Władze państwowe Rzeczypospolitej Polskiej kontestują w ramach „reformy” sądownictwa dwie fundamentalne zasady Unii Europejskiej – pierwszeństwa prawa unijnego nad konstytucją państwa członkowskiego (Polski) oraz ograniczonej przez pomocniczość i proporcjonalność kompetencji instytucji unijnych do udziału w procesie reformowania krajowego systemu wymiaru sprawiedliwości. Na podstawie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej autor wyjaśnia istotę i sens prymatu prawa unijnego nad konstytucjami państw członkowskich. Wskazuje, że bezpośrednio stosowane postanowienia traktatów unijnych oraz akty prawne wydawane przez instytucje Unii Europejskiej nie tylko powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nimi obowiązujących przepisów prawa krajowego, ale także – jako integralne elementy porządku prawnego obowiązującego na terytorium każdego z państw członkowskich, mające wyższą moc prawną – uniemożliwiają państwom członkowskim stanowienie nowych aktów prawa krajowego. Kontestując powyższą fundamentalną zasadę i zmierzając do jej odwrócenia, rządowi prawnicy działają pod pretekstem reformy krajowego wymiaru sprawiedliwości. Nie są w stanie zrozumieć, że istota i sens dobrowolnego przeniesienia w dniu wstąpienia RP do UE suwerennej kompetencji nowego państwa członkowskiego UE, jakim była wówczas Polska, opiera się na przestrzeganiu fundamentalnych zasad obowiązujących w relacjach władz ustawodawczych i wykonawczych względem trzeciej, równorzędnej władzy, jaką w demokratycznym państwie są niezależne sądy i niezawiśli sędziowie.

Niniejsze opracowanie przedstawia wybrane konsekwencje decyzji Trybunału Konstytucyjnego z 22.10.2020 r. (1/20) oraz skupia optykę na niebezpiecznym kursie rządzących w kierunku systemu autorytarnego, burzeniu ładu społecznego i godzeniu w fundamentalne prawa człowieka. Orzeczenie neguje wartość diagnostyki prenatalnej, obiektywizuje ryzyko niedopuszczalności stosowania techniki in vitro oraz podaje w wątpliwość koncepcje odszkodowawcze i dorobek orzeczniczy z tytułu wrongful birth lub wrongful conception (wrongful pregnancy). Zastrzegając jednocześnie, że wspomniane orzeczenie pozostaje jeszcze nieopublikowane, nieznane jest jego pisemne uzasadnienie, opracowanie nie wyczerpuje wszystkich dalszych implikacji dla systemu prawnego wynikających z budzącego kontrowersje orzeczenia.

Celem niniejszego artykułu jest synteza rozwiązań prawnych dotyczących uprawnień przysługujących kobietom po poronieniu jak i martwym urodzeniu. Została w nim również podjęta próba uporządkowania stanu prawnego oraz rozstrzygnięcia kolizji między przepisami, co pozwoliło na ocenę całokształtu regulacji w tym zakresie oraz wyciągnięcie wniosków de lege ferenda. Do najważniejszej z tez należy zaliczyć konieczność zawarcia w odpowiednich aktach normatywnych, obok pojęcia martwego urodzenia, także poronienie. W dalszej kolejności wyłoniła się konieczność zmiany regulacji dotyczącej zależności wydania aktu urodzenia dziecka z adnotacją, że urodziło się martwe, od określenia płci dziecka. Ponadto za nieporozumienie należy uznać, iż brak ustalenia płci dziecka jest kryterium pozbawiającym wielu uprawnień, w tym zasiłku pogrzebowego czy możliwości ubiegania się o urlop macierzyński oraz związanego z nim zasiłku macierzyńskiego.Jako jeden z istotniejszych wniosków należy wskazać, że różnica pomiędzy poronieniem a martwym urodzeniem uzależniona jest od czasu trwania ciąży, a dokładniej od tego, czy rozwiązanie ciąży nastąpiło przed upływem, czy po upływie 22. tygodnia ciąży. Ustawodawca przewidział wiele uprawnień przysługujących matkom w przypadku poronienia lub martwego urodzenia, choć ich uzyskanie może nastręczać trudności, co związane jest z obowiązującymi przepisami prawnymi. Niestety również sama klasyfikacja do bycia uprawnionym podmiotem nie zawsze wynika wprost i jednoznacznie z przepisów prawa, a częściej z dokonanej wykładni.

