Opracowanie poświęcone jest analizie sposobów rozstrzygania kolizji obowiązków i konfliktu dóbr w sytuacjach nadzwyczajnych. Uwzględniając znaczenie regulacji konstytucyjnych dla rozwiązywania tego typu przypadków, wskazuje na cztery podejścia do konstytucyjnej oceny stanu epidemii: uznania, że mamy aktualnie do czynienia z de facto stanem klęski żywiołowej, który nie jest jednak stanem klęski żywiołowej de iure; uznania, że mamy do czynienia z materialnym stanem klęski żywiołowej, w którym spełnione zostały wszystkie konstytucyjne przesłanki wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, nie doszło jednak do formalnego ogłoszenia stanu nadzwyczajnego; przyjęcia koncepcji hybrydowego stanu nadzwyczajnego, aktualizującego konstytucyjne normy gwarancyjne w sferze praw i wolności obywatelskich, wyłączającego jednak działania organów władzy publicznej na zasadach przewidzianych dla konstytucyjnych stanów nadzwyczajnych, ze względu na brak formalnego wprowadzenia stanu klęski żywiołowej; przyjęcia, że mamy do czynienia de facto i de iure z konstytucyjnym stanem klęski żywiołowej, w którym aktualizują się wszystkie skutki stanu nadzwyczajnego, zarówno w sferze ochrony praw i wolności obywatelskich, jak i w obszarze działania na szczególnych zasadach organów władzy publicznej. Na tle możliwych ocen konstytucyjnych zaprezentowane są uwagi dotyczące rozstrzygania kolizji dóbr generujących dylematy związane z odmową leczenia ze względu na ryzyko osobiste przedstawicieli personelu medycznego. Opracowanie odnosi się także do problemu wprowadzenia formalnych, zobiektywizowanych kryteriów priorytetyzacyjnych oraz ich znaczenia w procesie wykładni i stosowania prawa w zakresie przypadków niedostatecznej ilości środków lub sprzętu specjalistycznego uniemożliwiającej udzielenie pomocy medycznej wszystkim potrzebującym. Zawiera propozycje aktualizacji przesłanek służących do rozstrzygania kolizji obowiązków i konfliktów dóbr w stanie epidemii, uwzględniające zarówno aspekty związane z ochroną dóbr jednostkowych, jak i względy utylitarne.

Pandemia wirusa COVID-19, stwarzająca zagrożenie dla zdrowia i życia milionów ludzi na całym świecie, stanowi ekstremalne obciążenie dla służb medycznych, w tym zwłaszcza lekarzy oraz szpitalnego personelu pomocniczego. Gwałtowny wzrost liczby osób potrzebujących specjalistycznej opieki medycznej prowadzi – w powiązaniu z ograniczonymi możliwościami jednoczesnego jej świadczenia – do rozmaitych sytuacji kolizyjnych. Dramatycznie brzmi w tych warunkach pytanie, czyje życie i zdrowie ratować, komu zaś natychmiastowej pomocy odmówić. Wypracowanie kryteriów, które ułatwiałyby optymalizację podejmowanych przez lekarzy decyzji, nie jest sprawą prostą. Oczekując ich wskazania od prawników, często niestety nie dostrzega się, że nie mają oni żadnych szczególnych kompetencji, aby rozstrzygać dylematy etyczne, wynikające z kolizji obowiązków nienadających się do jednoczesnego wykonania. Trudno także przesądzić, czy kryteria optymalizacyjne powinny być tworzone: a) z perspektywy dobra ogólnego lub dobra jednostki; b) przy wykorzystaniu przesłanek etycznych, prakseologicznych, ekonomicznych czy jakichkolwiek innych; c) ad hoc, a więc z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sytuacji. Trafny wydaje się pogląd, że niedostosowanie zachowania do tego rodzaju kryteriów stanowi co najwyżej poszlakę wskazującą na to, że doszło do naruszenia reguł postępowania z dobrem prawnym, będącego jedną z podstaw obiektywnego przypisania negatywnego skutku. „Poszlakowość” kryteriów optymalizacyjnych oparta jest jednak na innych podstawach, niezwiązanych z probabilistycznym charakterem powiązań kauzalnych, z których czerpią swe uzasadnienie reguły postępowania z dobrem prawnym. Wynika ona bowiem z relatywizacji ocen etycznych, jakie rodzą się przy rozwiązywaniu dylematów związanych z kolizją obowiązków. Z uwagi na różnorodność kryteriów optymalizacyjnych, niekiedy wzajemnie sprzecznych, a więc nakazujących podejmowanie zachowań wykluczających się, nie sposób zarzucić podejmującemu decyzję lekarzowi, że pewna ich część została przez niego zlekceważona. Jeżeli zatem lekarz nie naruszy normy wynikającej z art. 26 § 5 Kodeksu karnego, a więc w sytuacjach kolizyjnych ograniczy się do wykonania tylko jednego z ciążących na nim obowiązków, jego odpowiedzialność karna – o ile skoncentruje się na ratowaniu dobra, którego wartość nie była oczywiście mniejsza od wartości dobra poświęcanego – powinna zostać wykluczona.

