W  prezentowanym przeglądzie orzecznictwa przedstawiono najważniejsze i najnowsze orzeczenia Sądu Najwyższego o dużej doniosłości praktycznej. Pierwsza część zawiera przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w okresie od końca czerwca do września 2020 r. Druga część zawiera uwagi dotyczące poszczególnych orzeczeń odnoszących się do: 1) kwestii objęcia rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych nabycia ujawnionego w księdze wieczystej uprawnienia do wyłącznego korzystania ze stanowiska postojowego w garażu wielostanowiskowym, 2) dopuszczalności dochodzenia zwrotu kosztów opieki sprawowanej nieodpłatnie przez osoby bliskie nad poszkodowanym, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, 3) stosowania art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. w przypadku ogłoszenia upadłości konsumenckiej jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej.

1. Bieżące orzecznictwo Sądu Najwyższego

Zakres badania sądu powszechnego w sprawie o naprawienie szkody wyrządzonej wadliwą decyzją administracyjną (art. 160 § 1 k.p.a.)

Zagadnienie było analizowane na tle następującego stanu faktycznego. Właściciele nieruchomości przejętej przez Gminę m.st. Warszawy złożyli wniosek o przyznanie prawa wieczystej dzierżawy (w terminie 6 miesięcy, art. 7 ust. 1 dekretu warszawskiego), który decyzją z 1972 r. nie został uwzględniony. W 2013 r. samorządowe kolegium odwoławcze wydało decyzję nadzorczą stwierdzającą nieważność decyzji Gminy z powodu nieprzeprowadzenia postępowania dowodowego i niewyjaśnienia, czy dotychczasowe korzystanie z gruntu było do pogodzenia z aktualnym planem zagospodarowania, w którym przeznaczono te tereny na cele przemysłowe. Na tej podstawie następca prawny właścicieli nieruchomości wystąpił do Prezydenta m.st. Warszawy o przyznanie prawa użytkowania wieczystego do nieruchomości (art. 214 ustawy o gospodarce nieruchomościami Ustawa z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2020 r. poz. 65 ze zm.), dalej u.g.n. ). Organ uwzględnił wniosek jedynie w części, ponieważ na części nieruchomości znajduje się budynek należący do osób trzecich. Następca prawny złożył wobec tego powództwo, domagając się zapłaty odszkodowania w zakresie utraconej nieruchomości (art. 160 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego w brzmieniu sprzed 2004 r. Ustawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 1980 r. nr 9 poz. 26 ze zm.), dalej k.p.a. w zw. z art. 417 i n. Kodeksu cywilnego w brzmieniu sprzed 2004 r. Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16 poz. 93 ze zm.), dalej k.c. w zw. z art. 5 ustawy zmieniającej Kodeks cywilny z 17.06.2004 r. Ustawa z 17.06.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. nr 215 poz. 1675). ). Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo w części, lecz od wyroku złożono apelację Stan faktyczny sprawy został opisany w: Warunki wypłaty odszkodowania w razie stwierdzenia nieważności decyzji wydanej na podstawie dekretu warszawskiego, Legalis n.ius z 18.09.2020 r., https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwg43tqmi (dostęp: 17.11.2020 r.); A. Fornalik, Zakres badania sądu powszechnego w sprawie odszkodowawczej opartej o nieważną decyzję administracyjną, Legalis n.ius z 5.08.2020 r., https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwgq3dcoa ( dostęp: 17.11.2020 r.). .

W trakcie postępowania apelacyjnego zrodził się problem, czy sąd powszechny jest uprawniony ustalić, czy (hipotetycznie) prawidłowe rozpoznanie wniosku (bez uchybień w zakresie prawa materialnego i procesowego) o przyznanie prawa wieczystej dzierżawy również doprowadziłoby do odmowy ustanowienia tego prawa. Taka okoliczność ma znaczenie z punktu widzenia przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej (zob. uwagi poniżej). Jednakże oznaczałoby to, że sąd wkracza w materię prawa administracyjnego materialnego, której to wykładnia jest zastrzeżona zasadniczo dla organów administracyjnych.

