U stawą z 4.07.2019 r.Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469), dalej nowelizacja. w sposób istotny znowelizowano zasady postępowania cywilnego. Wprowadzone zmiany dotknęły wielu zagadnień, w tym kosztów sądowych. Zmiany wprowadzone w ustawie z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnychUstawa z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 785 ze zm.), dalej u.k.s.c. mają szczególne znaczenie dla praktyki i powinny być odczytywane z uwzględnieniem gruntownych zmian wprowadzonych w samym Kodeksie postępowania cywilnegoUstawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.), dalej k.p.c..

Autorka poddaje krytycznej analizie nowe unormowania ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Podkreśla fiskalizm nowych rozwiązań i wynikające z niego zagrożenia prawa do sądu, w tym prawa do rzetelnie ukształtowanej procedury. Dotyczy to szczególnie wprowadzonej nowelizacją opłaty od wniosku o uzasadnienie oraz opłat w postępowaniu upominawczym. Autorka zwraca uwagę na wyłaniające się problemy interpretacyjne m.in. dotyczące opłat od rozszerzenia powództwa.

Ustawodawca przewidział stosunkowo krótkie – biorąc pod uwagę skalę zmian – vacatio legis. Wprowadzone w art. 4 nowelizacji zmiany ustawy o kosztach sądowych  w sprawach cywilnych weszły w życie z dniem 21.08.2019 r. (tj. po upływie 14 dni od ogłoszenia)Art. 17 pkt 1 nowelizacji., przy czym w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie nowelizacji przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w nowym brzmieniu stosuje się wyłącznie do pism i wniosków podlegających opłacie, wnoszonych po dniu wejścia w życie nowelizacji oraz do wydatków powstałych po tym dniuArt. 15 nowelizacji. Zauważyć należy, że na tle wykładni przepisów wprowadzających i międzyczasowych nowelizacji zarysował się w doktrynie spór. Według jednego z poglądów – tak B. Łopalewski, Nowelizacja procedury cywilnej: wnioski o uzasadnienie bez opłat do 7 listopada, „Rzeczpospolita” 4.10.2019, https://www.rp.pl/Opinie/310049958-Nowelizacja-procedury-cywilnej-wnioski-ouzasadnienie-bez-oplat-do-7-listopada.html (dostęp: 4.12.2019 r.) – datą wejścia w życie nowelizacji jest 7.11.2019 r. niezależnie od tego, że niektóre przepisy nowelizacji (w tym art. 4 nowelizujący ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) weszły w życie w dniu 21.08.2019 r. W konsekwencji przyjęcia tego poglądu nowe stawki opłat wprowadzone do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dniem 21.08.2019 r. znajdą zastosowanie w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem 7.11.2019 r. do pism i wniosków wnoszonych po 7.11.2019 r. oraz wydatków powstałych po tym dniu. Wedle drugiego z poglądów wyższe stawki opłat dotyczą pism wnoszonych po dniu 21.08.2019 r. Pogląd taki zdaje się wyrażać M. Uliasz, Komentarz do art. 17 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, red. J. Gołaczyński, R. Szostek, Legalis/ el. 2019, komentarz do art. 17 nb 1 i 5. Analiza konsekwencji przyjęcia każdego z tych poglądów prowadzi do wniosków sprzecznych z założeniem racjonalności ustawodawcy, co rodzi zasadnicze zastrzeżenia pod kątem przyjętej techniki legislacyjnej. Względy wykładni gramatycznej zdają się jednak przemawiać za przyjęciem pierwszego z nich..

W niniejszym artykule uwaga zostanie skupiona na przedstawieniu najistotniejszych zmian w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i ich kierunków. Na tej podstawie podjęta zostanie próba ich oceny. Zmiany w przepisach o kosztach sądowych pośrednio wpływają na koszty procesu. Te ostatnie pozostają jednak poza zakresem niniejszego opracowaniaSzerzej na ten temat zob. A. Mendrek, Koszty procesu w świetle nowelizacji z 4.07.2019 r., „Palestra” 2019/11–12, s. 200..

Gdyby podjąć się próby hasłowego streszczenia głównych kierunków zmian w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, można by sprowadzić je do następujących stwierdzeń:

• podwyższenie opłat i zaostrzenie fiskalizmu (w tym wprowadzenie opłaty od wniosku o sporządzenie pisemnego uzasadnienia orzeczenia);
• uelastycznienie zasad ustalania wynagrodzenia i wydatków biegłego;
• zmiany zasad rozliczania należności mediatora przy mediacji ze skierowania sądu;
• zmiany przesłanek zwalniania spółek handlowych od kosztów sądowych.

Zaostrzenie fiskalizmu – wzrost opłat sądowych

Generalnie, jak już zasygnalizowano, nowelizacja jest nacechowana tendencjami fiskalnymi. Poza znaczącym podwyższeniem opłat od wniosku o zawezwanie do próby  ugodowej oraz wprowadzeniem opłaty od wniosku o uzasadnienie orzeczenia lub zarządzenia, uchyleniem podstawy do zwrotu 3/4 opłaty w postępowaniu upominawczym (przedstawionymi niżej szczegółowo), nowelizacja znacząco podnosi wysokość opłat sądowych.

