G losowane postanowienie Sądu Najwyższego zapadło w rezultacie pytania prawnego dotyczącego wątpliwości, czy w sprawie wszczętej z urzędu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej do reprezentowania tej osoby w innej sprawie cywilnej możliwe jest ustanowienie przez sąd pełnomocnika z urzędu bez jej wniosku. Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, lecz w uzasadnieniu wskazał, że w aktualnym stanie prawnym, w sprawie wszczętej na podstawie art. 600 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, sąd opiekuńczy nie może z urzędu ustanowić dla tej osoby fachowego pełnomocnika procesowego. Stanowisko to skłania do postulatów de lege ferenda, zmierzających do rozważania potrzeby wprowadzenia takiej możliwości, na wzór przepisu art. 560¹ Kodeksu postępowania cywilnego.

Udział w postępowaniu osób niepełnosprawnych wymaga zapewnienia należytych standardów procesowych oraz optymalnego ukształtowania przepisów w ten sposób, by stanowiły one efektywne narzędzie ochrony prawnej. Wypowiedzi Sądu Najwyższego odnoszone wobec osób niepełnosprawnych, a nieubezwłasnowolnionych, nie są częste. Tym bardziej warto podjąć rozważania nad problemami zarysowanymi na kanwie glosowanego postanowienia^[1], skłaniającymi do refleksji nad potrzebą podjęcia prac legislacyjnych nad pożądanym kształtem przepisów stosowanych w trudnej sytuacji procesowej osób niepełnosprawnych. Na pełną aprobatę zasługuje stanowisko J. Misztal-Koneckiej, według której za niedopuszczalne należy uznać marginalizowanie, czy też wręcz pomijanie problemów procesowych osób cierpiących na zaburzenia natury psychicznej lub fizycznej, którym niepełnosprawność faktycznie uniemożliwia podejmowanie czynności procesowych, a zatem także obronę ich praw w postępowaniu przed sądem J. Misztal-Konecka, Wzięcie udziału przez prokuratora w postępowaniu cywilnym jako gwarancja zapewnienia efektywności ochrony prawnej, „Zeszyty Naukowe KUL” 2017/3, s. 33–34. .

Stan faktyczny

Przed przystąpieniem do rozważań nad istotnymi problemami poruszonymi w tytułowym postanowieniu SN warto syntetycznie naświetlić stan faktyczny sprawy, który legł u podstaw jego wydania. Glosowane postanowienie zapadło w konsekwencji przedstawienia do Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego przez Sąd Okręgowy w S. w kwestii „czy w sprawie wszczętej z urzędu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej do reprezentowania tej osoby w innej sprawie cywilnej, Sąd może bez wniosku ustanowić pełnomocnika z urzędu celem reprezentowania tej osoby?”.

Zagadnienie to powstało w związku z rozpoznawaniem apelacji uczestniczki postępowania M.R. od postanowienia sądu rejonowego, który po zawiadomieniu sądu prowadzącego postępowanie o zniesienie współwłasności nieruchomości wszczął z urzędu na podstawie art. 600 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm.), dalej k.p.c. postępowanie o ustanowienie kuratora dla niepełnosprawnego J.R., męża apelującej uczestniczki (art. 183 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.), dalej k.r.o. ). Po przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego stwierdził on jednak że J.R., dla którego kurator miał zostać ustanowiony, cierpi na chorobę neurologiczną w tak zaawansowanym stadium, że jest on osobą całkowicie sparaliżowaną, leżącą, niemogącą samodzielnie oddychać, mówić, z którą nie można nawiązać logicznego kontaktu, w wyniku czego nie może on podejmować ani wyrażać jakichkolwiek decyzji. Z uwagi na powyższe, a także na fakt, że kurator dla niepełnosprawnego nie jest jego przedstawicielem ustawowym, sąd opiekuńczy uznał, że ustanowienie kuratora jest niecelowe. W apelacji uczestniczka domagała się ustanowienia kuratora dla jej męża do reprezentowania jego praw w toczących się postępowaniach sądowych.