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne (art. 390 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm.), dalej k.p.c. ) Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawie V ACa 502/18 o następującej treści: „czy w sprawie o naprawienie szkody dochodzonej na podstawie art. 160 § 1 k.p.a. wynikającej z wydania niezgodnej z prawem decyzji administracyjnej o odmowie ustanowienia prawa własności czasowej, sąd jest uprawniony do badania, czy prawidłowe rozpoznanie wniosku o ustanowienie prawa własności czasowej, na podstawie art. 7 ust. 1 dekretu z 26.10.1945 roku o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, również prowadziłoby do jego oddalenia zgodnie z obowiązującymi w chwili wydania decyzji przepisami, w sytuacji gdy organ administracji publicznej stwierdził nieważność tej decyzji z powodu zaniechania przeprowadzenia postępowania dowodowego i niewykazania sprzeczności pomiędzy korzystaniem z gruntu przez dotychczasowego właściciela a przeznaczeniem gruntu zgodnie z obowiązującym w dniu wydania orzeczenia planem zagospodarowania przestrzennego?”.

Na wstępie wypada wskazać, że komentowana uchwała obejmuje dwa typy zagadnień, które się wzajemnie uzupełniają.

Pierwsze zagadnienie, którego powołana uchwała dotyka jedynie pośrednio, dotyczy tzw. przyczynowości rezerwowej, zwanej też hipotetyczną czy wyprzedzającą (causa superveniens). Jest to problem wpływu hipotetycznych (alternatywnych) zdarzeń mogących wywołać szkodę, które się nie wydarzyły, ale mogły się wydarzyć (niewątpliwie czy z wysokim prawdopodobieństwem), na zasadność lub wysokość odszkodowania dochodzonego od sprawcy zdarzenia, które rzeczywiście wywołało tę szkodę P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2020, Legalis/el., art. 361, uw. 80. . Zapatrywania literatury i orzecznictwa w tym zakresie uległy zasadniczej ewolucji Na co wskazuje M. Wilejczyk, Przyczyna rezerwowa – niedopuszczalny prezent dla osoby odpowiedzialnej za szkodę, „Przegląd Sądowy” 2016/6, s. 66. Zob. też wyrok SN z 25.05.2017 r. (II CSK 584/16), Legalis nr 1632806. . W literaturze pierwotnie ukształtował się pogląd, że przyczyna rezerwowa nie eliminuje odpowiedzialności odszkodowawczej ani nie zmniejsza wysokości odszkodowania (z pewnymi wyjątkami, np. jeżeli przyczyna hipotetyczna wystąpiła przed zdarzeniem bezprawnym) A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 43; T. Dybowski (w:) System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, red. Z. Radwański, Ossolineum 1981, t. 3, cz. 1, s. 261–262; przegląd i analiza tych stanowisk zob. też J. Jastrzębski, O wyprzedzającej przyczynowości, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2003/3, s. 613–618. . W nowszej literaturze natomiast, choć nie bezspornie, dopuszcza się zasadniczo (bo również z pewnymi wyjątkami) możliwość uwzględnienia przyczyny rezerwowej, jako logicznej konsekwencji przyjmowanej w polskim prawie cywilnym metody dyferencjacji (różnicowej) J. Jastrzębski, O wyprzedzającej przyczynowości…, s. 632, wyjątki od tej zasady, J. Jastrzębski, O wyprzedzającej przyczynowości…, s. 633; A. Koch (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do art. 353–626, red. M. Gutowski, Warszawa 2019, Legalis/el., t. 2, art. 361, nb 35; P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny…, red. K. Osajda, art. 361, uw. 83–84; Z. Banaszczyk (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1–449(10), red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020, Legalis/el., t. 1, art. 361, nb 16–20; odmiennie M. Wilejczyk, Przyczyna rezerwowa…, s. 68. W uzupełnieniu tego stwierdzenia przyjmuje się, zgodnie z dominującym zapatrywaniem, że nie jest to element badany na etapie przesłanki związku przyczynowego (a zatem prowadzącego zasadniczo do wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej za określoną szkodę), ale element badany na etapie przesłanki szkody (wpływający na jej wysokość), tak wprost P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny..., red. K. Osajda, art. 361, uw. 84; A. Koch (w:) Kodeks cywilny..., red. M. Gutowski, t. 2, art. 361, nb 33–36; nieco odmiennie, bo nie tyle do zmniejszenia odszkodowania, ile i do wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej Z. Banaszczyk (w:) Kodeks cywilny..., red. K. Pietrzykowski, t. 1, art. 361, nb 20. .