Z uwagi na ramy opracowania nie sposób przedstawić wszystkich szczegółowych zmian w tym zakresie. Zasygnalizować jednak należy, że wysokość opłat maksymalnych wzrosła dwukrotnieMaksymalna opłata stała wynosi 10.000 zł (w miejsce 5.000 zł), maksymalna opłata stosunkowa wynosi 200.000 zł (w miejsce dotychczasowych 100.000 zł), opłaty maksymalne w postępowaniu grupowym wynoszą 200.000 zł; maksymalna opłata tymczasowa wynosi 1.000 zł, a w postępowaniu grupowym 2.000 zł.. Podwyższono również opłaty stałe w różnych kategoriach spraw, w szczególności w art. 22Jednocześnie w przepisie tym poszerzono katalog pism podlegających opłacie poprzez dodanie do katalogu z art. 22 pkt 4 u.k.s.c. zażaleń na postanowienia w przedmiocie wynagrodzeń i wydatków mediatora i uprawnionej osoby trzeciej. Jak należy domniemywać, pod pojęciem uprawnionej osoby trzeciej mieścić będzie się nie tylko wskazany w Uzasadnieniu projektu nowelizacji, s. 209, http:// orka.sejm.gov.pl/Druki8ka.nsf/0/166CCC44490F3965C1258384003CD40A/%24File/3137-uzas.pdf, dostęp 4.12.2019) podmiot składający na żądanie sądu dokument lub inny przedmiot, lecz także pełnomocnik z urzędu składający zażalenie na przyznane mu koszty pomocy prawnej. Projektodawca, wprowadzając omawiane zmiany, wskazał potrzebę urealnienia najniższych opłat w związku ze zmianą siły nabywczej pieniądza. Znamienne jest, że projektodawca argumentów tych nie brał pod uwagę, pozostawiając najniższe wynagrodzenie mediatora na poziomie 150 zł, a pełnomocnika z urzędu na poziomie 60 zł. – art. 23, art. 44, art. 49, art. 62, art. 64 u.k.s.c. wprowadzono opłatę w wysokości 100 zł (w miejsce dotychczasowych opłat w wysokości 40 i 60 zł), a w sprawach gospodarczych, wymienionych w art. 29 u.k.s.c., opłatę podwyższono do kwoty 5.000 zł (w miejsce dotychczasowych 2.000 zł). Znaczący wzrost opłat dotyczy spraw o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 20.000 złW szczególności w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym wysokość opłat wzrosła dwu–, a nawet przeszło trzykrotnie Por. dotychczasowy art. 28 i nowy art. 13 ust. 1 u.k.s.c. Ustawodawca zrezygnował z osobnego sposobu ustalania opłat w postępowaniu uproszczonym. Jest to m.in. konsekwencją zmiany modelu postępowania uproszczonego i objęcia tym postępowaniem niemal wszelkich spraw o świadczenie, w których WPS nie przekracza 20.000 zł (z wyłączeniem spraw wymienionych w art. 5051 § 2 k.p.c.). Por. brzmienie art. 5051 k.p.c.. W tym zakresie w art. 13 ust. 1 u.k.s.c. przyjęto nowe rozwiązanie, zgodnie z którym w sprawach majątkowych, w których wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia nie przekracza 20.000 zł, od pism podlegających opłacie pobiera się opłaty stałe w ustalonych w nim wysokościach (od 30 do 1.000 zł). Zaś w sprawach majątkowych, w których wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia przekracza 20.000 zł, pobiera się opłaty stosunkowe w wysokości 5%, nie więcej jednak niż 200.000 zł (art. 13 ust. 2 u.k.s.c.).

O ile – co do zasady – należy zaaprobować wyrażone w uzasadnieniu projektu nowelizacji poglądy, że wysokość opłat powinna wpływać na racjonalizację działań podmiotów inicjujących postępowania oraz że w niektórych kategoriach spraw dotychczasowe opłaty były zbyt niskie (np. opłata minimalna w postępowaniu grupowym w wysokości 30 zł), o tyle brak jest uzasadnienia dla tak znaczącego wzrostu opłat.

Opłata od wniosku o zawezwanie do próby ugodowej

Nowelizacja wprowadza znaczące podwyższenie opłat w postępowaniu pojednawczym. W miejsce dotychczasowych opłat stałych w kwocie 40 i 300 zł (zależnie od tego, czy wartość przedmiotu sporu przekraczała 10.000 zł) od zawezwania do próby ugodowej pobierana jest opłata ułamkowa w wysokości 1/5 części opłaty. Oznacza to, że opłata od wniosku o zawezwanie do próby ugodowej wynieść może nawet 40.000 zł.

W uzasadnieniu wskazano, że dotychczasowe zróżnicowanie nie miało merytorycznego uzasadnienia, a kwota graniczna miała charakter arbitralny. Wedle założeń projektodawcy ustalenie opłaty ułamkowej na poziomie jednej piątej ma wystarczyć do zapobieżenia nadużywaniu instytucji wniosku o zawezwanie do próby ugodowej, a jednocześnie nie uczyni postępowania pojednawczego nieosiągalnym dla stron. Wydaje się, że nowa wysokość opłaty od zawezwania do próby ugodowej doprowadzi do marginalizacji tej instytucji. Problem bowiem nie polega na tym, czy aktualny poziom opłat nie uczyni tego postępowania nieosiągalnym, a na tym, że czyni je kompletnie nieopłacalnym. Należy zauważyć, że wzywający do próby ugodowej nie ma pewności, czy do próby takiej w ogóle dojdzie (czy stawi się przeciwnik). Nałożenie obowiązku uiszczenia relatywnie wysokiej opłaty w sytuacji, gdy nie ma pewności, czy przeciwnik się stawi, może skutecznie zniechęcać do wszczynania tego postępowania. Sam fakt możliwości domagania się w późniejszym procesie uwzględnienia kosztów postępowania w kosztach procesu nie zmienia niczego w tym zakresie. Należy bowiem pamiętać, że samo zasądzenie zwrotu kosztów procesu nie oznacza możliwości faktycznego ich odzyskania, w szczególności wyegzekwowania. Zatem wszczynając postępowanie pojednawcze, wzywający musi się liczyć z koniecznością poniesienia zarówno opłaty od zawezwania, jak i następnie opłaty od pozwu, nie mając często pewności, czy uda mu się je odzyskać.

Kolejną kwestią jest to, że poziom opłat powinien w jakimś stopniu być powiązany ze stopniem skomplikowania sprawy i nakładem pracy sądu. Wydaje się, że pobieranie od zawezwania do próby ugodowej opłaty w kwocie do 40.000 zł trudno uznać za uzasadnione stopniem skomplikowania i obciążenia sądu tym postępowaniem.

W końcu nie można pominąć braku systemowej spójności w zakresie wysokości opłat od zawezwania do próby ugodowej z wynikającą z rozporządzeń wysokością opłat adwokackich i radcowskich za udział w tym postępowaniu.

Nie wydaje się trafny argument, że nowa wysokość opłaty ma zapobiec nadużywaniu instytucji zawezwania do próby ugodowej. Jeżeli wzywający nie będzie miał rzeczywistej woli polubownego rozwiązania sporu, a zawezwanie będzie zmierzało wyłącznie do przerwy biegu terminu przedawnienia, podwyższenie opłaty od zawezwania (o ile nie zostanie zrównana z opłatą od pozwu) nie zniechęci do wykorzystania postępowania pojednawczego. Zresztą jeżeli potencjalny powód ogranicza się do zawezwania i w razie niedojścia do ugody nie decyduje się w danym momencie na wytoczenie powództwa i uzyskanie orzeczenia, to za taką taktyką z reguły muszą przemawiać jakieś istotne względy, a skoro tak, to trudno mówić o nadużywaniu tej instytucji.

