Mediacja będąca jedną z tzw. alternatywnych metod rozwiązywania sporów znalazła swoje miejsce tak w międzynarodowym, europejskim, jak i polskim porządku prawnym i stała się komplementarnym elementem wymiaru sprawiedliwości. Stąd celem niniejszego artykułu jest ogólne przedstawienie rozwoju współczesnej instytucji mediacji w polskim systemie prawa oraz określenie przyszłych kierunków działań ustawodawcy w tym zakresie, zwłaszcza w odniesieniu do spraw z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego w kontekście kompleksowych zmian w procedurze cywilnej wprowadzonych w 2019 r.

Mediacja wywodząca się od łac. słowa mediare (oznaczającego „być w środku”, „pośredniczyć”) nie została zdefiniowana na gruncie prawa polskiego, a różnorodność interpretacji jej znaczenia znajduje odzwierciedlenie w literaturze przedmiotuPor. A. Cybulko, Mediacja cywilna irola mediatora w ujęciu psychologii społecznej, Warszawa 2018, s. 24–29, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/3209/3402-DR-SC-ISNS-227699.pdf?sequence=1 (dostęp: 15.11.2019 r.).. Jedną z możliwych i właściwie określających instytucję mediacji definicją, zaproponowaną przez Społeczną Radę do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania SporówSpołeczna Rada do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Sporów jest organem pomocniczym powołanym przy Ministrze Sprawiedliwości zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 2.03.2015 r. w sprawie powołania Społecznej Rady do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości (Dz.U. z 2015 r. poz. 87).  i przyjętą na potrzeby niniejszego opracowania, jest rozumienie wskazanej instytucji jako „ dobrowolnego i poufnego procesu, w którym fachowo przygotowana, niezależna i bezstronna osoba, za zgodą stron, pomaga im poradzić sobie z konfliktem”. Przy czym „mediacja pomaga jej uczestnikom określić kwestie sporne, zmniejszyć bariery komunikacyjne, opracować propozycje rozwiązań i, jeśli taka jest wola stron, zawrzeć wzajemnie satysfakcjonujące porozumienie”Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora uchwalone przez Radę 26.06.2006 r., https://www.mediacja.gov.pl/Standardy-dotycz-ce-mediacji-.html (dostęp: 15.11.2019 r.)..

Definiowana w przedstawiony sposób instytucja mediacji, będąca komplementarnym elementem wymiaru sprawiedliwościO mediacji jako komplementarnej, uzupełniającej wymiar sprawiedliwości instytucji szerzej zob. R. Morek, ADR – w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004, s. 73; A. Zienkiewicz, Studium mediacji. Od teorii ku praktyce, Warszawa 2007, s. 227–231., znalazła uznanie i stałe miejsce tak w prawie międzynarodowym, europejskim, jak i w polskim porządku prawnym, m.in. ze względu na możliwość odciążenia systemu sądownictwaW odniesieniu do problematyki mediacji w sprawach cywilnych regulowanej na poziomie międzynarodowym warto wskazać m.in. Rekomendację Rec (2002)10 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie mediacji w sprawach cywilnych z 18.09.2002 r. (dokument dostępny na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem: https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/publikacje/, dostęp: 2.10.2019 r.) W odniesieniu do problematyki mediacji w sprawach cywilnych regulowanej na poziomie europejskim należy wskazać dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z 21.05.2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. UE L z 24.05.2008 r.).. Stąd celem niniejszego artykułu jest ogólne przedstawienie rozwoju współczesnej instytucji mediacji w polskim systemie prawa oraz określenie przyszłych kierunków działań ustawodawcy w tym zakresie, zwłaszcza w odniesieniu do spraw z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego. Zgodnie bowiem ze statystykami Ministerstwa Sprawiedliwości sądy powszechne w ostatnich latach (tj. roku 2017 i roku 2018) rozpatrywały rocznie ponad 15 milionów spraw, z których w roku 2018 prawie 9,5 miliona spraw stanowiły sprawy cywilne, ponad 1,3 miliona sprawy rodzinne oraz ponad 1,6 miliona sprawy gospodarcze, a więc sprawy, do których zastosowanie mają przepisy k.p.c., w tym przepisy dotyczące postępowania mediacyjnegoEwidencja spraw według działów prawa w Polsce w roku 2017 iroku 2018, https://isws.ms.gov.pl/pl/ baza-statystyczna/opracowania-jednoroczne/rok-2018/ (dostęp: 10.10.2019 r.)..