Podobny stan rzeczy występuje w orzecznictwie. Wskazuje się na ukształtowanie w tym zakresie dwóch linii orzeczniczych Takiego podsumowania dokonano w wyroku składu siedmiu sędziów SN z 22.01.2013 r. (I CSK 404/11), Legalis nr 701205. . Według jednej (starszej) linii nie jest możliwe powoływanie się na przyczynę rezerwową jako okoliczność wyłączającą lub zmniejszającą odpowiedzialność odszkodowawczą Wyrok SN z 16.02.1965 r. (I PR 330/64), Legalis nr 109421; wyrok SN z 24.10.1973 r. (III PZP 26/73), Legalis nr 17428; wyrok SN z 28.02.1974 r. (II PR 61/74), Legalis nr 17797; wyrok SN z 10.02.2010 r. (V CSK 272/09), Legalis nr 350665; wyrok SN z 9.09.2015 r. (IV CSK 659/14), Legalis nr 1360217; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 29.04.2016 r. (I ACa 1180/15), Legalis nr 1470108. . Według drugiej (nowszej) linii, wypracowanej głównie na tle spraw reprywatyzacyjnych, możliwe jest powoływanie się na przyczynę rezerwową Wyrok składu 7 sędziów SN z 22.01.2013 r. (I CSK 404/11), Legalis nr 701205; wyrok SN z 4.07.2013 r. (I CSK 731/12), Legalis nr 804245; wyrok SN z 14.03.2014 r. (III CSK 152/13), Legalis nr 994586; wyrok SN z 25.05.2017 r. (II CSK 584/16), Legalis nr 1632806. .

Problem jest praktycznie bardzo doniosły. Według tradycyjnego (pierwszego) zapatrywania dla wypłaty pełnego odszkodowania O ile nie zachodzą inne okoliczności (niż te analizowane) wyłączające lub ograniczające odpo-wiedzialność odszkodowawczą. w związku z wadliwie wydaną decyzją odmowną (art. 160 § 1 k.p.a. w brzmieniu sprzed 2004 r.) wystarczające jest, że jej wadliwość zostanie stwierdzona w trybie administracyjnym (stwierdzenie nieważności albo wydanie z rażącym naruszeniem prawa, art. 156, 158 § 2 k.p.a. Ustawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 256 ze zm.). ). Według natomiast nowszego (drugiego) zapatrywania, pomimo stwierdzenia wadliwości decyzji odmownej w trybie administracyjnym, sąd powszechny powinien zbadać, czy istniały podstawy do wydania hipotetycznej i prawidłowej (materialnoprawnie zasadnej) decyzji odmownej (przyczyna rezerwowa). Jeżeli odpowiedź będzie pozytywna, to fakt ten nie może zostać pominięty przy ocenie zasadności i wysokości żądania powoda Nie są też jasne zasady zastosowania koncepcji przyczynowości rezerwowej na tle spraw reprywatyzacyjnych. W wyroku SN z 2.03.2006 r. (I CSK 90/05), Legalis nr 74481, przyjęto, że zaistnienie przyczyny rezerwowej nie prowadzi do przełamania testu warunku sine qua non, a jedynie prowadzi do zmniejszenia zakresu odszkodowania. Z kolei w późniejszym wyroku SN z 25.05.2017 r. (II CSK 584/16), Legalis nr 1632806, przyjęto, że może ono prowadzić do oddalenia powództwa, nie tylko w części, ale nawet w całości. Rozbieżność między tymi wyrokami jest tylko pozorna. W literaturze zauważono, że na gruncie spraw reprywatyzacyjnych skutki zastosowania pierwszej czy drugiej koncepcji będą takie same (oddalenie powództwa – czy to ze względu na brak przesłanki związku przyczynowego, czy to ze względu na brak szkody), M. Kaliński, O błędach w stosowaniu konstrukcji tzw. causa superveniens, „Przegląd Sądowy” 2013/1, s. 21. . Analizowany problem nie powstaje natomiast, jeżeli decyzja jest wadliwa materialnie, czyli że nie istniały materialnoprawne podstawy do wydania decyzji odmawiającej przyznania prawa wieczystej dzierżawy Wyrok SN z 25.05.2017 r. (II CSK 584/16), Legalis nr 1632806. .

Teza przyjęta w analizowanej uchwale SN z 30.06.2020 r. wpasowała się (choć tylko pośrednio) w drugi, nowszy nurt zapatrywań na koncepcję przyczyny rezerwowej, która jest szeroko prezentowana przez sądy na tle spraw reprywatyzacyjnych (w szczególności dotyczących tzw. gruntów warszawskich).