Opłata od pisma zawierającego rozszerzenie powództwa

Nowelizacją zmieniono zasady opłacania pisma zawierającego rozszerzenie powództwa. W dodanym art. 3 ust. 2 pkt 1a u.k.s.c. przesądzono, że opłacie podlega pismo zawierające oświadczenie o rozszerzeniu powództwa lub jego zmianie w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu. W art. 25a u.k.s.c. uregulowano wysokość tej opłaty. Zgodnie z tym przepisem pismo takie podlega opłacie w wysokości różnicy między opłatą należną od powództwa rozszerzonego lub zmienionego a opłatą należną sprzed rozszerzenia lub zmiany powództwa, w wysokości nie niższej jednak niż 30 zł.

Zmianie wymienionych wyżej przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych towarzyszy zmiana brzmienia art. 130³ § 2 k.p.c., z którego usunięto wyjątek od zasad ogólnych (przewidzianych w art. 126¹ , art. 126² , art. 130 i art. 130² § 1 k.p.c.) dotyczący sposobu pobierania opłaty w przypadku rozszerzenia powództwa. Zatem w razie nieopłacenia pisma zawierającego rozszerzenie powództwa zastosowanie znajdą unormowania ogólne, w szczególności art. 126¹ , art. 126² , art. 130 k.p.c. W tym miejscu należy wskazać na kwestie intertemporalne. Omawiane zmiany ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych weszły w życie z dniem 21.08.2019 r., podczas gdy zmiana art. 130³ § 2 k.p.c. weszła w życie z dniem 7.11.2019 r. Przepis art. 130³ § 2 k.p.c. w dotychczasowym brzmieniu znajduje jednak zastosowanie do czasu zakończenia postępowania w danej instancji (art. 9 ust. 3 pkt 2 nowelizacji). Oznacza to, że do pism zawierających rozszerzenie powództwa w sprawach wszczętych przed 7.11.2019 r. do zakończenia postępowania w danej instancji zastosowanie znajdzie art. 130³ § 2 k.p.c. W takich przypadkach, w razie bezskuteczności wezwania do uzupełnienia opłaty, o obowiązku poniesienia opłaty sąd orzeknie w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji.

Nowe unormowania rodzą nowe problemy interpretacyjne.

Przede wszystkim należy rozstrzygnąć wzajemny stosunek pojęć rozszerzenia powództwa i zmiany powództwa w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu (użytych w art. 3 ust. 2 pkt 1a oraz art. 25a u.k.s.c.). Literalnie rzecz ujmując, każde oświadczenie o zmianie powództwa w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu będzie mieściło się pod pojęciem rozszerzenia powództwa w szerokim tego słowa znaczeniu, choć nie każde rozszerzenie powództwa będzie zmianą powodującą wzrost wartości przedmiotu sporuWystąpienie z nowym roszczeniem o charakterze niemajątkowym obok dotychczas zgłoszonego roszczenia majątkowego lub rozszerzenie żądania o odsetki za opóźnienie dochodzone obok zgłoszonego pierwotnie roszczenia głównego.. Przepis art. 193 k.p.c. normujący  przedmiotową zmianę powództwa nie posługuje się pojęciem rozszerzenia powództwa, a pod pojęciem zmiany powództwa rozumie on m.in. wystąpienie z nowym roszczeniem zamiast lub obok roszczenia pierwotnego. Pojęciami zmiany, rozszerzenia i ograniczenia żądania posługuje się natomiast art. 158 § 1 k.p.c. Pojęciem „rozszerzenia lub innej zmiany żądania” posługiwał się również art. 130³ § 2 w brzmieniu sprzed nowelizacji. W doktrynie wskazuje się, że przedmiotowa zmiana powództwa może polegać na: zmianie żądania, zmianie jego podstawy faktycznej albo zmianie żądania i podstawy faktycznej. Zmiana może mieć charakter jakościowy (np. żądanie zapłaty odszkodowania w miejsce żądania wydania rzeczy) lub ilościowy. Ta ostatnia może polegać np. na zażądaniu zapłaty wyższej kwoty (np. czynszu za dalsze okresy, wyższej kwoty zadośćuczynienia) lub wystąpieniu z nowym roszczeniem obok dotychczasowego (np. zgłoszeniu żądania zapłaty odszkodowania obok uprzednio zgłoszonego żądania zadośćuczynienia za naruszenie dobra osobistego). Szczególną sytuacją jest zmiana polegająca na wystąpieniu z nowym żądaniem w miejsce dotychczasowegoW doktrynie i orzecznictwie sporny jest charakter i skutki tej czynności. Według jednego z poglądów czynność ta zawiera w sobie cofnięcie powództwa i powinna być oceniana z punktu widzenia art. 203 k.p.c. W konsekwencji niektórzy zwolennicy tego poglądu przyjmują, że w zakresie kosztów sądowych tego rodzaju zmiana pociąga za sobą obowiązek zwrotu opłaty na zasadach przewidzianych w art. 79 u.k.s.c. oraz pobrania opłaty od nowo zgłoszonego żądania – podobnie P. Czepiel, Glosa do uchwały SN z 8.03.2007 r. (III CZP 165/06), „Przegląd Sądowy” 2008/7–8, s. 209–216. Jest również prezentowany pogląd, że w wypadku zmiany powództwa polegającej na wystąpieniu z nowym roszczeniem w miejsce dotychczasowego nie stosuje się art. 203 k.p.c..