Instytucjonalny rozwój mediacji w Polsce

Początki regulacji prawnych instytucji mediacji w polskim systemie prawnym sięgają końca lat 90. XX wieku oraz początków XXI wieku, kiedy to mediacja została wprowadzona przez ustawodawcę początkowo w 1997 r. do Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego oraz została uregulowana w odniesieniu do dorosłych sprawców przestępstw i w stosunku do nieletnich rozporządzeniami Ministra Sprawiedliwości z 1998 r. i 2001 r. Wprowadzenie instytucji mediacji do prawa karnego wynikało z aktywnego zaangażowania w propagowanie mediacji w Polsce przez Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat” współpracujące z zachodnimi ośrodkami zajmującymi się mediacją, które tworząc Zespół ds. Wprowadzenia Mediacji w Polsce, przekształciło się następnie w Stowarzyszenie Polskie Centrum Mediacji, dając początek propagowaniu idei mediacji w sferze prawa cywilnego oraz doprowadzając do powołania wspomnianej wcześniej Społecznej Rady do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Sporów przy Ministrze SprawiedliwościPor. Historia Polskiego Centrum Mediacji, http://mediator.org.pl/Polskie_Centrum_Mediacji/6/ (2.10.2019 r.); K. Sułkowski, Mediacja w polskim prawie karnym, „Studenckie Zeszyty Naukowe” 2017/35, s. 83–86.. Mediacja w odniesieniu do spraw z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego regulowana jest przepisami Kodeksu postępowania cywilnegoZob. art. 1831–15 ustawy z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.)., które mają charakter ogólny i od 2005 roku, tj. od momentu ich wprowadzenia, były nowelizowane kilkukrotnieZob. ustawa z 17.12.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. nr 7 poz. 45), ustawa z 16.09.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. nr 233 poz. 1381)., przy czym znaczącą nowelizację przeprowadzono w roku 2015Ustawa z 10.09.2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów (Dz.U. z 2015 r. poz. 1595). , ostatnio zaś także w roku 2019Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469). , o czym szerzej będzie mowa w dalszej części artykułu. Wprowadzone przepisy i ich nowelizacje pozwoliły na prowadzenie postępowań mediacyjnych w sprawach z zakresu prawa cywilnego, tj. w sprawach o zapłatę, rodzinnych, gospodarczych czy pracowniczych.

Obok przepisów zawartych w k.p.c. stworzony został szereg rekomendowanych do wprowadzenia zbiorów zasad odnoszących się do procesu mediacji, mających na celu ujednolicenie kultury jej prowadzenia oraz propagowania idei w efektywny sposóbSpołeczna Rada ds. ADR uchwaliła w 2006 r. Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora, a w 2009 r. Kodeks etyczny mediatorów polskich, których celem jest m.in. promowanie najwyższych standardów etycznych wśród polskich mediatorów oraz budowanie wiarygodności zawodu mediatora wśród stron mediacji i szerokiej opinii publicznej. Należy jednak podkreślić, że nie są one źródłem prawa, a jedynie niewiążącymi wytycznymi, zarówno dla ośrodków mediacyjnych, jak i mediatorów.. Innymi równie ważnymi inicjatywami na rzecz rozwoju instytucji mediacji w polskim porządku prawnym, podjętymi przez Społeczną Radę do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Sporów, było opracowanie w 2009 r. roboczego projektu ustawy o mediatorach i zasadach prowadzenia mediacji w sprawach skierowanych przez organa procesoweInformacja ze strony wydawnictwa Wolters Kluwer S.A. dostępna na stronie internetowej wydawnictwa pod adresem: http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/spoleczna-rada-o-projekcie-ustawy-omediatorach (dostęp: 20.11.2019 r.) oraz http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/ms-pracuje-nad-nowymiprzepisami-o-mediacji. (dostęp: 20.11.2019 r.) Robocza wersja projektu ustawy dostępna na stronie internetowej Mobbing akademicki – mediator akademicki pod adresem: http://nfamob.wordpress. com/2009/11/05/projekt-roboczy-ustawy-o-mediatorach-i-zasadach-prowadzenia-mediacji/ (dostęp: 20.11.2019 r.). oraz w 2012 r. przygotowanie dokumentu pt. Założenia ogólne propozycji działań zmierzających do pełniejszego wykorzystania potencjału mediacji jako skutecznej metody rozwiązywania sporów i konfliktów,Społeczna Rada ds. ADR, Założenia ogólne propozycji działań zmierzających do pełniejszego wykorzystania potencjału mediacji jako skutecznej metody rozwiązywania sporów i konfliktów, projekt z 6.03.2012 r., s. 1. w którym wskazano potrzebę doprecyzowania przepisów regulujących instytucję mediacji oraz ich ujednolicenia.