Sąd Okręgowy w S. powziął wątpliwości odnośnie do sposobu zapewnienia właściwych gwarancji procesowych w toku postępowania o ustanowienie kuratora na podstawie art. 183 k.r.o. osobie, dla której kurator ten miałby zostać ustanowiony. Jednocześnie wskazał na przepisy art. 560¹ k.p.c. oraz art. 48 ust. 1 ustawy z 19.08.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego Ustawa z 19.08.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm.), dalej u.o.z.p. , przewidujące możliwość ustanowienia dla strony (uczestnika postępowania) pełnomocnika z urzędu bez wniosku zainteresowanego oraz zwrócił uwagę, że w razie nieustanowienia pełnomocnika procesowego uczestnik J.R. nie będzie w należyty sposób reprezentowany.

Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, jako że zagadnienie prawne może zostać skutecznie przedstawione tylko w ramach ważnego postępowania. Sąd Okręgowy w S. nie dokonał zawiadomienia prokuratora (art. 59 k.p.c.) w celu wskazania potrzeby wzięcia przez niego udziału w sprawie o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej w sytuacji, w której strona nie miała pełnomocnika procesowego, a nie była zdolna ze względu na swój stan zdrowia do uczestniczenia w postępowaniu (art. 379 pkt 5 k.p.c.) Por. w kwestii aktualizacji podstawy nieważności postępowania w tym przypadku wyrok SN z 6.04.2005 r. (III CK 319/04), Legalis nr 156787; wyrok SN z 12.04.2012 r. (I UK 348/11), Legalis nr 537084; postanowienie SN z 8.03.2018 r. (II CZ 1/18), Legalis nr 1770347. . Niemniej jednak Sąd Najwyższy dokonał cennych spostrzeżeń, które wymagają komentarza.

Stanowisko Sądu Najwyższego

W uzasadnieniu postanowienia o odmowie podjęcia uchwały rozstrzygającej zagadnienie prawne wskazane w postanowieniu Sądu Okręgowego w S. zwrócono uwagę na zagadnienia procesowe, które można pogrupować w następujący sposób. W pierwszej kolejności zostały wyrażone uwagi na temat działań procesowych wymagających podjęcia przez sąd rozpoznający daną sprawę w przypadku stwierdzenia braku zdolności postulacyjnej jej uczestnika. Po drugie, SN poddał analizie zagadnienie celowości ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej.