Zakładając racjonalność ustawodawcy, należy przyjąć, że pod użytym w art. 25a u.k.s.c. pojęciem rozszerzenia powództwa rodzącym obowiązek uiszczenia opłaty mieści się zmiana ilościowa (polegająca czy to na rozszerzeniu dotychczas zgłoszonego żądania, czy to na wystąpieniu z nowym żądaniem obok dotychczasowego), również jeżeli nie powoduje ona wzrostu wartości przedmiotu sporu (tj. gdy powód obok dotychczas zgłoszonego roszczenia zgłasza roszczenie niemajątkowe, np. obok dochodzonego zadośćuczynienia z tytułu naruszenia dóbr osobistych wnosi o nakazanie przeprosin). Z kolei pod pojęciem zmiany powództwa w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu w rozumieniu art. 25a u.k.s.c. mieści się zmiana polegająca na wystąpieniu z nowym żądaniem w miejsce dotychczasowego, o ile wartość przedmiotu sporu obliczona dla nowego roszczenia stanie się wyższa. Wydaje się, że użyte w tych przepisach sformułowanie o zmianie powództwa „w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu” (odmienne zresztą od użytego uprzednio w art. 130³ § 2 k.p.c., posługującego się ogólnym sformułowaniem „innej zmiany żądania” skutkującej obowiązkiem uiszczenia lub uzupełnienia opłaty) nawiązuje do poglądu wyrażonego m.in. w orzecznictwie Sądu Najwyższego, wedle którego w wypadku przedmiotowej zmiany powództwa polegającej na wystąpieniu z nowym roszczeniem zamiast dotychczasowego nie pobierało się opłaty od nowego roszczenia, jeżeli jego wysokość była niższa od dotychczasowegoTak uchwała SN z 8.03.2007 r. (III CZP 165/06), LEX nr 230995. Pogląd ten w doktrynie zaaprobowali m.in. P. Telenga, Komentarz do art. 193 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki LEX/el.; E.H. Zadrożniak, Glosa do uchwały SN z 8.03.2007 r. (III CZP 165/06), „Przegląd Sądowy” 2009/6, s. 134–138. Krytycznie do poglądu wyrażonego w ww. uchwale odniósł się P. Czepiel, Glosa do uchwały SN z 8.03.2007 r. (III CZP 165/06), „Przegląd Sądowy” 2008/7–8, s. 209–216.. Zatem wydaje się, że użyte w art. 3 ust.  2 pkt 1a oraz art. 25a u.k.s.c. sformułowanie dotyczące zmiany powództwa „w sposób powodujący wzrost wartości przedmiotu sporu” odnosi się właśnie do takich sytuacji.

W świetle gramatycznej wykładni omawianych przepisów problematyczne staje się wyjaśnienie, czy i jakie opłaty pobierane są w sytuacji, gdy powód występuje z nowym roszczeniem niemajątkowym w miejsce dotychczas zgłoszonego roszczenia majątkowego lub gdy powód występuje z nowym roszczeniem majątkowym w miejsce dotychczas zgłoszonego roszczenia niemajątkowego. W żadnym z powołanych przypadków zmiana powództwa nie powoduje „wzrostu wartości przedmiotu sporu”.

W świetle uzasadnienia projektu nowelizacji wydaje się, że celem ustawodawcy było objęcie obowiązkiem uiszczenia opłaty ustalonej na podstawie art. 25a u.k.s.c. również opisanych przypadkówZob. Uzasadnienie projektu nowelizacji, s. 150–151.. Wskazuje na to sposób ustalenia opłaty na podstawie art. 25a u.k.s.c., tj. jako różnicy między opłatami należnymi od powództwa rozszerzonego lub zmienionego a opłatą należną przed modyfikacją. Sposób ustalania opłaty w razie zmiany przedmiotowej powództwa przesądza o przyjęciu przez ustawodawcę konstrukcji, zgodnie z którą zmiana powództwa polegająca na wystąpieniu z roszczeniem w miejsce poprzedniego nie może być postrzegana jako cofnięcie pozwu co do pierwotnego żądania, które uzasadniałoby zastosowanie art. 203 k.p.c. i zwrot opłaty na podstawie art. 79 u.k.s.c. Nie zmienia to jednak faktu, że z uwagi na charakter przepisów o kosztach sądowych przepisy te nie powinny być wykładane w sposób rozszerzający. Jednocześnie brak jest racjonalnych argumentów, które pozwalałyby uznać, że wskazane wyżej sytuacje, w których zmiana powództwa polega na wystąpieniu z nowym żądaniem w miejsce dotychczasowego w sposób niepowodujący wzrostu wartości przedmiotu sporu, miały mieścić się w pojęciu rozszerzenia powództwa użytym w art. 3 ust. 2 pkt 1a oraz art. 25a u.k.s.c.

Zatem wydaje się, że de lege lata występuje luka, wedle której brak jest podstaw do pobierania opłaty od pism zawierających oświadczenie o zmianie powództwa polegającej na wystąpieniu z nowym roszczeniem niemajątkowym w miejsce dotychczas zgłoszonego roszczenia majątkowego lub wystąpieniu z nowym roszczeniem majątkowym w miejsce dotychczas zgłoszonego roszczenia niemajątkowego. Chociaż można przypuszczać, że w omawianym zakresie ukształtuje się odmienna, nacechowana fiskalizmem praktyka, tj. można przypuszczać, że w razie nieuiszczenia opłat od takich pism organy sądowe będą stosowały art. 130 i 130² k.p.c., to wydaje się, że brak jest ku temu podstaw prawnych.

Z pewnością przepisy art. 3 ust. 2 pkt 1a oraz art. 25a u.k.s.c. nie odpowiadają zasadom przyzwoitej legislacji.

Kolejnym problemem wyłaniającym się na tle omawianych przepisów jest kwestia stosowania art. 130² § 1 k.p.c. do składanych przez profesjonalnych pełnomocników  pism podlegających opłacie, o której mowa w art. 25a u.k.s.c. Rodzi się pytanie, czy opłata pobierana zgodnie z art. 25a u.k.s.c. jest opłatą stosunkową obliczoną od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub opłatą w wysokości stałej w rozumieniu art. 130² § 1 k.p.c. Problemu tego nie dostrzegał projektodawca, ale wydaje się, że opłata ustalona w oparciu o mechanizm przewidziany w art. 25a u.k.s.c. nie jest ani opłatą w wysokości stałej, ani opłatą stosunkową, nawet jeżeli ustalona na podstawie tego przepisu opłata wysokością będzie odpowiadać takim opłatom. W konsekwencji brak jest podstaw do stosowania art. 130² k.p.c. w odniesieniu do pism, o których mowa w art. 3 ust. 2 pkt 1a u.k.s.c.Odmiennie T. Szanciło, Komentarz do art. 1303 § 2 k.p.c. (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Szanciło, Legalis/el. 2019. Skoro tak, to braki fiskalne takiego pisma powinny podlegać uzupełnieniu zgodnie z art. 130 k.p.c. (również w wypadku pism składanych przez profesjonalnych pełnomocników).

Opłata od wniosku o uzasadnienie

W ustawie z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w jej pierwotnym brzmieniu ustawodawca odstąpił od zasady pobierania opłaty kancelaryjnej od wniosku o uzasadnienie orzeczenia złożonego w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji (art. 4 ust. 3 u.k.s.c.). W uzasadnieniu tej zmiany wskazywano m.in. negatywny wpływ pobierania tej opłaty na szybkość postępowania, w szczególności opóźnienia związane z koniecznością wzywania do jej uiszczenia oraz postępowaniami wpadkowymi w przedmiocie zwolnienia od niej.