Instytucja mediacji została uregulowana również m.in. na gruncie prawa administracyjnego i prawa pracy w odniesieniu do sporów zbiorowychZob. E. Kruk, H. Spasowska, Mediacja. Wybór źródeł, wzory dokumentów i pism, statystyki, bibliografia, Warszawa 2008, s. 1–276. Zob. także art. 115–118 ustawy z 30.08.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.); art. 10–111 i art. 17 ustawy z 23.05.1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 174 ze zm.).. W ciągu ostatnich kilku lat ustawodawca, dostrzegając niejako potrzebę kształtowania kultury prawnej w zakresie mediacji także w innych dziedzinach prawa oraz realizując od dawna formułowane postulaty środowiska mediacyjnego o dalszym rozwoju instytucji mediacji, dokonał nowelizacji w tym zakresie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnegoZob. art. 96a–n ustawy z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 2096 ze zm.) oraz uzasadnienie do ustawy z 7.04.2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1183 z 28.12.2016 r., ustawy o finansach publicznychZob. art. 54a ustawy z 27.08.2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 869 ze zm.) oraz uzasadnienie do ustawy z 7.04.2017 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności, druk sejmowy nr 1185 z 28.12.2016 r., ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznychUstawa z 17.12.2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 1311 ze zm.)., ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnejZob. art. 4a ustawy z 5.08.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (Dz.U. z 2019 r. poz. 294 ze zm.) oraz uzasadnienie do ustawy z 15.06.2018 r. o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1869 z 2.08.2017 r., czy w nowej ustawie – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauceZob. art. 283 i 306 ustawy z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668 ze zm.)..

Nowelizacja przepisów proceduralnych postępowania cywilnego w zakresie mediacji

W ostatnich trzech latach obserwuje się zasadniczo wzrost ogólnej liczby spraw z zakresu prawa prywatnego, kierowanych przez sądy powszechne do mediacji, w porównaniu z latami poprzednimiPostępowanie mediacyjne w świetle danych statystycznych. Sądy okręgowe i rejonowe w latach 2006–2018, Warszawa 2019, s. 1, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/publikacje/ (dostęp: 30.11.2019 r.). . Jedną z możliwych przyczyn takiego stanu rzeczy była dokonana w 2015 r. nowelizacja przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, która zgodnie z intencją ustawodawcy oraz od dawna formułowanymi postulatami środowiska mediatorów miała na celu, po pierwsze, wzmocnienie instytucji mediacji, po drugie – zachęcenie do jej wykorzystania na każdym etapie postępowania sądowego, a także promowanie mediacji jako jednej z polubownych metod rozwiązywania sporów oraz  upowszechnienie nie tylko wśród stron spraw rozstrzyganych w ramach toczących postępowań sądowych, ale i w całym społeczeństwieUzasadnienie do ustawy z 10.09.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów, druk sejmowy nr 3432 z 22.05.2015 r. .