Drugie zagadnienie, które łączy się bezpośrednio z pierwszym, dotyczy zakresu kognicji sądu powszechnego. Konsekwencją akceptacji koncepcji przyczyny rezerwowej jest obowiązek sądu powszechnego, przy orzekaniu o roszczeniu odszkodowawczym, zbadania, czy nie zachodziły materialnoprawne przesłanki wydania prawidłowej decyzji odmawiającej przyznania wieczystej dzierżawy (niezależnie od wadliwie wydanej decyzji odmownej). To rodzi kolejny problem zakresu możliwości badania sprawy przez sąd powszechny, skoro jest to materia zasadniczo zarezerwowana dla organów w postępowaniu administracyjnym. Sąd apelacyjny podjął w tym zakresie wątpliwości, co stanowiło bezpośrednią motywację do wystąpienia z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego.

Wypowiedzi orzecznictwa w tym zakresie są niejednoznaczne. W uzasadnieniu do wyroku składu 7 sędziów SN z 22.01.2013 r. wyrażono zapatrywanie, że sąd powszechny nie ma kompetencji do dokonywania takiej wykładni prawa administracyjnego Wyrok składu 7 sędziów SN z 22.01.2013 r. (I CSK 404/11), Legalis nr 701205, w którym sąd stwierdził, że „ulokowanie przyczyny rezerwowej w płaszczyźnie ustalania rozmiaru szkody nie uwalnia od potrzeby ustalenia, czy wywłaszczenie byłoby pewne. Aby jednak można było dokonać z tej przyczyny redukcji rozmiaru szkody, sąd musiałby antycypować rozstrzygnięcie organu administracyjnego w sprawie, która nie tylko nigdy nie była przekazana do jego kompetencji i nie stanowi nawet sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym, ale nadto musiałby jednocześnie rozstrzygać o nieskuteczności działań obronnych podjętych przez właścicieli w takim postępowaniu. Nie po to ustawodawca tworzy zespół norm materialnego i procesowego prawa administracyjnego, aby organ nie powołany do tego decydował o wyniku sprawy administracyjnej. Mimo szerokiej kompetencji sądu orzekającego o odszkodowaniu do wnioskowania o skutkach pewnych zdarzeń, wzgląd na powyższe silnie przemawia przeciwko przypisaniu temu sądowi, głównie na podstawie oglądu stanu ukształtowanego na gruncie i osądu dokonywanego ex post, możliwości decydowania o zaistnieniu wywłaszczenia, ze skutkiem dla poszkodowanego redukcji dochodzonego odszkodowania”. . Podobnie w wyroku SN z 16.12.2009 r. Wyrok SN z 16.12.2009 r. (I CSK 175/09), Legalis nr 218234. przyjęto, że w postępowaniu cywilnym niedopuszczalna jest kontrola prawidłowości zastosowania prawa materialnego stanowiącego podstawę wydania decyzji administracyjnej. Odmienne stanowisko przyjęto natomiast w wyroku SN z 26.08.2009 r. Wyrok SN z 26.08.2009 r. (I CSK 26/09), Legalis nr 215186. , zgodnie z którym sąd powszechny jest związany decyzją administracyjną w zakresie objętym jej treścią i tylko w tym zakresie nie może być ona kwestionowana w toku postępowania cywilnego. Konsekwencją tego drugiego zapatrywania jest dopuszczalność dokonania wykładni prawa administracyjnego przez sąd wyłącznie na merytoryczne potrzeby postępowania cywilnego. W ten sposób sąd powszechny nie ingeruje w treść i nie podważa istnienia decyzji administracyjnej. Ta druga wykładnia koreluje z ogólnym twierdzeniem, że sądy powszechne są związane jedynie treścią konstytutywnych decyzji administracyjnych Wyrok SN z 21.09.2018 r. (V CSK 589/17), Legalis nr 1830905. .

To drugie stanowisko zostało również przyjęte przez Sąd Najwyższy w referowanej uchwale z 30.06.2020 r., zgodnie z którą sąd powszechny władny jest wyłożyć, czy prawidłowe rozpoznanie wniosku o ustanowienie użytkowania wieczystego również doprowadziłoby do odmowy ustanowienia tego prawa. Z uwagi na zawiłość spraw z zakresu dekretu warszawskiego bliższa ocena uchwały będzie możliwa po opublikowaniu uzasadnienia i zapoznaniu się ze stanem faktycznym.

Na koniec wypada jeszcze zauważyć, że uchwała SN z 30.06.2020 r., co wspomniano w ustnych motywach uchwały Zob. https://prokuratoria.gov.pl/przelomowa-uchwala-sadu-najwyzszego-w-sprawach-tzw-dekretu-warszawskiego,new,mg,21.html,164. , może mieć szersze zastosowanie – nie tylko do spraw z dekretu warszawskiego, ale również do innych spraw reprywatyzacyjnych (np. w zakresie wywłaszczeń przedsiębiorstw przemysłowych).