W kwestii pierwszego zagadnienia SN przypomniał argumentację wysłowioną w uzasadnieniu uchwały z 26.02.2015 r. Uchwała SN z 26.02.2015 r. (III CZP 102/14), OSNC 2015/12, poz. 139. , w którym zaznaczono, że w razie stwierdzenia braku zdolności postulacyjnej osoby fizycznej sąd powinien podjąć wszelkie kroki zmierzające do ustanowienia przez tę stronę pełnomocnika procesowego, a w skrajnych wypadkach, w zależności od okoliczności konkretnego przypadku, zawiadomić prokuratora o celowości wstąpienia do sprawy lub złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie strony w celu udzielenia jej pomocy w prowadzeniu sprawy Tak też J. Misztal-Konecka, O udziale w postępowaniu cywilnym osób, które doznają przeszkód faktycznych w osobistym dokonywaniu czynności procesowych, „Przegląd Sądowy” 2017/11–12, s. 123. Por. uchwała składu 7 sędziów SN z 12.12.1960 r. – zasada prawna – I CO 25/60, OSNCK 1961/2, poz. 32; wyrok SN z 16.07.1971 r. (III CRN 187/71), „Informacja Prawnicza” 1971/8–9, poz. 9; wyrok SN z 23.09.1999 r. (II UKN 131/99), OSNAPiUS 2001/3, poz. 77; postanowienie SN z 8.09.1966 r. (I CR 269/66), „Biuletyn SN” 1967/1, poz. 3; postanowienie SN z 26.08.1970 r. (I CZ 84/70), Legalis nr 14781; postanowienie SN z 16.09.1999 r. (II CKN 485/98), Legalis nr 335305; postanowienie SN z 28.09.1999 r. (II CKN 269/99), „Prokuratura i Prawo” 2000/2, poz. 27; postanowienie SN z 3.04.2008 r. (II CSK 573/07), Legalis nr 156388; postanowienie SN z 27.09.2012 r. (III CSK 13/12), „Izba Cywilna” 2013/10, s. 51; postanowienie SN z 5.04.2013 r. (III CSK 222/12), Legalis nr 735046. . Nie budzi bowiem wątpliwości, że co do zasady sąd ustanawia pełnomocnika z urzędu na wniosek osoby zainteresowanej (art. 117 k.p.c.) Por. wyrok SN z 6.11.1996 r. (II UKN 7/96), OSNP 1997/11, poz. 200; postanowienie SN z 15.11.1967 r. (III PRN 73/67), „Nowe Prawo” 1968/9, s. 1377. . Do wyjątków zaś należy zaliczyć dopuszczalność ustanowienia przez sąd z urzędu adwokata lub radcy prawnego bez wniosku osoby zainteresowanej. Jest to rozwiązanie szczególne, wyartykułowane expressis verbis w przepisach zarówno art. 560¹ k.p.c., jak i art. 48 ust. 1 u.o.z.p. W postępowaniu, o którym mowa w art. 183 § 1 k.r.o., nie zachodzi dopuszczalność ustanowienia przez sąd z urzędu adwokata lub radcy prawnego bez wniosku osoby zainteresowanej, niezależnie od tego, czy osoba niepełnosprawna, dla której zawodowy pełnomocnik miałby zostać ustanowiony, jest w stanie złożyć wniosek o przyznanie jej pełnomocnika z urzędu. W ocenie SN brak prawa do ustanowienia pełnomocnika bez stosownego wniosku nie może być kwalifikowany jako luka konstrukcyjna, a postępowanie o ustanowienie kuratora nie wymaga zastosowania per analogiam żadnego z wyżej wymienionych przepisów szczególnych. Ochronę praw osób niepełnosprawnych gwarantuje bowiem udział w sprawie prokuratora.

Przechodząc do drugiej zasadniczej kwestii poruszonej w uzasadnieniu glosowanego postanowienia, SN dostrzegł, że ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej jest usprawiedliwione w sytuacji, w której wiek, choroba, niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa (nieuzasadniająca nota bene orzeczenia ubezwłasnowolnienia) uniemożliwia lub ogranicza określonej osobie samodzielne prowadzenie jej spraw Por. postanowienie SN z 8.12.2016 r. (III CZ 54/16), Legalis nr 1546856. . Wywód SN został osadzony na istocie działania kuratora, tj. udzielaniu pomocy osobie niepełnosprawnej, lecz zdolnej do komunikowania, porozumienia i współdziałania w wykonywanych przez kuratora obowiązkach i uprawnieniach zakreślonych przez sąd opiekuńczy. Kurator pełni bowiem rolę pomocnika osoby niepełnosprawnej, czyli posiadającej pełną zdolność do czynności prawnych w prowadzeniu jej spraw, lecz dotkniętej pewnymi ułomnościami, czy też dysfunkcjami natury faktycznej.

W kwestii niedopuszczalności ustanowienia pełnomocnika z urzędu dla osoby niepełnosprawnej bez jej wniosku