Dzięki wskazanej zmianie przepisów, począwszy od 2016 r., strony będące w sporze i zmierzające do sądowego rozstrzygnięcia sporu zobowiązane są do zawarcia już w pozwie (a więc jeszcze na etapie przedsądowym) informacji o podjęciu przez nie próby polubownego rozwiązania sporu przed skierowaniem sprawy do sądu, a w przypadku jej niepodjęcia – podania przyczyn takiego stanu rzeczy (por. art. 187 § 1 pkt 3 k.p.c.). Warto jednak zaznaczyć, że pomimo słuszności założenia przyjętego przez ustawodawcę w praktyce okazało się, że ujęcie w pozwie informacji na temat nieprzystąpienia do mediacji i uzasadnienie tego faktu w oparciu o różną argumentację przyjętą przez strony lub pełnomocników procesowych powoduje nierzadko skuteczne powstrzymanie się sądu od dalszego zachęcania stron do wzięcia udziału w postępowaniu mediacyjnym. Ponadto na etapie postępowania sądowego teoretycznie wzmocniono rolę sędziego i obowiązek sądu w zakresie pouczenia stron o możliwości wzięcia udziału w postępowaniu mediacyjnym, nakłaniania stron do mediacji na każdym etapie postępowania czy ich zobowiązania do udziału w spotkaniu informacyjnym, na którym strony uzyskają informację na temat postępowania mediacyjnego (por. art. 10, art. 183⁸ , art. 210 § 2² k.p.c.). Zmiana ta, podobnie jak w przypadku opisanym wyżej, jest zasadna i efektywna – jeżeli wykorzystywana w praktyce – co z kolei zależy wyłącznie od sędziego prowadzącego postępowanie sądowe oraz jego nastawienia do idei mediacji. W odniesieniu do postępowania sądowego wprowadzono również potrzebną i zasadną możliwość prowadzenia mediacji w postępowaniach upominawczych i nakazowych, w których skutecznie wniesiono zarzuty, oraz zachowanie przez wierzyciela pozytywnych skutków związanych z przerwaniem biegu przedawnienia roszczenia w sytuacji niemożności wszczęcia postępowania mediacyjnego przedsądowego z powodów od niego niezależnych (por. art. 183⁶ , art. 183⁸ k.p.c.).

Co więcej, ustawodawca zastosował też negatywne konsekwencje oraz zachęty finansowe mające skutecznie mobilizować strony sporów do udziału w mediacji. W związku z tym z dniem 1.01.2016 r. sąd uzyskał możliwość obciążenia strony niechętnej mediacji obowiązkiem poniesienia kosztów postępowania sądowego (por. art. 98¹ , art. 103 § 2, art. 183⁸ § 6 k.p.c.); uwzględnienia zaangażowania pracy profesjonalnych pełnomocników w polubowne rozwiązanie sporu przy orzekaniu o wysokości kosztów sądowych (por. art. 109 § 2 k.p.c.); zwrotu opłat sądowych poniesionych przez strony na skutek zawarcia ugody po przeprowadzeniu mediacji, tj. zaliczeniu kosztów mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd do kosztów sądowych, zwrocie z urzędu całej, 3/4 lub 1/2 uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, w zależności od momentu zawarcia ugody, niepobieraniu opłaty od wniosku o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem w wyniku prowadzenia mediacji na podstawie  umowy o mediacjęPor. art.79, art. 95 ustawy z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 785 ze zm.).. Wskazane zmiany są jak najbardziej słuszne. Stanowią również rzeczywisty czynnik mogący wpłynąć pozytywnie na motywację stron do wzięcia udziału w postępowaniu mediacyjnym, o ile w praktyce strony sporu są o takich korzyściach finansowych informowane przez sąd, pełnomocników procesowych i/ lub samych mediatorów.

Ustawodawca zdecydował się także na uzasadnione (i postulowane przez mediatorów stosujących nowelizowane przepisy w praktyce) uporządkowanie kwestii proceduralnych postępowania mediacyjnego m.in. poprzez: doprecyzowanie pierwszeństwa stron w wyborze mediatora; przyznanie mediatorowi prawa do zapoznania się z aktami sprawy zaraz po przestąpieniu stron do mediacji oraz możliwość zaproponowania rozwiązania służącego wypracowaniu ugody na zgodny wniosek stron; nałożenie na sąd obowiązku przekazania danych kontaktowych stron mediatorowi w jak najkrótszym czasie; prowadzenie mediacji przez okres 3 miesięcy i możliwości wydłużenia postępowania mediacyjnego w uzasadnionych przypadkach; wzmocnienie zasady poufności, w związku z rozszerzeniem kręgu osób, które zobowiązane są do zachowania tajemnicy faktów, o których dowiedziały się w postępowaniu mediacyjnym (por. art. 183^3a–183⁴ , art. 183⁶ , art. 183⁹ , art. 183¹⁰ k.p.c.).