Uzasadnienie do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane.

K.W.

Zastrzeżenie w umowie o roboty budowlane kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego wykonawcom lub dalszym podwykonawcom

Sąd Okręgowy w Białymstoku rozpatrywał spór o roboty budowlane, których przedmiotem była rozbudowa placówki medycznej. Doszło do opóźnień przy wykonywaniu robót, wobec czego zamawiający wystąpił do wykonawców o zapłatę kary umownej za opóźnienie w zapłacie kwoty podwykonawcy z uwagi na jej zapłatę przez zamawiającego (inwestora). Sąd orzekający powziął wątpliwości, czy takie zastrzeżenie kary umownej może zostać uznane za ważne Stan faktyczny zob. M. Sieradzka, Opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia podwykonawcom (dalszym podwykonawcom) skutkuje zapłatą kar umownych, Legalis n.ius z 20.07.2020 r., https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwgmytsoi ( dostęp: 17.11.2020 r.); Kara umowna z tytułu braku zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom, Legalis n.ius z 22.07.2020 r.,https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwgm2daoi (dostęp: 17.11.2020 r.); A. Fornalik, Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego (dalszym) podwykonawcom, Legalis n.ius z 5.08.2020 r., https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwgq3dcoi ( dostęp: 17.11.2020 r.). .

Powyższa uchwała została zatem podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne Sądu Okręgowego w Białymstoku, w sprawie VII Ga 224/19 (art. 390 § 1 k.p.c.), o następującej treści: „czy ważne jest zastrzeżenie w umowie o roboty budowlane zawartej w trybie ustawy z 29.01.2004 r. – Prawo zamówień publicznych kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom, wobec tego, że postanowienie umowne w przedmiocie wysokości kar umownych z tego tytułu przewidziane jest w art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a tej ustawy, podczas gdy zgodnie z art. 483 § 1 k.c. karę umowną można zastrzec jedynie jako naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego zobowiązania niepieniężnego?”.

Cytowana uchwała dotyczy problemu relacji art. 483 § 1 k.c., który dopuszcza zastrzeżenie kary umownej jedynie w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, do art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a p.z.p., który określa minimalną treść umowy o roboty budowlane (art. 647 k.c.), zawartej po przeprowadzeniu procedury zamówienia publicznego, w tym wymóg (obligatoryjny Jednak nie stanowi ona postanowienia przedmiotowo istotnego tej umowy, A. Kamińska, Kary umowne za brak zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcy w umowie o roboty budowlane, „Studia Prawa Prywatnego” 2018/1, s. 76–77. ) określenia wysokości kar umownych na wypadek braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom (zob. art. 647¹ k.c.). Na tle tego zagadnienia zrodził się spór, który w kontekście brzmienia powołanych regulacji tylko prima facie ma znaczenie drugorzędne, czy zapłata na rzecz wykonawców lub podwykonawców stanowi świadczenie pieniężne Kontrowersje tę omawia A. Kamińska, Kary umowne za brak zapłaty…, s. 79–81. . Wyróżnić można stanowisko odpowiadające na to pytanie pozytywnie, ale i też takie, które uznaje takie świadczenie za niepieniężne, skoro nie odnosi się ono do relacji inwestor–wykonawca (stron w umowie o roboty budowlane) To drugie zapatrywanie jest prezentowane np. przez T. Szanciło (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Załucki, Legalis 2020, art. 483, nb 7; wyrok KIO z 18.03.2015 r. (KIO 897/15), Legalis nr 1341866. . Co jednak istotne, niektórzy zwolennicy zapatrywania o pieniężnym charakterze wyżej wymienionego zobowiązania zarazem przyjmują, że tak zastrzegane kary umowne, wbrew wyraźnemu brzmieniu ustawy, są nieważne Tak A. Kamińska, Kary umowne za brak zapłaty…, s. 82. .

Na odmiennym stanowisku stanął natomiast SN w swojej uchwale z 30.06.2020 r., który uznał dopuszczalność i ważność zastrzegania kary umownej na wypadek braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego wykonawcom lub dalszym podwykonawcom. Teza uchwały nie wywołuje większych kontrowersji, a jej uzasadnienie może być oparte zarówno na tradycyjnych regułach wykładni (np. lex specialis derogat legi generali), jak i na metodzie funkcjonalnej.

