nowy art. 271(1) k.p.c. został zredagowany zbyt syntetycznie, co będzie powodowało znaczne trudności w jego stosowaniu w praktyce. Nie ma mechanizmów, które pozwalałyby ocenić wiarygodność świadka składającego zeznania na piśmie, a także sprawdzić, czy zeznania złożył samodzielnie, bez niedozwolonych wpływów strony lub jej pełnomocnika.

Artykuł przedstawia zarys regulacji odrębnego postępowania procesowego w sprawach gospodarczych. Zgodnie z założeniami ustawodawcy postępowanie to z uwagi na znaczenie stosunków cywilnoprawnych w obrocie gospodarczym powinno toczyć się szybciej niż pozostałe sprawy procesowe. Z tego względu, a także z uwagi na udział w nich – co do zasady – podmiotów profesjonalnych, zawiera surowsze wymagania i rygory procesowe w stosunku do ogólnych reguł postępowania cywilnego. Przedmiotem tego opracowania jest przedstawienie ram podmiotowych i przedmiotowych tego postępowania, a także jego odrębności w stosunku do postępowania cywilnego toczącego się na zasadach ogólnych.

Niniejszy artykuł dotyczy problematyki umów dowodowych w sądowym postępowaniu cywilnym. Zagadnienie to ma walor nie tylko teoretyczny, ale i praktyczny. Do tej pory umowy dowodowe budziły wątpliwości, ponieważ nie miały one odzwierciedlenia w Kodeksie postępowania cywilnego. Po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 4.07.2019 r. ustawodawca zdecydował się wprowadzić regulację umów dowodowych w ramach postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych. Umowy dowodowe zostały uregulowane w art. 4589 k.p.c. Opracowanie dotyczy istoty umów dowodowych z uwzględnieniem ich dopuszczalności, natury prawnej oraz wadliwości. W artykule ocenie poddana została także kwestia dopuszczalności umów dowodowych z uwagi na zasady prawa procesowego oraz Konstytucję RP.

Pomimo tego, że art. 3 Kodeksu postępowania cywilnego stanowił wystarczającą podstawę dla konstrukcji nadużycia prawa procesowego, zdecydowano się w ramach nowelizacji z 2019 r. na wprowadzenie art. 41 , który w istocie rzeczy powiela konstrukcję nadużycia prawa procesowego stworzoną i akceptowaną w literaturze i orzecznictwie na gruncie art. 3 k.p.c. Nadużycie prawa procesowego nie jest konstrukcyjnie identyczne z nadużyciem prawa podmiotowego w prawie materialnym (art. 5 k.c.) i dlatego nie przewidziano analogicznej jak w prawie materialnym ogólnej sankcji bezskuteczności czynności kwalifikowanych jako nadużycie prawa procesowego, ograniczając się do skutków finansowych w kilku przewidzianych w ustawie przypadkach. Stawia to pod znakiem zapytania funkcję art. 41 k.p.c. jako źródła ogólnej, użytecznej konstrukcji w postępowaniu cywilnym.

Problematyka nadużycia uprawnień procesowych przez strony i uczestników postępowania cywilnego od dawna stanowi przedmiot zainteresowania doktryny. W wyniku nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego1 do Kodeksu wprowadzono przepisy zawierające definicję nadużycia uprawnień procesowych oraz określające sankcje z tego tytułu. Sankcje te mają głównie finansową naturę i obejmują takie środki jak grzywna czy obciążenie kosztami postępowania. Brak jest natomiast sankcji polegającej na bezskuteczności czynności procesowej strony. Stan prawny w tym zakresie jest niezadowalający. Niektóre z rozwiązań wymagają przemyślenia. Dlatego należy spodziewać się dalszych zmian w Kodeksie.

Ustawą z 4.07.2019 r. w sposób istotny znowelizowano prawo postępowania cywilnego. Wprowadzone zmiany dotknęły wielu zagadnień, w tym kosztów procesu. Ustawodawca przewidział stosunkowo krótkie – biorąc pod uwagę skalę i charakter zmian – vacatio legis. Stawia to, zresztą już nie po raz pierwszy, zarówno przed teoretykami, jak i przedstawicielami praktyki szczególne wyzwanie szybkiego dostosowania się do nowych unormowań. Artykuł stanowi krytyczną analizę nowych unormowań Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących kosztów procesu, w szczególności: wyraźnego dopuszczenia zasądzania odsetek za opóźnienie w zwrocie kosztów procesu, zmianę zasad rozliczania kosztów mediacji, szersze wykorzystanie kosztów procesu jako sankcji za nadużycie prawa procesowego. Oceniając co do zasady pozytywnie kierunek zmian, autorka wskazuje na wadliwość szczegółowych rozwiązań i formułuje postulaty de lege ferenda. Wyraża pogląd, że – pomimo dwuznacznego sformułowania art. 98 § 11 k.p.c. – w orzeczeniu o kosztach procesu powinno zostać zawarte wyraźne rozstrzygnięcie o odsetkach za opóźnienie w ich zwrocie. W przeciwnym wypadku nie jest możliwe egzekwowanie ich przez komornika ani też dochodzenie w odrębnym procesie.