De lege lata twierdzenie o zasadności ustanowienia pełnomocnika procesowego z urzędu dla osoby niepełnosprawnej bez jej wniosku, który to pełnomocnik miałby działać w sprawie o ustanowienie dla tej osoby kuratora, nie znajduje uzasadnienia normatywnego. Z uwagi na powyższe zasadniczo linia argumentacyjna tego stanowiska wyrażona w uzasadnieniu glosowanego postanowienia, z pewnymi zastrzeżeniami wyrażonymi w dalszej części rozważań, zasługuje na aprobatę. Niemniej jednak warto zasygnalizować potrzebę zagwarantowania niepełnosprawnym uczestnikom postępowania takiej ochrony procesowej, jaka została przyznana chociażby w sprawach o ubezwłasnowolnienie, a tym samym poddać pod rozwagę oraz doktrynalną dyskusję celowość rozszerzenia wąskiej grupy wyjątków od zasady przewidzianej w art. 117 k.p.c. W stanie prawnym sprzed wejścia w życie nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego dokonanej ustawą z 17.12.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. nr 7 poz. 45), która wprowadziła przepis art. 560(1) k.p.c. (weszła w życie 19.04.2010 r.), jednomyślnie przyjmowano w literaturze oraz orzecznictwie, że w postępowaniu regulowanym ówczesnymi przepisami postępowania cywilnego ustanowienie pełnomocnika z urzędu następuje tylko na wniosek strony – por. postanowienie SN z 15.11.1967 r. (III PRN 73/67), „Nowe Prawo” 1968/9, poz. 1377; postanowienie SN z 6.11.1996 r. (II UKN 7/96), „Monitor Prawniczy” 1997/8, poz. 328, zaś w doktrynie J. Turek, Adwokat z urzędu w postępowaniu cywilnym, „Palestra” 2005/3–4, s. 87 oraz powołana tam literatura. Pogląd ten nie jest odosobniony, gdy spojrzeć na uwagi zaprezentowane w literaturze przedmiotu przez K. Flagę-Gieruszyńską. Autorka ta poddała analizie zasady funkcjonowania instytucji pełnomocnika procesowego z urzędu, uwzględniając wyniki raportu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Wskazała jednocześnie, że w aktualnym stanie prawnym sąd w zasadzie nie może z urzędu ustanowić pełnomocnika procesowego, np. dla osoby nieporadnej, z wyjątkiem przewidzianym przez art. 560¹ k.p.c. K. Flaga-Gieruszyńska, Dostęp do sądu a postulat humanizacji procesu cywilnego (w:) Aurea praxis. Aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red. J. Gudowski, K. Weitz, Warszawa 2011, t. 2, s. 2787. Te daleko idące ograniczenia pomocy prawnej rodzą w ocenie autorki słuszne pytanie, czy w szczególnych przypadkach nie należałoby dopuścić w tym zakresie szerszej inicjatywy sądu K. Flaga-Gieruszyńska, Dostęp do sądu..., s. 2787. . Jakkolwiek powołane rozważania doktrynalne nie dotykały tytułowej problematyki, to jednak, w mojej ocenie, sprawa o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej tworzy tego rodzaju przypadek szczególny.

Jak stanowi przepis art. 560¹ k.p.c., w sprawach o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie oraz zmianę ubezwłasnowolnienia sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny. Zastosowanie tego przepisu wymaga dużej rozwagi, w konsekwencji czego jakikolwiek automatyzm w realizacji przewidzianych w nim powinności sądu jest wykluczony. Analogiczne stanowisko jest jednomyślnie akcentowane w judykaturze Por. m.in. postanowienie SN z 14.04.2011 r. (IV CSK 483/10), OSNC 2012/1, poz. 12; postanowienie SN z 5.04.2012 r. (II CSK 575/11), niepubl.; postanowienie SN z 27.09.2012 r. (III CSK 13/12), niepubl.; postanowienie SN z 5.04.2013 r. (III CSK 222/13), niepubl.; postanowienie SN z 9.10.2014 r. (IV CSK 296/14), Legalis nr 1073299. . Wywodzi się, że regulacja ta jest źródłem obowiązku „rozważenia przez sąd w każdej z wymienionych w nim spraw, potrzeby ustanowienia pełnomocnika z urzędu, niezależnie od wniosku zainteresowanego” Postanowienie SN z 13.05.2014 r. (IV CSK 236/14), Legalis nr 1765412. . Błędem byłoby wobec powyższego postrzeganie faktu nieustanowienia pełnomocnika w kategorii nieważności postępowania. Zwrócenie uwagi na postulat powściągliwego, rozważnego i racjonalnego stosowania części dyspozytywnej art. 560¹ k.p.c. stanowi argument przemawiający za rozbudowaniem wąskiej grupy wyjątków odnoszących się do ustanowienia pełnomocnika z urzędu, bez wniosku osoby zainteresowanej, także na postępowanie o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Skoro nawet stwierdzenie znacznego stopnia niepełnosprawności nie byłoby wystarczające do obligatoryjnego ustanowienia pełnomocnika ex officio (podobnie jak de lege lata na tle art. 560¹ k.p.c. nie jest wystarczający sam fakt występowania zaburzeń psychicznych), to nie powstałoby zagrożenie nadużywania czy niecelowego wykorzystywania postulowanej regulacji Por. argumentację przedstawioną w uzasadnieniu wyroku SN z 12.04.2012 r. (I UK 348/11), Legalis nr 537084. .