W prezentowanym przeglądzie orzecznictwa przedstawiono najważniejsze i najnowsze orzeczenia Sądu Najwyższego o dużej doniosłości praktycznej. Pierwsza część zawiera przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w okresie od końca czerwca do września 2020 r. Druga część zawiera uwagi dotyczące poszczególnych orzeczeń odnoszących się do: 1) kwestii objęcia rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych nabycia ujawnionego w księdze wieczystej uprawnienia do wyłącznego korzystania ze stanowiska postojowego w garażu wielostanowiskowym, 2) dopuszczalności dochodzenia zwrotu kosztów opieki sprawowanej nieodpłatnie przez osoby bliskie nad poszkodowanym, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, 3) stosowania art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. w przypadku ogłoszenia upadłości konsumenckiej jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej.

Niniejsza analiza jest glosą do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22.10.2020 r., w którym Trybunał stwierdził niekonstytucyjność tzw. przesłanki eugenicznej (embriopatologicznej) jako przesłanki legalnego przerywania ciąży. Przyjęta metodologia badawcza była następująca. Po pierwsze, poddano analizie czy dobro, którego naruszenie ustawodawca zwykły legalizuje, stanowi wartość konstytucyjną. Po drugie, analizowano problem sprowadzający się do pytania, czy legalizacja naruszeń tego dobra znajduje usprawiedliwienie na gruncie wartości konstytucyjnych. Z jednej strony jest bowiem konstytucyjne prawo człowieka do życia. Ustawa zwykła rozszerza je na ochronę tego życia w fazie prenatalnej. Prawo człowieka do życia ma charakter fundamentalny, niemniej nie jest prawem bezwzględnym. Z drugiej strony nikt nie może być poddany okrutnemu i nieludzkiemu traktowaniu. Tak natomiast należałoby traktować zmuszanie kobiety, wbrew jej woli, do urodzenia płodu niezdolnego do przeżycia. Ustawa zwykła w takich szczególnych sytuacjach przyznaje prawo do aborcji. Ustawodawca nie wprowadza przymusu aborcyjnego. Po trzecie, zbadano, czy ustawodawca zwykły dochował konstytucyjnych kryteriów rozstrzygania kolizji. Przeanalizowano, czy przy rozstrzyganiu kolizji zachodzących pomiędzy konstytucyjnie chronionymi dobrami zachowano zasadę proporcjonalności. Konflikty tego typu inaczej mogą być rozstrzygane w wymiarze moralnym, a inaczej w wymiarze prawnym. W sytuacjach skrajnych, w warunkach konfliktu dwóch fundamentalnych wartości prawo nie powinno – z góry i „na ślepo” – wyręczać obywateli. Przesłanka eugeniczna (embriopatologiczna), jako przesłanka legalnego przerywania ciąży, nie naruszała konstytucyjnego prawa do życia.

Glosowane postanowienie Sądu Najwyższego zapadło w rezultacie pytania prawnego dotyczącego wątpliwości, czy w sprawie wszczętej z urzędu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej do reprezentowania tej osoby w innej sprawie cywilnej możliwe jest ustanowienie przez sąd pełnomocnika z urzędu bez jej wniosku. Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, lecz w uzasadnieniu wskazał, że w aktualnym stanie prawnym, w sprawie wszczętej na podstawie art. 600 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, sąd opiekuńczy nie może z urzędu ustanowić dla tej osoby fachowego pełnomocnika procesowego. Stanowisko to skłania do postulatów de lege ferenda, zmierzających do rozważania potrzeby wprowadzenia takiej możliwości, na wzór przepisu art. 5601 Kodeksu postępowania cywilnego.

Przedmiotem glosy jest pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu z 16.09.2016 r. wskazujący, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej sąd nie może przyznać uczestnikowi postępowania prawa majątkowego bez jego zgody i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty. Bez znaczenia są tu przyczyny odmowy zgody i wszelkie inne okoliczności. Autor krytycznie odnosi się do tego postanowienia i kwestionuje powyższe stanowisko.

W prezentowanej glosie autor podejmuje polemikę z rozstrzygnięciem Sądu Apelacyjnego w Łodzi, który stwierdził, że reguły staranności określone w art. 355 Kodeksu cywilnego dotyczą również odpowiedzialności deliktowej. Wskazuje on na liczne wątpliwości związane z kierunkiem rozstrzygnięcia. Dotyczą one zwłaszcza reguł wykładni systemowej i przemian w rozumieniu pojęcia „wina” zachodzących na gruncie prawa deliktów.