Na koniec warto zauważyć, że 1.01.2021 r. wchodzi w życie art. 437 ust. 1 pkt 7 lit. a p.z.p., o tożsamej treści co powołany wyżej art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a p.z.p. (który wraz z tą datą przestaje obowiązywać). Uchwała zasadniczo powinna w tym zakresie zachować aktualność.

Uzasadnienie do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane.

K.W.

Pojęcie głównych świadczeń stron w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne Sądu Okręgowego w Poznaniu, w sprawie II Ca 631/18 (art. 390 § 1 k.p.c.), o następującej treści: „czy świadczenie wypłacane przez ubezpieczyciela konsumentowi-ubezpieczającemu na podstawie umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym w związku z rozwiązaniem umowy przez ubezpieczającego przed upływem terminu, na który umowa została zawarta (tj. przed upływem okresu ubezpieczenia), które w umowie nosi miano świadczenia wykupu i które stanowi określony w umowie procent środków zgromadzonych przez ubezpieczającego na prowadzonym dla niego rachunku, jest świadczeniem głównym umowy w rozumieniu art. 385¹ § 1 zdanie drugie k.c.?”.

Analizowane przez Sąd Najwyższy zagadnienie nie jest nowe, lecz kontrowersyjne. Istota problemu dotyczyła pytania, czy tzw. świadczenie wykupu w umowach ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (w skrócie UFK, popularnie zwane również polisolokatami) stanowi postanowienie określające główne świadczenie stron w rozumieniu art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c. Świadczenie wykupu polega na zapłacie określonej kwoty przez inwestującego (konsumenta) na rzecz ubezpieczyciela w razie (wcześniejszego) wygaśnięcia umowy z inicjatywy inwestującego. Na skutek jej zastosowania towarzystwo ubezpieczeniowe (ubezpieczyciel), przy przedterminowym wygaśnięciu stosunku, zwraca zainwestowane przez konsumenta środki (pochodzące z pierwszej wpłaty i składek ubezpieczeniowych) z pomniejszeniem kwoty świadczenia wykupu. W literaturze zauważono, że świadczenie wykupu pełni w istocie zbieżne funkcje co zwykła opłata likwidacyjna M. Grochowski, Postanowienia określające główne świadczenia stron (art. 385(1) § 1 k.c.) a umowa ubezpieczenia o funkcji inwestycyjnej, „Monitor Prawniczy” 2019/7, s. 383, przypis 16. .

Abuzywność postanowień umownych określających świadczenie wykupu stanowi centralny punkt większości sporów sądowych z zakresu tzw. polisolokat Inną argumentacją przyjmowaną przez inwestujących (konsumentów) w celu uwolnienia się od obowiązku spełnienia świadczenia wykupu jest przyjęcie nieważności UFK ze względu na sprzeczność z naturą stosunku (art. 353(1) k.c.) – zob. postanowienie SN z 16.05.2019 r. (III CZP 107/18), LEX nr 2665334. . Bardzo często wysokość świadczenia wykupu pochłania większą część, a nawet całość, kwoty wpłaconej przez inwestującego (konsumenta). Utrzymanie tych postanowień w mocy oznacza w praktyce, że konsument otrzyma dużo mniej, niż pierwotnie sam wpłacił, a w skrajnych przypadkach, że nie otrzyma nic. Dlatego odpowiedź na pytanie, czy tego typu postanowienia określają główne świadczenia stron, czy też nie, ma istotną doniosłość praktyczną. W przypadku odpowiedzi pozytywnej jedynym sposobem podważenia związania tymi postanowieniami konsumenta jest wykazanie przez niego, że zostały one niejednoznacznie sformułowane Co do pojęcia „jednoznacznego sformułowania” na tle orzecznictwa TSUE P. Ruchała, R. Sikorski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do art. 353-626, red. M. Gutowski, Legalis 2019, t. 2, art. 385(1), nb 19. . W przypadku odpowiedzi negatywnej konsument powinien wykazać, że postanowienia kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy (art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c.). Przyjęcie stanowiska drugiego, zgodnie z którym postanowienia dotyczące świadczenia wykupu nie określają głównych świadczeń stron, jest bardziej korzystne dla konsumentów. Interpretacja ta zapewnia im większą swobodę wykazania abuzywności postanowień regulujących świadczenie wykupu.

Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest jednak prosta. Nakłada się tu szereg problemów. Za sporne uznaje się pojęcie „głównych świadczeń stron”, którym posługuje się art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c. Według jednego rozumienia pojęcie to należy utożsamiać z essentialia negotii umowy. Według drugiego chodzi o elementy konstytutywne dla danego rodzaju czynności prawnej, pozwalające na jej identyfikację M. Bednarek, P. Mikłaszewicz (w:) System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2020, t. 5, s. 804–807. . Ponadto umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym nie ma jednorodnego charakteru. Na jej treść składają się elementy umowy ubezpieczenia oraz inwestycyjnej. Z jednej strony inwestujący (konsument) wykupuje polisę na życie, a z drugiej powierza ubezpieczycielowi środki (będące składkami ubezpieczeniowymi) do zarządzania nimi w celu osiągnięcia zysku (asset management) M. Grochowski, Postanowienia określające główne…, s. 382–383. . W literaturze nie ma zgody, który z tych elementów (ubezpieczeniowy czy inwestycyjny) pełni dominującą rolę w treści umowy M. Romanowski, Czy świadczenie wykupu w umowach UFK jest świadczeniem głównym?, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2016/2, s. 61–62. . Trudno jest zatem określić jej cechy konstytutywne, co wywołuje liczne spory.

Wszystko to doprowadziło do różnych rozstrzygnięć w zakresie analizowanego problemu. W literaturze prezentowany jest pogląd, który uznaje postanowienia określające świadczenie wykupu jako dotyczące głównych świadczeń stron Np. M. Romanowski, Czy świadczenie wykupu…, s. 66. , jak i stanowisko, które pozostaje względem niego w opozycji Np. M. Grochowski, Postanowienia określające główne…, s. 383. . To drugie uznaje się za dominujące M. Grochowski, Postanowienia określające główne…, s. 382 wraz z przytoczoną tam literaturą. . Problem ten trafił także przed Sąd Najwyższy. Pierwszy raz w 2015 r., lecz postanowieniem SN z 3.12.2015 r. Postanowienie SN z 3.12.2015 r. (III CZP 87/15), Legalis nr 1385122. odmówiono podjęcia uchwały i odpowiedzi na pytanie Sądu Okręgowego w Warszawie. Następnie, w uchwale SN z 24.01.2020 r. Uchwała SN z 24.01.2020 r. (III CZP 51/19), LEX nr 2769781. , przyjęto, że świadczenie wypłacane przez ubezpieczyciela w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym nie jest świadczeniem głównym w rozumieniu art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c. Szerzej komentarz do uchwały zob. D. Rogoziński, K. Konieczna, K. Wałdoch, P. Wyszyńska-Ślufińska, redakcja naukowa J. Pisuliński, Przegląd orzecznictwa Izby cywilnej Sądu Najwyższego, „Palestra” 2020/4, s. 108–110. Sąd Najwyższy opowiedział się wtedy za korzystniejszą interpretacją dla konsumentów. Stanowisko to zostało podtrzymane w komentowanej uchwale z 17.07.2020 r., gdzie ponownie przyjęto, że świadczenie wypłacane przez ubezpieczyciela w przypadku przedterminowego rozwiązania umowy nie jest świadczeniem głównym. Oznacza to, że postanowienia kształtujące to świadczenie, w tym te dotyczące świadczenia wykupu, nie mieszczą się w zakresie art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c. Konsument ma tym samym większą swobodę w wykazywaniu abuzywności tej kategorii postanowień.

Komentowana uchwała prowadzi do utrwalenia stanowiska Sądu Najwyższego co do jednego z najistotniejszych zagadnień w zakresie polisolokat. Przyczyni się to do ujednolicenia orzecznictwa sądów niższej instancji, w którym widoczna jest rozbieżność w zakresie oceny analizowanego zagadnienia.

Uzasadnienie do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane.

K.W.

Odrzucenie skargi wierzyciela hipotecznego na niedokonanie z urzędu wpisu hipoteki do księgi wieczystej

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na dwa pytania prawne Sądu Okręgowego we Wrocławiu (art. 390 § 1 k.p.c.) o następującej treści:

„I. Czy w przypadku odłączenia części nieruchomości i założenia dla tej części nowej księgi wieczystej w wyniku sprzedaży dokonanej przez syndyka masy upadłości w trybie art. 313 ust. 1 Prawa upadłościowego, na wniosek obejmujący żądanie odłączenia części nieruchomości bez obciążeń, wierzyciel hipoteczny, którego hipoteka nie została ujawniona w nowo założonej księdze wieczystej, będzie uprawniony do zaskarżenia braku wpisu hipoteki łącznej w tej księdze wieczystej, z powołaniem na błędne zastosowanie art. 76 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w zw. z art. 313 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego?;