Konsekwencją wskazanych szerokich zmian w zakresie upowszechniania mediacji było także wzmocnienie roli mediatorów i zachęcenie ich do podnoszenia kwalifikacji oraz efektywnego prowadzenia mediacji poprzez określenie kwalifikacji wymaganych od stałych mediatorów wpisywanych na listę; umożliwienie organizacjom pozarządowym oraz uczelniom tworzenia ośrodków mediacyjnych i prowadzenia list mediatorów; wprowadzenie wynagrodzenia mediatora za przeprowadzenie mediacji sądowej czy utworzenie w sądach okręgowych funkcji koordynatora ds. mediacji (por. art. 16a i 157a–f ustawy z 27.07.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnychDz.U. z 2019 r. poz. 52 ze zm.; art. 98¹ § 4 i art. 183² § 3 k.p.c.).

Wszystkie przedstawione powyżej zmiany miały na celu, co już zostało podkreślone, doprowadzenie do upowszechnienia polubownego rozwiązywania sporów i wzrostu liczby postępowań mediacyjnych, tak pozasądowych, jak i tych ze skierowania sądu. Ze statystyk Ministerstwa SprawiedliwościZob. Postępowanie mediacyjne w świetle danych statystycznych... wynika, że wprowadzone zmiany przyniosły rzeczywisty wzrost liczby spraw kierowanych do mediacji przez sądy w porównaniu z latami poprzedzającymi nowelizację przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. W roku poprzedzającym zmiany – tj. 2015, ogólna liczba spraw skierowanych do mediacji wyniosła 17.811, w roku wprowadzenia zmian 24.105, a w roku 2017 – 27.493, pomimo spadku w roku 2018 spadła w porównaniu z rokiem poprzednim i wyniosła 26.810 spraw, co oznacza wzrost ogólnej liczby spraw skierowanych do mediacji o ok. 50%. Trzeba także zaznaczyć, że tempo wzrostu ogólnej liczby spraw kierowanych do mediacji w sądach rejonowych (w roku 2015 było ich 17.810, w roku 2016 – 24.102, a w roku 2017 – 27.483, czyli prawie o 10.000 spraw – ponad 1/2 więcej niż w roku 2015) jest podobne do tego w sądach okręgowych (w roku 2015 było ich 4185, w roku 2016 – 5737, w roku 2017 – 6181, a w roku 2018 – 6932, czyli o ok. 2.800 spraw więcej niż w roku 2015), przy czym wskazany wzrost dotyczy zarówno spraw cywilnych, z zakresu prawa pracy, spraw rodzinnych (z wyłączeniem nieletnich) w sądach rejonowych, jak i spraw cywilnych, gospodarczych i zakresu prawa pracy w sądach okręgowych, ale – co ciekawe – nie spraw gospodarczych w sądach rejonowych. Liczba tych ostatnich kierowanych do mediacji (poza rokiem 2016, kiedy liczba ta utrzymała się na podobnym poziomie) systematycznie spada w porównaniu do roku 2015. Pomimo ogólnego wzrostu liczby spraw kierowanych do mediacji przez sądy odsetek spraw kierowanych do mediacji w stosunku do wszystkich spraw wpływających do sądu, w których mediacja może być zastosowana, wzrósł nieznacznie, bo z poziomu 0,7% w 2015 r. do 1,07% w roku 2018Zob. Postępowanie mediacyjne w świetle danych statystycznych... .