Warto odnieść się do stanowiska Sądu Najwyższego, wskazanego w uzasadnieniu glosowanego postanowienia w przedmiocie niedopuszczalności stosowania analogii z art. 560¹ k.p.c. i art. 48 u.o.z.p., jako ewentualnej podstawy twierdzenia o istnieniu dyskrecjonalnej prerogatywy sądu do ustanowienia dla osoby niepełnosprawnej adwokata lub radcy prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku W tym miejscu należy podkreślić, że jakkolwiek generalnie ustanowienie pełnomocnika bez wniosku osoby, dla której ma on zostać powołany, oceniane jest w kategorii dyskrecjonalności sędziowskiej, to jednak niekiedy ustanowienie to przybiera postać expressis verbis wyrażonego obowiązku sądu, jak w przypadku określonym w art. 48 ust. 2 u.o.z.p. Na podstawie tego przepisu sąd ustanawia bowiem adwokata lub radcę prawnego z urzędu, jeżeli postępowanie dotyczy bezpośrednio osoby przyjmowanej do szpitala psychiatrycznego albo do domu pomocy społecznej, albo przebywającej w danym podmiocie, bez jej zgody. . Podkreślono tam wyraźnie, że podstawowym argumentem przeciwko stosowaniu per analogiam regulacji szczególnych, wyartykułowanych w tych przepisach, jest przede wszystkim „brak odpowiedniego podobieństwa między sprawami, w których przytoczone wyżej przepisy znajdują zastosowanie, a sprawą o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej, o którym mowa w art. 183 § 1 k.r.o.” Uzasadnienie postanowienia SN z 25.07.2019 r. (III CZP 16/19), OSNC 2020/2, poz. 23. . Jakkolwiek nie sposób kwestionować oceny przyjętej przez Sąd Najwyższy, sprowadzającej się do odmowy zasadności zastosowania argumentacji per analogiam legis z przepisów wskazanych już we wcześniejszej części opracowania, to jednak można zwrócić uwagę na drobne zastrzeżenie odnośnie do linii argumentacyjnej SN. W mojej ocenie motywacja zaprezentowana w analizowanej kwestii w uzasadnieniu glosowanego postanowienia nie jest w pełni przekonująca. Co więcej. można postawić tezę, że sprawy, w których uczestnikami są osoby niepełnosprawne oraz sprawy o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie, a także o zmianę ubezwłasnowolnienia (art. 560¹ in principio k.p.c.) wykazują dość istotne podobieństwo oraz wymagają szczególnych – również podobnie wysokich – standardów zapewnienia ochrony procesowej uczestników. Za tezą o podobieństwie tych spraw przemawia zwłaszcza niejednokrotnie cienka granica pomiędzy kwalifikacją danego przypadku jako podstawy ubezwłasnowolnienia, bądź tylko niepełnosprawności nieprowadzącej do orzeczenia ubezwłasnowolnienia (art. 183 k.r.o.). W piśmiennictwie przyjęto, że niecelowość ubezwłasnowolnienia osoby chorej psychicznie nie przekreśla jednak w konkretnym przypadku przydatności kurateli z art. 183 k.r.o., jako środka mniej inwazyjnego A. Sylwestrzak, Kurator dla osoby niepełnosprawnej, „Przegląd Sądowy” 2014/9, s. 16. . Zaznaczono również dominujące w orzecznictwie SN stanowisko o wąskim zakresie ujmowania podstaw ubezwłasnowolnienia Wskazano w szczególności, że stan osłabienia umysłowego spowodowanego wiekiem zasadniczo nie jest uznawany za podstawę ubezwłasnowolnienia, a jedynie za ułomność w rozumieniu art. 183 k.r.o. – tak: B. Janiszewska, Skutki ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej, „Monitor Prawniczy” 2017/11, s. 607–608. Por. też postanowienie SN z 25.01.2001 r. (III CKN 1454/00), Legalis nr 49385. . Sprawy, w których uczestnikami są osoby niepełnosprawne oraz sprawy w przedmiocie ubezwłasnowolnienia wymagają zatem podwyższonego stopnia ochrony procesowej osób dotkniętych ułomnościami, co widać zwłaszcza w przypadku osób, u których mimo dysfunkcji psychicznych czy fizycznych zdolność postulacyjna Na temat zdolności postulacyjnej J. Bodio, Zdolność procesowa a zdolność postulacyjna. Glosa do uchwały SN z 26.02.2015 r., III CZP 102/14, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2019/11, s. 105. nie jest wyłączona.