Artykuł został poświęcony analizie podstaw i zakresu odpowiedzialności karnej lekarza za uchylenie się od udzielenia świadczenia zdrowotnego pacjentowi zarażonemu chorobą zakaźną ze względu na możliwość wystąpienia zagrożenia dla jego własnego życia lub zdrowia. W publikacji przedstawiono analizę przesłanek, które muszą zostać spełnione, aby lekarz mógł powołać się w takich sytuacjach kolizyjnych na stan wyższej konieczności. Szczególną uwagę poświęcono omówieniu zakresu zastosowania art. 26 § 4 k.k., który ogranicza możliwość powołania się na stan wyższej konieczności wyłączający winę, gdy sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste.

W artykule poruszono kwestię, w jaki sposób zasada proporcjonalności powinna znaleźć zastosowanie do wprowadzania ograniczeń praw i wolności konstytucyjnych lub praw pacjenta w celu przeciwdziałania zagrożeniu epidemicznemu. Zwrócono uwagę na zagrożenia dla właściwego rozwiązania konfliktu między ochroną zdrowia publicznego a ochroną praw i wolności jednostek w czasie pandemii, takie jak np. stosowany język prawny i prawniczy, zjawisko sekurytyzacji zdrowia publicznego czy też ryzyko stygmatyzacji członków społeczeństwa. Jako przykład sfery, w której właściwego wyważenia wymaga ochrona interesów indywidualnych i zbiorowych, wskazano warunki pracy personelu medycznego oraz problematykę możliwości powstrzymania się od świadczenia pracy w razie niezapewnienia przez pracodawcę odpowiednich środków ochrony osobistej. Przeciwdziałanie epidemii niekiedy wymaga, także przy zastosowaniu zasady proporcjonalności, ograniczenia praw pacjentów. Mając na uwadze znaczenie prawa do ochrony zdrowia, w artykule wskazano, w jakim kierunku należy interpretować art. 5 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, zezwalający na ograniczenie praw pacjenta z uwagi na wystąpienie zagrożenia epidemicznego.

W trakcie trwania epidemii COVID-19 uwypukleniu ulegają deficyty, z którymi boryka się system ochrony zdrowia. Funkcjonowanie w warunkach niedoboru sprzętu i kadr wymusza modyfikacje reguł postępowania. Stosowanie standardowych metod leczenia, wypracowanych w zwyczajnych warunkach, okazuje się bowiem albo nieoptymalne z perspektywy celu ochrony życia i zdrowia, albo niemożliwe. Niniejszy artykuł stanowi analizę wpływu deficytu sprzętu i wiedzy na treść norm postępowania, stanowiących podstawę przypisania bezprawności. Autor wykazuje, że treść reguły wiążącej podmiot uzależniona jest nie tyle od formalnych wskazań, ile od realnych możliwości działania. Do opisu normy sankcjonowanej posługuje się należycie uadekwatnionym wzorcem lekarza.