Możliwe, że także z tego powodu ustawodawca zdecydował się na jeszcze jedną nowelizację przepisów w stosunku do instytucji mediacji w sprawach z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego przy okazji kompleksowych zmian w procedurze cywilnejZob. ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469).– oczekiwaną i zgłaszaną przez część środowiska mediatorów, a także postulowaną przez sądy. Podstawową modyfikacją postępowania mediacyjnego jest sposób rozliczenia wynagrodzenia mediatora i zwrot wydatków związanych z prowadzeniem mediacji, mający na celu zwolnienie sądów z konieczności pośredniczenia w ustalaniu i wypłacaniu wynagrodzeń za prowadzone postępowanie mediacyjne, które co do zasady jest postępowaniem dobrowolnym i odbywającym się poza toczącym się postępowaniem sądowym. W związku z tym ustawodawca wprowadził przepis, zgodnie z którym od 21.08.2019 r. mediator zobowiązany jest w pierwszej kolejności (poza przypadkami wskazanymi enumeratywnie w art. 183⁵ § 2 k.p.c.) do rozliczenia swojego wynagrodzenia ze stronami, w związku z prowadzonym postępowaniem mediacyjnym. Konsekwencją wskazanej nowelizacji jest również – począwszy od 7.11.2019 r. – nowe brzmienie przepisu art. 98¹ § 1 k.p.c. (oraz dodanie art. 93a do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnychUstawa z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 785 ze zm.).) i wyraźne doprecyzowanie, że przysługujące mediatorowi wynagrodzenie i zwrot wydatków, których musi dokonać sąd w sytuacjach określonych enumeratywnie w art. 183⁵ § 2 k.p.c., nie mogą być wyższe niż określone w przepisach rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnymDz.U. z 2016 r. poz. 921 ze zm.. Zdaniem ustawodawcy zapobiegnie to sytuacjom przedstawiania przez strony do rozliczenia w ramach kosztów procesu zawyżonych rachunków za mediację oraz ograniczy wysokość wynagrodzenia podlegającego rozliczeniu do wysokości określonych we wskazanym rozporządzeniu, wydanym na podstawie art. 98¹ § 4 k.p.c., w sytuacji nieopłacenia go przez strony bezpośrednio mediatorowi.

Drugą zmianą, mającą w zasadzie charakter porządkowy, zakładającą zapewnienie szybkiego procedowania oraz uwzględniającą konieczność zagwarantowania spójności przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, jest wprowadzenie modyfikacji w zakresie wydawania postanowień o skierowaniu do mediacji i postanowień o zatwierdzeniu ugody mediacyjnej na posiedzeniu niejawnym (art. 183⁸ § 2, art. 183¹⁴ § 2 k.p.c.).

Ze względu na krótki okres obowiązywania znowelizowanych przepisów trudno jest ocenić skutki ich oddziaływania na postępowanie mediacyjne. Trzeba jednak zaznaczyć, że obok pozytywnych efektów w postaci odciążenia sądów (chociaż niezrozumiałego, jeżeli mediację potraktować jako uzupełniającą formę wymiaru sprawiedliwości, stanowiącą niejako wstęp lub jeden z etapów postępowania sądowego), wprowadzone zmiany mogą wpłynąć negatywnie – przynajmniej na część mediatorów oraz na same strony postępowania mediacyjnego, a w konsekwencji na upowszechnienie mediacji. Problemy mogą dotknąć, po pierwsze, środowiska mediatorów – zwłaszcza tych, którzy do tej pory nie mieli obowiązku prowadzenia działalności gospodarczej, będąc zatrudnionymi na umowę o pracę, a mediację traktowali jako działalność dodatkową i dla których dużym ułatwieniem, pomimo przykrej konieczności długiego oczekiwania na wypłatę wynagrodzenia, było rozliczanie kosztów postępowania mediacyjnego przez sąd. Przy czym warto wskazać, że tylko dla nielicznych mediatorów w Polsce mediacja jest jedynym źródłem ich utrzymania. Po drugie, pomimo że znowelizowane przepisy miały docelowo doprowadzić do przyspieszenia wypłaty wynagrodzenia mediatorowi poprzez rozliczanie go bezpośrednio ze stronami, paradoksalnie mogą prowadzić do sytuacji odwrotnej. Strony mogą bowiem nie być skłonne do dobrowolnego opłacania wynagrodzenia mediatora – zwłaszcza przed przeprowadzeniem postępowania mediacyjnego, a w związku z tym mediator będzie zmuszony do wzywania stron/strony do zapłaty, w najgorszej sytuacji zaś po bezskutecznym okresie oczekiwania na wynagrodzenie będzie zmuszony złożyć wniosek o wypłatę należnego wynagrodzenia do sądu lub wytoczyć powództwo cywilne w tym zakresie. Sytuacja taka może być niekorzystna dla mediatora zwłaszcza w sprawach, w których otrzymują minimalne wynagrodzenie, tj. 150 zł za przeprowadzone postępowanie mediacyjne, i dochodzeniu należności połowy wynagrodzenia, tj. kwoty 75 zł, od jednej ze stron postępowania. W praktyce taka sytuacja rodzi kolejną wątpliwość o charakter odpowiedzialności (solidarnej?) stron wobec mediatora. Ostatecznie zaś regulacja, której celem jest zapobieganie nadużyciom ze strony nieuczciwych mediatorów w rozliczaniu kosztów mediacji, może doprowadzić do sytuacji odwrotnej. Przepisy w brzmieniu sprzed nowelizacji, pomimo że dalekie od ideału, poprzez pośredniczenie sądu w rozliczaniu kosztów postępowania mediacyjnego zapewniały kontrolę naliczanego przez mediatorów wynagrodzenia (co było istotne zwłaszcza w odniesieniu do mediacji prowadzonych w oparciu o skierowanie z sądu, ze względu na obowiązujące w tego typu postępowaniach mediacyjnych reguły naliczania wynagrodzenia w oparciu o odpowiednie rozporządzenie Ministra SprawiedliwościDz.U. z 2016 r. poz. 921 ze zm.), co w konsekwencji wpływało na pewność prowadzonej mediacji i kreowało jednolity wizerunek mediatora. W obecnej rzeczywistości prawnej może dojść do wzrostu liczby spraw, w których nieuczciwi mediatorzy – nie mając nad sobą kontroli sądowej – będą naliczać w odniesieniu do postępowań mediacyjnych ze skierowania sądu wynagrodzenie wyższe niż to określone (i należne) we wskazanym rozporządzeniu. To z kolei może mieć negatywny wpływ tak na wizerunek mediatora, jak i samej mediacji oraz spowoduje zniechęcenie do brania udziału w niej.