Nowelizacja wprowadza opłatę od wniosku o uzasadnienie, przewidując ją w odniesieniu do wniosków dotyczących wszelkich orzeczeń i zarządzeń, a nie tylko w odniesieniu do orzeczeń merytorycznych. Zgodnie z art. 25b ust. 1 u.k.s.c. opłatę stałą w kwocie 100 zł pobiera się od wniosku o doręczenie orzeczenia albo zarządzenia z uzasadnieniem zgłoszonego w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia albo doręczenia tego orzeczenia albo zarządzenia. Rozwiązanie to, zarówno co do zasady, jak i co do wysokości opłaty, należy ocenić krytycznie. Po pierwsze z uwagi na fakt, że nie uwzględnia wyżej wymienionych argumentów, dla których uprzednio z opłaty tej zrezygnowano. Po drugie dlatego, że opłata ta wydaje się bardzo wysoka biorąc pod uwagę stopień zamożności społeczeństwa oraz fakt, że jest ona pobierana od uzasadnienia każdego orzeczenia lub zarządzenia (a nie tylko wyroków i postanowień rozstrzygających sprawę co do istoty). Po trzecie, argumenty uzasadnienia projektu ustawy nie są przekonująceW szczególności nieprzekonujące są argumenty, że skoro według powołanych w projekcie uzasadnienia statystyk w 70% spraw, w których sędzia napisał uzasadnienie wyroku, nie wniesiono apelacji, to znaczy, że w 70% spraw ta praca sędziego została zmarnowana. Zresztą w tym zakresie projektodawca sam sobie przeczy, dostrzegając, że może to świadczyć o przekonaniu strony pisemnym uzasadnieniem. Nie sposób również zgodzić się z argumentem, jakoby zasadniczym procesowym celem uzasadnienia miało być zaskarżenie orzeczenia. Co do orzeczeń wpadkowych, podniesiono, że skarżenie ich bywa wykorzystywane w celu obstrukcji postępowania. Wydaje się, że wprowadzone nowe rozwiązania – sporządzenie uzasadnienia postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym dopiero na wniosek, konieczność uiszczania opłaty od wniosku o uzasadnienie postanowienia, a w konsekwencji wzywania strony do uzupełnienia opłaty od wniosku oraz potencjalne wnioski o zwolnienie od opłaty – wręcz stwarzają stronom nowe środki do takich obstrukcyjnych działań..

Fiskalizm nowego rozwiązania ma być łagodzony wprowadzonym w art. 25b ust. 2 u.k.s.c. mechanizmem. Zgodnie z tym przepisem opłata od wniosku o uzasadnienie podlega zaliczeniu na poczet opłaty od środka zaskarżenia, przy czym ewentualna nadwyżka nie podlega zwrotowi.

Oceniając nowe rozwiązanie, należy je odczytywać w świetle nowelizacji zasad wydawania postanowień na posiedzeniu niejawnym (art. 148 § 3 k.p.c.), uzasadniania postanowień wydanych na posiedzeniu niejawnym (art. 357 § 2¹ k.p.c.)Postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd uzasadnia, tylko gdy podlega zaskarżeniu i tylko na żądnie strony zgłoszone w terminie tygodnia od doręczenia uzasadnienia. oraz systemu środków zaskarżenia (wprowadzenia reguły, wedle której złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku lub postanowienia stanowi przesłankę dopuszczalności środka zaskarżeniaZob. art. 369 § 1 i uchylony § 2 oraz art. 394 § 2 w zw. z art. 357 § 6 k.p.c.).

W świetle nowych rozwiązań zasadą jest, że postanowienia mogą być wydane na posiedzeniu niejawnym, postanowienia takie, o ile podlegają zaskarżeniu, uzasadniane są wyłącznie na wniosek, a dopuszczalność ich zaskarżenia zażaleniem – co do zasady – zależna jest od złożenia wniosku o uzasadnienie. Oznacza to, że w wypadku zaskarżania większości postanowień (nie licząc sytuacji odstąpienia przez sąd od uzasadnienia orzeczenia) opłata ułamkowa od zażalenia będzie wynosiła nie mniej niż 100 zł. Jest to rozwiązanie niespójne m.in. z unormowaniem art. 20 ust. 1 u.k.s.c. Przyjęte rozwiązanie nie tylko stanowi znaczący wzrost w stosunku do dotychczasowej opłaty minimalnej w kwocie 30 zł, lecz także powoduje, że w wielu sprawach (w szczególności w postępowaniu nieprocesowym, zabezpieczającymPor. art. 24 i 68 u.k.s.c.) opłata od zażalenia w kwestii wpadkowej będzie de facto równa opłacie od wniosku, a w niektórych sprawach nawet wyższa od opłaty od pozwu (por. art. 13 ust. 1 u.k.s.c.).

Całokształt omawianych regulacji należy ocenić szczególnie krytycznie, jako znacząco ograniczający strony w możliwości poznania motywów decyzji sądowych i możliwości ich zaskarżenia. Budzi on zasadnicze wątpliwości z punktu widzenia wymogów rzetelnego ukształtowania proceduryW literaturze wskazuje się na znaczenie prawa strony do poznania motywów decyzji sądowych dla rzetelności postępowania, a tym samym realizacji prawa do sądu. Szerzej na ten temat zob. A. Łazarska, Uzasadnianie orzeczeń sądowych (w:) Rzetelny proces cywilny, Warszawa 2012, LEX/el..

Niespójność przyjętych rozwiązań w stosunku do szeroko rozumianego systemu kosztów oraz fiskalizm nowego rozwiązania pokazuje również porównanie omawianej opłaty z wysokością minimalnych opłat za pomoc prawną z urzędu. Zestawienie  tych stawek prowadzi do wniosku, że opłata od wniosku o uzasadnienie postanowienia w przedmiocie zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (warunkującego dopuszczalność zażalenia) może okazać się wyższa od samego należnego wynagrodzenia.

Ograniczenie zwrotu opłat

Nowelizacją uchylono przepisy art. 79 ust. 1 pkt 2 lit. c i d u.k.s.c., tym samym zrezygnowano z instytucji zwrotu 3/4 opłaty od pozwu w postępowaniu upominawczym oraz europejskim postępowaniu upominawczym w razie uprawomocnienia się nakazów zapłaty wydanych w tych postępowaniach. Jest to wyrazem daleko idących tendencji fiskalnych, a zawarte w uzasadnieniu nowelizacji argumenty pozafiskalne są zupełnie nieprzekonujące.