Pandemia wirusa SARS-CoV-2 skłania do zastanowienia się nad odpowiedzialnością karną osoby, która zakażona tym wirusem naraża na zakażenie innych. W szczególności czy do jej zachowania znajduje zastosowanie art. 161 Kodeksu karnego. Rozważania na ten temat mają bardziej uniwersalne znaczenie, gdyż pozwalają na dogłębniejszą analizę tego przepisu, zarówno pod względem systemowym, jak i konstrukcyjnym. W artykule podjęto próbę rozstrzygnięcia, jakie jest pole penalizacji czynu opisanego w art. 161 k.k., zwłaszcza czy znajduje on zastosowanie do osoby zakażonej wspomnianym wirusem.

Opracowanie odnosi się do zagadnienia obowiązków lekarzy i pielęgniarek w sytuacji, w której ochrona tajemnicy zawodowej pozostaje w kolizji z potrzebą zapewnienia adekwatnej ochrony życia i zdrowia dysponenta tajemnicy, dobrom indywidualnym innych niż dysponent osób lub dobrom ogólnospołecznym, jak np. zdrowie publiczne lub dobro wymiaru sprawiedliwości. Autorka wyjaśnia, w jakich okolicznościach informacje objęte co do zasady tajemnicą lekarską lub pielęgniarską powinny zostać przez medyka ujawnione w ramach realizacji społecznego lub prawnego obowiązku denuncjacji (art. 304 § 1 Kodeksu postępowania karnego i art. 240 § 1 Kodeksu karnego), a w jakich okolicznościach ujawnienie tych samych informacji prowadzi do przypisania medykowi odpowiedzialności karnej za przestępstwo ujawnienia tajemnicy zawodowej (art. 266 § 1 k.k.). Autorka, opierając się na rezultatach wykładni systemowej, bada relacje między normami wyznaczającymi zakres tajemnicy zawodowej zawartymi w ustawach regulujących wykonywanie zawodów lekarza oraz pielęgniarki i położnej a normami zawartymi w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego (tzw. tajemnica psychiatryczna) oraz zakazami dowodowymi z art. 180 i 199 k.p.k. W oparciu o efekty tej analizy autorka prezentuje jednoznaczne odpowiedzi na postawione pytania – niejednokrotnie pozostając w opozycji do poglądów utrwalonych w doktrynie prawa medycznego.

W przedstawionej publikacji dokonano krytycznego omówienia stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w postanowieniu z 15.01.2020 r. (I KZP 10/19). W orzeczeniu SN odmówił podjęcia uchwały w związku z przedstawieniem mu pytania prawnego „czy po nowelizacji art. 233 Kodeksu karnego, tj. po dodaniu nowelą z 11.03.2016 r.przepisu art. 233 § 1a k.k. zmianie uległ zakres podmiotowy tego typu czynu zabronionego, i czy zmianie uległy zasady odpowiedzialności za ów występek przedstawione m.in. w uchwale SN z 20.09.2007 r., I KZP 26/07”. Mimo że skład orzekający nie dopatrzył się przesłanek do podjęcia uchwały w tej kwestii, to sąd – przy zdaniu odrębnym – zdecydował się na przedstawienie obszernej argumentacji na temat zasad odpowiedzialności karnej wyrażonej w art. 233 § 1a k.k. Powyższe orzeczenie stanowiło punkt wyjścia do rozważań na temat konstytucyjności przyjętego rozwiązania, jego znaczenia dla realizacji prawa do obrony oraz potencjalnych prób złagodzenia negatywnych konsekwencji jego obowiązywania.

W niniejszym artykule wykazano, że konstrukcja tzw. kolizji obowiązków wyłączająca bezprawność składa się z kryteriów pierwszeństwa (preferencji) pozwalających rozstrzygnąć, które dobro prawne powinien w danej sytuacji ratować gwarant. Wymieniono również potencjalne źródła zasad preferencji oraz wskazano, w jaki sposób powinno się je wyznaczać i stosować. W opracowaniu odniesiono się też do czynników, które są istotne z punktu widzenia ustalenia, czy w konkretnej sytuacji niewykonanie obowiązku działania, z uwagi na podjęcie decyzji o ratowaniu innego dobra prawnego, może wykluczyć możliwość przypisania winy w czasie czynu.