Ustawą z 4.07.2019 r. w sposób istotny znowelizowano zasady postępowania cywilnego. Wprowadzone zmiany dotknęły wielu zagadnień, w tym kosztów sądowych. Zmiany wprowadzone w ustawie z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych mają szczególne znaczenie dla praktyki i powinny być odczytywane z uwzględnieniem gruntownych zmian wprowadzonych w samym Kodeksie postępowania cywilnego. Autorka poddaje krytycznej analizie nowe unormowania ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Podkreśla fiskalizm nowych rozwiązań i wynikające z niego zagrożenia prawa do sądu, w tym prawa do rzetelnie ukształtowanej procedury. Dotyczy to szczególnie wprowadzonej nowelizacją opłaty od wniosku o uzasadnienie oraz opłat w postępowaniu upominawczym. Autorka zwraca uwagę na wyłaniające się problemy interpretacyjne m.in. dotyczące opłat od rozszerzenia powództwa.

Artykuł zawiera ocenę nowej instytucji polskiego postępowania cywilnego, tj. uprawnienia przewodniczącego do pouczenia stron o prawdopodobnym wyniku postępowania. Do tej pory uzewnętrznienie przez sędziego poglądu na wynik sprawy na etapie wcześniejszym niż wydanie wyroku traktowane było jako podstawa do wyłączenia tego sędziego ze względu na brak bezstronności. Takie podejście sprzeczne jest jednak z realiami pracy sędziego, który pogląd na sprawę wyrabia sobie znacznie wcześniej, a w trakcie postępowania jedynie go weryfikuje. Ustawa zrywa zatem z fikcją sędziego oceniającego sprawę na sam koniec postępowania. Zmiana stanowi przejaw zasady lojalności sądu względem stron i może przyczynić się do poprawy komunikacji na linii sąd–strona. Regulację, choć niepozbawioną błędów, należy ocenić pozytywnie.

Każdy system środków zaskarżenia musi mieć określone granice i optymalny kształt, uwzględniać różne wartości, założenia i efekty, które mogą uwidocznić się w praktyce sądowej. Modyfikowaniu środków zaskarżenia powinno towarzyszyć dążenie do zapewnienia jasności i przejrzystości instytucji prawnych. Potrzeba wzmacniania gwarancji realizacji konstytucyjnego prawa do rozpoznania spraw cywilnych bez niepotrzebnego i zbędnego przedłużania postępowania nie budzi wątpliwości. Nowelizacja przepisów regulujących zażalenie i postępowanie wywołane jego wniesieniem uwidacznia jednak zarówno zalety, jak i mankamenty wprowadzanych rozwiązań. Dewolutywność jest pojęciem, które wykształciło się w ścisłym związku ze środkami odwoławczymi. Dewolutywność była dotychczas uznawana za element należący do istoty tego środka prawnego. Nowelizacja z 2019 r. wprowadziła rozwiązanie, że kwestie incydentalne są rozpoznawane przez inny skład sądu tej samej instancji. Rangę zasady uzyskało tzw. zażalenie poziome, rola zażalenia klasycznego została zaś zmarginalizowana. Instancyjność procesu decyzyjnego powinna odnosić się do pierwszego rozstrzygnięcia sprawie. Zażalenie współkształtuje system dwuinstancyjnego postępowania w sprawach cywilnych, powinno co do zasady zakładać występowanie nierównorzędnych szczebli w hierarchii organów wymiaru sprawiedliwości. Dokonane zmiany komplikują system środków zaskarżenia. Mogą być źródłem nieporozumień nie tylko wśród stron procesu, lecz także wśród sędziów i zawodowych pełnomocników. Możliwość pozostawiania w aktach sprawy zażaleń wnoszonych jedynie w celu przewleczenia postępowania należy zaaprobować. Zmiana wychodzi naprzeciw potrzebom praktyki i eliminuje zdiagnozowane zagrożenia. Sąd bada, czy skarżący czyni użytek z zażalenia zgodnie z jego celem, czy też jego działania są ukierunkowane na przewleczenie postępowania. Ustawodawca wprowadził sankcję polegającą na niepodejmowaniu przez sąd czynności w razie wniesienia przez stronę zażalenia w sposób niezgodny z jego przeznaczeniem. Wniesienie zażalenia, którego celem nie jest wyłącznie przewleczenie postępowania, nie jest sankcjonowane pozbawieniem skarżącego prawa do uzyskania rozstrzygnięcia o zasadności żądania.

Mediacja będąca jedną z tzw. alternatywnych metod rozwiązywania sporów znalazła swoje miejsce tak w międzynarodowym, europejskim, jak i polskim porządku prawnym i stała się komplementarnym elementem wymiaru sprawiedliwości. Stąd celem niniejszego artykułu jest ogólne przedstawienie rozwoju współczesnej instytucji mediacji w polskim systemie prawa oraz określenie przyszłych kierunków działań ustawodawcy w tym zakresie, zwłaszcza w odniesieniu do spraw z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego w kontekście kompleksowych zmian w procedurze cywilnej wprowadzonych w 2019 r.

Celem artykułu jest wskazanie uwag de lege lata i de lege ferenda na tle art. 18315 Kodeksu postępowania cywilnego, który w § 2 wskazuje, że przepis dotyczący ugód mediacyjnych nie uchybia szczególnym formom czynności prawnej. Rozwiązanie to budzi rozbieżności w doktrynie, orzecznictwie, a najczęściej przeszkadza w praktyce mediacyjnej stworzyć prawidłową i zgodną z prawem ugodę, która nie zmierza do obejścia prawa.