Dla uzasadnienia rezygnacji ze zwrotu opłat w omawianych przypadkach wskazano na rzekomą „niespójność [instytucji] z procedurą, której ma służyć”, obciążenie organizacyjne i finansowe związane z koniecznością zarządzania zwrotów i wykonywania przelewów i przekazów, a także ukształtowaną w przypadku niskich opłat praktykę zwracania np. 22 zł z 30 zł opłaty.

Argument odwołujący się do względów natury organizacyjnej i ekonomicznej w przypadku niskich opłat nie przemawia za generalną rezygnacją ze zwrotu opłaty w omawianych sytuacjach. Należy zauważyć, że nowe rozwiązanie znajdzie zastosowanie nie tylko w sprawach, w których opłata od pozwu wynosi 30 zł, lecz także w sprawach, w których wyniesie ona maksymalnie 200.000 zł. W takich zaś sprawach trudno zgodzić się z argumentem, że koszty i nakład pracy sądu związany ze zwrotem 3/4 opłaty czyni taki zwrot niecelowym. Omawianą wadę dotychczasowego rozwiązania można było usunąć poprzez przyjęcie rozwiązania, wedle którego zwrotowi nie podlega część opłaty poniżej 30 zł (byłoby ono spójne z rozwiązaniami przyjętymi w art. 20 oraz dodanym nowelizacją art. 79 ust. 3 u.k.s.c.).

Jeżeli chodzi o niespójność systemową, to właśnie wprowadzone rozwiązanie jest niespójne chociażby z wysokością opłat w postępowaniu nakazowym.

Nowe unormowanie zupełnie pomija ratio legis dotychczasowego rozwiązania, a to fakt, że pobierana ostatecznie niższa opłata w sprawach, w których skutecznie nie wniesiono sprzeciwu od nakazu zapłaty, uzasadniona była m.in. mniejszym zaangażowaniem organów sądowych w załatwienie takiej sprawy.

Nowe unormowanie jest również szkodliwe z punktu widzenia pozafiskalnych funkcji kosztów sądowych. Dotychczasowe rozwiązanie, poprzez perspektywę poniesienia wyższych kosztów procesu (w razie wniesienia sprzeciwu), mogło prowadzić do zniechęcania pozwanego do składania sprzeciwu jedynie w celu przedłużenia postępowania. Obecnie, czy pozwany złoży taki sprzeciw, czy też nie, opłata sądowa, którą w razie przegrania zostanie obciążony, nie będzie się różnić.

Powołany w uzasadnieniu projektu ustawy argument, że nowe rozwiązanie nie spowoduje wzrostu opłat „powyżej poziomu obowiązującego w całym systemie kosztów sądowych”, a jedynie doprowadzi do dorównania „do normalnego poziomu opłat”,  można traktować wyłącznie w kategoriach demagogii. Zdaje się, że projektodawcy umknęło, że wysokość opłat sądowych, jako z natury rzeczy wpływająca na prawo do sądu, powinna być kształtowana zgodnie z zasadą proporcjonalności. Trudno jest znaleźć uzasadnienie dla ponoszenia przez strony w sprawie załatwionej w postępowaniu upominawczym opłat w wysokości równej opłatom w postępowaniu zwykłym, a jednocześnie wyższych niż w postępowaniu nakazowym.

Brak podstaw do zwrotu uiszczonej opłaty w przypadku umorzenia postępowania na podstawie art. 205⁵ § 5 k.p.c.

We wprowadzonych do Kodeksu przepisach o organizacji postępowania nałożono na strony ciężar obligatoryjnego stawiennictwa na posiedzeniu przygotowawczym. Sankcją procesową za nieusprawiedliwioną nieobecność powoda jest umorzenie postępowania oraz rozstrzygnięcie o kosztach jak przy cofnięciu pozwu (chyba że umorzeniu postępowania sprzeciwi się obecny na posiedzeniu pozwany)Zob. art. 2055 § 4 i 5 k.p.c.. Warto zwrócić uwagę, że umorzenie postępowania na podstawie art. 205⁵ § 5 k.p.c. pociągnie za sobą skutki również w sferze kosztów sądowych. De lege lata brak jest podstaw do zwrotu powodowi choćby części opłaty od pozwu w omawianej sytuacji.

Obniżenie opłaty w razie mediacji umownej

Rozwiązaniem zupełnie wyjątkowym – na tle fiskalnych tendencji – jest art. 13e u.k.s.c. Stanowi on, że opłata stała lub stosunkowa od pozwu podlega obniżeniu o dwie trzecie, nie więcej jednak niż o 400 zł, w sprawach, w których powód przed wytoczeniem powództwa wziął udział w mediacji umownej lub podjął próbę rozwiązania sporu przez złożenie wniosku o rozpatrzenie sporu przez właściwy sąd polubowny ustanowiony ustawą w celu rozpatrywania sporów konsumenckich albo wniosku o wszczęcie postępowania w sprawie pozasądowego rozwiązania sporu konsumenckiego. Unormowanie to, jako instrument zachęcania strony do korzystania z alternatywnych metod rozwiązywania sporów, należy ocenić pozytywnie.

Opłaty w razie oczywiście bezzasadnego powództwa

Szczególne zasady ponoszenia kosztów sądowych zostały przewidziane w wypadku powództwa rozpoznawanego na podstawie art. 191¹ k.p.c. Uproszczenia i odformalizowanie związane z rozpoznawaniem oczywiście bezzasadnego powództwa dotyczą m.in. uiszczania opłat sądowych. W toku rozpoznawania sprawy zainicjowanej takim powództwem przepisy art. 191¹ § 2 k.p.c. i art. 391¹ k.p.c. upoważniają organy sądowe do pominięcia niektórych czynności związanych z wniesieniem pozwu czy złożeniem apelacji, w szczególności zaniechania wzywania powoda do uiszczenia opłat sądowych. Z kolei art. 14a ust. 1 u.k.s.c. wprowadza wyjątek od zasady przewidzianej w art. 113 u.k.s.c. Stanowi on, że w sprawie, w której powództwo oddalono na podstawie art. 191¹ k.p.c., powoda nie obciąża się kosztami sądowymi. Jednak w razie wniesienia apelacji i oddalenia jej na podstawie art. 391¹ k.p.c. sąd drugiej instancji obciąża powoda opłatą podstawową od pozwu i od apelacji. Jeżeli powód wniósł o zwolnienie od kosztów sądowych, sąd drugiej instancji może mu je przyznać.