Uwagi de lege ferenda na temat przyszłości mediacji w sporach cywilnych

Zaprezentowana ogólna analiza dotychczasowego rozwoju instytucji mediacji w sprawach z zakresu szeroko rozumianego prawa cywilnego w polskim porządku prawnym, niezależnie od istnienia innych (pozaprawnych) przyczyn wpływających na niską w stosunku do oczekiwanej efektywność mediacjiWięcej informacji na temat innych przyczyn niskiej efektywności mediacji w Polsce – zob. Diagnoza stanu stosowania mediacji oraz przyczyn zbyt niskiej w stosunku do oczekiwanej popularności mediacji – Raport końcowy, https://www.mediacja.gov.pl/files/doc/rk-mediacje-agrotec-02.09.pdf (dostęp: 15.11.2019 r.). , prowadzi do wniosku, że rozwiązania systemowe są jednym z narzędzi mających pozytywny (chociaż nadal niewystarczający) wpływ na wzrost liczby spraw kierowanych do postępowania mediacyjnego. W związku z tym dobrze przemyślane i skonstruowane przepisy stanowią istotny czynnik warunkujący upowszechnienie idei mediacji wśród instytucji oraz osób potencjalnie nią zainteresowanych. Co więcej, skuteczna instytucja mediacji jest narzędziem potrzebnym, a nawet pożądanym tak przez państwo, jak i wymiar sprawiedliwości, w celu rzeczywistej realizacji konstytucyjnej zasady prawa każdego obywatela do sądu oraz zapewnienia systemu efektywnego rozstrzygania sporów, o czym można wywnioskować na podstawie przedstawionych statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, które wskazują na rokroczny wzrost liczby spraw sądowych. Taką szansę zapewnia (po)prawna regulacja mediacji, którą jednak należy unormować w sposób przemyślany i kompleksowy – odrębną ustawą wraz z ustandaryzowaniem zawodu mediatora (m.in. jego statusu, sposobu weryfikacji jego kompetencji czy otrzymywania przez niego wynagrodzenia). Odrębna ustawa pozwoliłaby na ujednolicenie wszystkich funkcjonujących przepisów w tym zakresie, co mogłoby z kolei przyczynić się do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, wyeliminowania luk czy przepisów niesprzyjających rozwojowi mediacji w Polsce, to zaś mogłoby pozytywnie wpłynąć na wzrost zaufania do osoby mediatora, a zatem i samej instytucji mediacji.