Zastosowanie analogii legis wymaga – po pierwsze – przyjęcia, że w istocie mamy do czynienia z luką w prawie oraz – po drugie – ustalenia istnienia przepisów podobnych do tych, które nie zostały objęte regulacją normatywną. W omawianym przypadku spełniony jest jedynie drugi z warunków, bowiem występują przepisy wykazujące podobieństwo do postępowania o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej, widoczne w zakresie potrzeby ustanowienia pełnomocnika procesowego dla tej osoby – bez jej wniosku (art. 560¹ k.p.c. i art. 48 u.o.z.p.). W mojej ocenie jednak wyłączenie ich zastosowania (co może być również dyskusyjne, jeśli ocenić ten problem przez pryzmat standardów gwarancji procesowych o charakterze ochronnym) wynika z innej przyczyny. Jest nią mianowicie równoległy w zakresie funkcji ochronnej wzorzec działania, który sprowadza się do zawiadomienia prokuratora (art. 59 k.p.c.) Szerzej zob. w szczególności J. Misztal-Konecka, Wzięcie udziału…, s. 27; T. Zembrzuski, Rola Prokuratora Generalnego w cywilnym postępowaniu kasacyjnym, „Prokuratura i Prawo” 2006/2, s. 151; A. Jaworski, Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym przed Sądem Najwyższym, „Polski Proces Cywilny” 2011/3, s. 87; W. Broniewicz, Powództwo prokuratora w polskim procesie cywilnym, „Państwo i Prawo” 1966/7–8, s. 3. o celowości wstąpienia do sprawy lub złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie, co zostało dobitnie podkreślone w glosowanym orzeczeniu. Innymi słowy, zamiast pełnomocnika ustanawianego z urzędu w postępowaniu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej (art. 183 k.r.o.) powinien działać prokurator. Relewantny jest przy tym postulat, by prokurator został wezwany do udziału w postępowaniu Ten postulat został już w doktrynie zgłoszony przez J. Misztal-Konecką – zob. Wzięcie udziału…, s. 31. , nie zaś tylko zawiadomiony o toczącej się sprawie, co nota bene nie generuje po jego stronie stanu związania zawiadomieniem w sprawach z zakresu kurateli, a w rezultacie zmniejsza zakres spodziewanej ochrony prawnej. Prokurator działa również w sprawach o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie oraz zmianę ubezwłasnowolnienia, a co więcej – jest to w tym przypadku działanie obligatoryjne i zabezpieczone ustawowo (art. 546 § 2 k.p.c.). Ponadto ustawodawca przewidział w ostatnio wymienionych sprawach dodatkowy, „europejski” standard pomocy prawnej w postaci możliwości ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu, nawet bez inicjatywy wnioskodawcy, który jest dodatnio oceniany w doktrynie, jako rozwiązanie ze wszech miar korzystne B. Czech, Komentarz do art. 560(1) (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom III. Komentarz do art. 425–729, red, A. Marciniak, Warszawa 2020, s. 780. Wprowadzenie przepisu art. 560(1) k.p.c. wynikało z dostosowania gwarancji procesowych w postępowaniu dotyczącym ubezwłasnowolnienia do standardów występujących w postępowaniu w trybie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego – zob. uzasadnienie Rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1925, Sejm RP VI kadencji, www.orka.sejm.gov.pl (dostęp: 10.11.2020 r.). . Wskazanie na standard europejski nie jest przypadkowe. Warto bowiem podkreślić, że rozważane rozwiązania procesowe w sprawach z zakresu kurateli wpisują się w cele Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych podpisanej w Nowym Jorku 13.12.2006 r. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych podpisana w Nowym Jorku 13.12.2006 r. (Dz.U. z 2012 r. poz.1169), dalej Konwencja. Gwarantuje ona osobom niepełnosprawnym, na zasadzie równości z innymi osobami, w szczególności skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, do czego prowadzić ma wprowadzenie dostosowań proceduralnych, w celu ułatwienia skutecznego udziału, bezpośrednio lub pośrednio, we wszelkich postępowaniach prawnych Por. art. 13 Konwencji. .

Ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej

Ustanowienie kuratora wymaga przede wszystkim oceny celowości tego działania procesowego. Należy zgodzić się zatem ze stanowiskiem SN, według którego stan osłabienia umysłowego niekwalifikowany jako choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inny rodzaj zaburzeń psychicznych określających podstawy ubezwłasnowolnienia (art. 13 i 16 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.), dalej k.c. ), stanowi ułomność w rozumieniu art. 183 k.r.o. Ta zaś wymaga ochrony interesów procesowych osoby niepełnosprawnej w drodze ustanowienia dla tej osoby kuratora, o którym mowa w art. 183 k.r.o. Zgodnie bowiem z art. 600 § 2 k.p.c., w przypadku gdy stan osoby niepełnosprawnej wyłącza możliwość złożenia wniosku lub wyrażenia zgody, o których mowa w § 1, sąd opiekuńczy może ustanowić kuratora z urzędu, możliwość taka istnieje zaś także w przypadku, o którym mowa w art. 558 § 2 k.p.c. Por. postanowienie SN z 8.12.2016 r. (III CZ 54/16), „Monitor Prawniczy” 2017/11, s. 607. Jeżeli zatem ze względu na zakres i specyfikę działań podejmowanych przez kuratora zasadne (celowe) jest jego ustanowienie, wówczas problem ustanowienia pełnomocnika w postępowaniu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej zyskuje na aktualności.