Inne zmiany dotyczące opłat sądowych

Nowelizacja wprowadziła nowe rozwiązania w zakresie opłat w postępowaniu zabezpieczającym. Przede wszystkim wprowadzono jednolitą opłatę (100 zł) od wniosków o udzielenie, zmianę lub uchylenie zabezpieczenia roszczenia – niezależnie od jego majątkowego lub niemajątkowego charakteru oraz niezależnie od tego, czy wniosek złożony został w piśmie inicjującym postępowanie, czy później (art. 68 u.k.s.c.). Z kolei od wniosku o zabezpieczenie roszczenia pieniężnego złożonego przed wszczęciem postępowania pobiera się opłatę w wysokości czwartej części opłaty od pozwu. Opłata taka podlega następnie zaliczeniu na poczet opłaty od pozwu, o ile zostanie on złożony w terminie wskazanym w art. 69 ust. 2 u.k.s.c.

W związku ze zmianami wprowadzonymi w elektronicznym postępowaniu upominawczymW szerszym niż dotychczas zakresie sąd umarza postępowanie m.in. gdy: brak podstaw do wydania nakazu, nie można go doręczyć w kraju lub zawsze, gdy wniesiono sprzeciw. Zmiany te wejdą w życie 7.02.2020 r. wprowadzono zasadę, wedle której w sytuacji, o której mowa w art. 505³⁷ § 2 k.p.c., opłatę uiszczoną od pozwu w EPU zalicza się na poczet opłaty od nowo wniesionego pozwu. Dopuszczalność zaliczenia opłaty uzależniona została od zachowania trzymiesięcznego terminu o wydania postanowienia o umorzeniu postępowania w EPU (art. 19 ust. 2 pkt 2 u.k.s.c. w zw. z art. 505³⁷ § 2 k.p.c.).

Nowym, szczególnym unormowaniem odnoszącym się do postępowania w sprawach gospodarczych jest opłata od wniosku o wezwanie na rozprawę świadka, biegłego lub strony złożonego po zatwierdzeniu planu rozprawy (100 zł od każdej wezwanej osoby oraz dodatkowo 200 zł w razie konieczności przymusowego doprowadzenia świadka)Zob. art. 34a u.k.s.c..

Z innych istotniejszych zmian wspomnieć należy, że ustawodawca wprowadził zmiany w zakresie zwolnień od kosztów sądowych, w szczególności: poszerzył dotychczasowy zakres zwolnienia przysługującego pracownikowi i stronie wnoszącej odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych (zob. art. 96 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 35–36 u.k.s.c.); poszerzył przesłanki przyznawania zwolnień osobom fizycznym (art. 102 ust. 1 u.k.s.c.)Taka w każdym razie była intencja zmiany brzmienia art. 102 ust. 1 u.k.s.c. Zob. Uzasadnienie projektu nowelizacji, s. 188. oraz ograniczył możliwość uzyskania zwolnienia przez spółkę handlową (art. 103 ust. 2–3 u.k.s.c.)Uzależniono ją od wykazania przez spółkę, że jej wspólnicy albo akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki lub udzielenie spółce pożyczki. Obwarowanie zwolnienia ww. wymogiem należy uznać za nieuzasadnione i dyskusyjne z punktu widzenia prawa do sądu..

Nowelizacją wprowadzono kompleksową zmianę opłat pobieranych w sprawach ochrony własności intelektualnej i zwalczania nieuczciwej konkurencjiZob. art. 26a u.k.s.c. dodany w miejsce dotychczasowego art. 26 ust. 1 pkt 4 i 5 u.k.s.c. oraz w odniesieniu do odwołań i zażaleń na orzeczenia organów regulacyjnychZob. art. 32 i art. 32a u.k.s.c.. Szczegółowe omówienie zmian przekracza ramy niniejszej pracy.

Opłaty kancelaryjne

Nowelizacja wprowadziła szereg zmian w zakresie pobierania opłat kancelaryjnych.

W miejsce przewidzianej w art. 77 ust. 1 u.k.s.c. opłaty w kwocie 6 zł za rozpoczętą stronę wydanego na podstawie akt dokumentu (poświadczonego odpisu, wypisu, wyciągu, odpisu orzeczenia ze stwierdzeniem prawomocności lub wykonalności, zaświadczenia) wprowadzono opłatę w wysokości 20 zł za każde rozpoczęte 10 stron wydanego dokumentu. Jednocześnie słusznie zrezygnowano z przewidzianego w art. 77 ust. 2 u.k.s.c. podwojenia stawki opłaty w przypadku dokumentów w języku obcym lub zawierających tabele. Od wniosku o wydanie kopii dokumentu znajdującego się w aktach sprawy pobiera się opłatę w wysokości 20 zł za każde rozpoczęte 20 stron wydanej kopii (art. 78 u.k.s.c.)Według uzasadnienia projektu ratio legis art. 78 u.k.s.c. – w jego nowym brzmieniu – było pobieranie za kserokopie dokumentów z akt opłaty w wysokości 20 zł za każde rozpoczęte 20 stron. Niestety redakcja przepisu w tym zakresie nie jest najszczęśliwsza, a jego literalna wykładnia może prowadzić do wniosku, że ilekroć strona wnosi o wydanie kopii dwóch jednostronicowych dokumentów, zobowiązana jest uiścić po 20 zł od każdego z dokumentów..

Pozytywnie należy ocenić uściślenie przepisu regulującego wysokość opłaty za wydanie na podstawie akt zapisu protokołu elektronicznego. W art. 77 ust. 1a u.k.s.c. uściślono, że opłata naliczana jest nie od liczby zapisów (elektronicznych protokołów rozpraw), a za każdy wydany informatyczny nośnik danych. Opłata ta została jednocześnie podwyższona z 15 zł do 20 zł.

Od opłaty kancelaryjnej zwolniono pierwszy wniosek o wydanie na podstawie akt odpisu orzeczenia kończącego postępowanie z klauzulą wykonalności, złożonego przez stronę, która wszczęła postępowanie.

Wydatki

W zakresie wydatków zmianie uległ katalog wydatków obciążających strony, uelastyczniono zasady ustalania należności biegłego oraz zmieniono sposób rozliczania należności przy mediacji sądowej.

Katalog wydatków obciążających strony

Nowelizacja dotknęła również art. 5 ust. 2 u.k.s.c. Wprowadzono do niego wyjątek od zasady, że wydatki związane z doręczaniem pism sądowych nie obciążają stron. De lege lata do wydatków obciążających strony zaliczono koszty doręczenia za pośrednictwem komornika oraz dodatkowe koszty doręczeń za granicą, w tym koszty tłumaczeń. Od ponoszenia ww. wydatków strona może zostać zwolniona na zasadach przewidzianych w art. 94–118 u.k.s.c.