Konkluzje

Z zastrzeżeniem powyżej zgłoszonych uwag i postulatów, mając na względzie doniosłość problemów osób niepełnosprawnych w realizacji prawa do sądu, nie sposób nie zgodzić się z konkluzją przyjętą w uzasadnieniu glosowanego postanowienia Sądu Najwyższego. W sprawie wszczętej na podstawie art. 600 § 2 k.p.c. o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej (art. 183 § 1 k.r.o.) sąd opiekuńczy nie może z urzędu ustanowić dla tej osoby fachowego pełnomocnika procesowego. Odnosząc się natomiast bezpośrednio do pytania prawnego przedstawionego Sądowi Najwyższemu, warto raz jeszcze poddać pod rozwagę zasadność dokonania stosownych zmian legislacyjnych, które będą zmierzać do wzmocnienia efektywności wymiaru sprawiedliwości w odniesieniu do ochrony osób nieubezwłasnowolnionych, lecz niepełnosprawnych. Są one oparte na założeniu o zasadności i celowości wprowadzenia rozwiązań wzorowanych na art. 560¹ k.p.c. do postępowania w sprawie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Wprawdzie zbyt daleko idący może okazać się już wyrażony w piśmiennictwie postulat wprowadzenia regulacji dopuszczającej ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu przez sąd bez uprzedniego wniosku osoby, dla której zostaje on ustanowiony, w procesie zwykłym M. Sorysz, Ustanowienie dla strony pełnomocnika z urzędu oraz obowiązki pełnomocnika w postępowaniu cywilnym na tle nowelizacji k.p.c. z 17.12.2009 r. – zagadnienia wybrane, „Monitor Prawniczy” 2010/12, s. 661; M. Kaczyński, Pełnomocnik z urzędu w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 2014, s. 48. , lecz w pełni słuszne byłoby uzupełnienie o analogiczne do art. 560¹ k.p.c. rozwiązanie postępowań o szczególnym charakterze prowadzonych przy udziale osób niepełnosprawnych. Ustawodawca wprowadza przecież niejednokrotnie pewne zmiany „na próbę” w sprawach drobniejszej kategorii, by ocenić ich funkcjonowanie, wprost wskazując, że ich pozytywny wydźwięk ma w założeniu doprowadzić do powszechności stosowania danej regulacji w postępowaniu cywilnym Por. uwagi zawarte w uzasadnieniu projektu ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469). Wskazano tam chociażby na wprowadzenie instytucji świadka-eksperta „na próbę”, tj. w sprawach o niższej wartości przedmiotu sporu, w których skutki ewentualnych błędów przy stosowaniu nowej instytucji nie będą zbyt dotkliwe, do czasu ukształtowania się w orzecznictwie kryteriów dopuszczalności i oceny takiego rozwiązania – www.sejm.gov.pl (dostęp: 10.11.2020 r.). .

Podsumowując powyższe uwagi odniesione wobec udziału prokuratora w postępowaniu w sprawie o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej, należy raz jeszcze zaznaczyć, że zawiadomienie prokuratora, którego efektem jest podjęcie przez niego aktywności procesowej dla ochrony praw osoby niepełnosprawnej, zalicza się do systemu pomocy prawnej sensu largo K. Flaga-Gieruszyńska, Dostęp do sądu..., s. 2787. . System pomocy prawnej obejmuje też ustanowienie pełnomocnika z urzędu (pomoc prawna sensu stricto). Działanie prokuratora, jak i stricte ustanowienie pełnomocnika, w zbliżonym stopniu realizują założenie efektywności ochrony sądowej. W postępowaniu w sprawach o ubezwłasnowolnienie udział prokuratora jest jednak obowiązkowy (art. 546 § 2 k.p.c.), jako wyjątek od zasadniczych reguł działania w postępowaniu tego organu P. Wiśniewski, Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, Toruń 2014, s. 60–62. . Co więcej, w postępowaniu w sprawach o  ubezwłasnowolnienie obowiązuje przepis art. 560¹ k.p.c. dopełniający wysoki poziom ochrony prawnej. W postępowaniu w sprawach z zakresu kurateli nie obowiązują tożsame standardy ani w kwestii działania prokuratora, ani w kwestii ustanowienia pełnomocnika. Również z uwagi na powyższe, w mojej ocenie, efektywność pomocy prawnej w postępowaniu o ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej powinna ulec wzmocnieniu w drodze możliwości ustanowienia pełnomocnika z urzędu niezależnie od wniosku osoby niepełnosprawnej. Realizacja tego postulatu, podobnie jak przed już przeszło dziesięcioma laty w chwili wejścia w życie ustawy nowelizującej Kodeks postępowania cywilnego z 17.12.2009 r., stanowiłaby godny aprobaty krok w kierunku utrwalenia europejskich standardów ochrony procesowej osób niepełnosprawnych oraz faktycznej realizacji zgłaszanego w doktrynie słusznego postulatu humanizacji postępowania cywilnego.