Uelastycznienie zasad ustalania wynagrodzenia i wydatków biegłego

Nowym, nieznanym dotychczas ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych rozwiązaniem jest wprowadzenie w art. 89a–89b u.k.s.c. (obok dotychczasowych rozwiązań z art. 89 u.k.s.c.) elementów konsensualnego ustalania wysokości należności biegłego.

Przepis art. 89a u.k.s.c. dopuszcza, aby przewodniczący w sytuacjach, w których można oszacować przewidywany nakład pracy i wysokość wydatków, zlecając biegłemu sporządzenie opinii, oznaczył wysokość wynagrodzenia lub wydatków. W takiej sytuacji biegły może w terminie tygodnia żądać wynagrodzenia i wydatków w innej kwocie. Jeżeli strony zgodzą się z żądaniem biegłego i zostanie uiszczona odpowiednia zaliczka, przewodniczący zleci wykonanie opinii za wynagrodzeniem i zwrotem wydatków tak ustalonym. W razie braku zgody stron wynagrodzenie i wydatki zostaną ustalone zgodnie z art. 89 u.k.s.c.

Z kolei w sytuacji, gdy okoliczności sprawy uzasadniają przewidywanie, że w razie ustalenia należności biegłego na zasadach określonych w art. 89 u.k.s.c. wystąpią trudności ze sprawnym przeprowadzeniem dowodu z opinii biegłego, a nie ma podstaw do ustalenia należności biegłego na podstawie art. 89a u.k.s.c., zlecając sporządzenie opinii, przewodniczący może wyznaczyć biegłemu termin (nie krótszy niż tydzień i nie dłuższy niż miesiąc) do zgłoszenia żądania ustalenia wynagrodzenia i wydatków (art. 89b ust. 1–3 u.k.s.c.). Jeżeli strony zgodzą się na żądanie biegłego i zostanie uiszczona odpowiednia zaliczka, przewodniczący zleci sporządzenie opinii za wynagrodzeniem i zwrotem wydatków w tak ustalonej kwocie. W razie braku zgody stron przewodniczący zleci sporządzenie opinii za wynagrodzeniem i zwrotem wydatków ustalonych zgodnie z art. 89 u.k.s.c.

W obu wskazanych wyżej wypadkach sąd jest związany wysokością należności biegłego, na którą strony wyraziły zgodę (art. 89a ust 3, art. 89b ust. 4 u.k.s.c.). Zgodę, o której mowa w ww. przepisach, musi wyrazić każda ze stron, a nie tylko strona wnioskująca o przeprowadzenie dowodu i ponosząca w związku z tym zaliczkę. O tym bowiem, kto ostatecznie poniesie ciężar finansowy związany z opinią, zdecyduje rozstrzygnięcie o kosztach procesu.

Nowe unormowania z jednej strony czynią należności biegłych związane z opiniowaniem bardziej transparentnymi i przewidywalnymi, z drugiej strony mogą przyczynić się do usprawnienia niektórych postępowań. Konsensus stron co do przyznania biegłemu należności wyższych niż ustalone na podstawie art. 89 u.k.s.c. może ułatwić uzyskanie opinii od specjalistów, którzy nie byliby skłonni sporządzać opinii według stawek ustalonych na zasadach ogólnych. Takie usprawnienie postępowania zakłada jednak współpracę stron. W sprawach, w których jednej ze stron zależy na przedłużeniu postępowania, przypuszczalnie brak będzie takiej współpracy.

Zmiana sposobu rozliczania należności mediatora

Nowelizacją wprowadzono w Kodeksie postępowania cywilnego zmiany w zakresie sposobu rozliczania należności mediatora w mediacji ze skierowania sądu. Wprowadzono zasadę bezpośredniego rozliczania należności mediatora ze stronami, a pośrednictwo sądu ograniczono wyłącznie do przypadków korzystania przez stronę ze zwolnienia od kosztów w tym zakresie oraz niepokrycia całości należności przez pozostałe strony. Wprowadzona w tym zakresie regulacja (objęta art. 98¹ § 1 i art. 183⁵ § 2 zd. 2 k.p.c.) dotyczy częściowo materii objętej ustawą o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i zawiera lukiA. Mendrek, Koszty procesu..., s. 200..

Podsumowanie

Pomimo że przepisy o kosztach sądowych mają w dużej mierze charakter techniczny, w istotny sposób wpływają na realizację podstawowych konstytucyjnych gwarancji procesowych, takich jak prawo do sądu (w tym do rzetelnego ukształtowania procedury) oraz prawo do skutecznego środka odwoławczego. Dlatego mają one istotne znaczenie nie tylko z punktu widzenia bieżącej praktyki.

Analiza nowych unormowań prowadzi do wniosku, że – realizując dążenia ustawodawcy o charakterze fiskalnym – nie uwzględniają one wspomnianego wyżej gwarancyjnego znaczenia instytucji kosztów sądowych.

Szczególnie krytycznie należy odnieść się do wprowadzenia opłaty od wniosku o sporządzenie uzasadnienia. Nowe unormowania w tym przedmiocie, przy uwzględnieniu nowych uregulowań Kodeksu odnoszących się do wydawania i uzasadniania postanowień, a także zaskarżania orzeczeń, znacząco ograniczają strony w możliwości poznania motywów decyzji sądowych i ich zaskarżenia, co budzi zasadnicze wątpliwości z punktu widzenia wymogów rzetelnego ukształtowania procedury.

Część wprowadzonych zmian zupełnie pomija potrzebę zachowania korelacji pomiędzy wysokością opłat a stopniem zaangażowania organów sądowych w załatwienie danej sprawy. Dotyczy to zwłaszcza opłaty od zawezwania do próby ugodowej oraz opłat w postępowaniu upominawczym. Z pewnością opłata w postępowaniu pojednawczym wynosząca do 40.000 zł nie odpowiada stopniu skomplikowania tego postępowania. Brak jest również jakiegokolwiek pozafiskalnego uzasadnienia dla ponoszenia przez strony w sprawie załatwianej w postępowaniu upominawczym opłat w wysokości równej opłatom w postępowaniu zwykłym, a jednocześnie wyższych niż w postępowaniu nakazowym.

Pełniejsza ocena nowych unormowań wymaga uwzględnienia praktyki orzeczniczej, jaka ukształtuje się na ich gruncie, dlatego będzie ona możliwa dopiero po upływie pewnego czasu ich obowiązywania.