II. Czy dla prawidłowego dokonania wpisu polegającego na założeniu nowej księgi wieczystej w przypadku odłączenia części nieruchomości i założenia dla tej części nowej księgi wieczystej w wyniku sprzedaży dokonanej w trybie art. 313 ust. 1 Prawa upadłościowego, przy uwzględnieniu wniosku obejmującego żądanie odłączenia części nieruchomości bez obciążeń, wymagane jest podanie jako podstawy wpisu, obok odpowiednich dokumentów, także art. 313 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego?”.

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczyło problemu z zakresu prawa proceduralnego – zaskarżenia niedokonania wpisu do księgi wieczystej, który powinien zostać dokonany przez sąd wieczystoksięgowy z urzędu. Problem zrodził się w toku postępowania upadłościowego, w którym to syndyk dokonał podziału fizycznego nieruchomości zabudowanej budynkiem, stanowiącej własność upadłego, przez wyodrębnienie w niej własności lokali. Nieruchomość (przed dokonanym podziałem) była obciążona hipoteką na rzecz banku. W takiej sytuacji, co do zasady, hipoteka ustanowiona na nieruchomości przekształca się z mocy prawa w hipotekę łączną na własności lokalu oraz związanym z tą własnością udziale we współwłasności nieruchomości wspólnej (art. 76 ust. 1¹ u.k.w.h.) Ł. Przyborowski (w:) Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy o postępowaniu wieczystoksięgowym. Komentarz, red. J. Pisuliński, Warszawa 2014, art. 76, uw. 31. . Ujawnienie tej hipoteki następuje w księdze wieczystej dla nieruchomości lokalowej z urzędu (§ 93 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 15.02.2016 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie teleinformatycznym Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15.02.2016 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie teleinformatycznym (Dz.U. z 2016 r. poz. 312). ). Jednak po dokonanym podziale nieruchomości wyodrębnione lokale zostały w tymże postępowaniu sprzedane (art. 313 pr. upadł.). Według art. 313 ust. 2 zd. 1 pr. upadł. sprzedaż nieruchomości w postępowaniu upadłościowym powoduje wygaśnięcie (ex nunc) praw oraz praw i roszczeń osobistych ujawnionych przez wpis do księgi wieczystej lub nieujawnionych w ten sposób, lecz zgłoszonych sędziemu-komisarzowi w terminie określonym w art. 51 ust. 1 pkt 5 pr. upadł. (30 dni). Referendarz sądowy (w sądzie wieczystoksięgowym), zakładając nowe księgi wieczyste dla wyodrębnionych lokali, nie dokonał w nich wpisów o hipotece łącznej. Z taką decyzją nie zgodził się wierzyciel hipoteczny, którego zdaniem takie wpisy powinny być dokonane w nowo założonych księgach przez referendarza z urzędu. Złożył on skargę na orzeczenie referendarza sądowego (na podstawie art. 398²² w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Przedmiotem zaskarżenia nie był zatem element pozytywny (wpis), lecz element negatywny (brak wpisu). Sąd rejonowy (pierwszej instancji) skargę odrzucił. Natomiast sąd okręgowy (drugiej instancji) powziął wątpliwości i wystąpił do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym.

Sąd Najwyższy nie zajmował się zagadnieniem, czy niedokonanie wpisu w sprawie było (nie)zasadne. Rozstrzygnięcie obejmowało jedynie przytoczone zagadnienie procesowe. W swojej uchwale stanął on na stanowisku, że skarga na orzeczenie referendarza sądowego na niedokonanie z urzędu wpisu hipoteki do księgi wieczystej podlega odrzuceniu. Zauważono, że przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulujące postępowanie wieczystoksięgowe nie przewidują w tym zakresie szczególnego rozwiązania. Przyjęto zatem, że jedyną drogą procesową do sprostowania tego uchybienia jest złożenie wniosku o uzupełnienie wpisu (art. 351 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Jeżeli taki wniosek zostanie przez sąd oddalony, to wierzyciel hipoteczny powinien złożyć środek odwoławczy od takiego postanowienia. W nauce jednak za sporne uznaje się, czy możliwe jest złożenie zażalenia na postanowienie o odmowie czy odrzucenie uzupełnienia postanowienia (wpisu) A. Stempniak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 205(1)–424(12), red. A. Marciniak, Warszawa 2019, Legalis/el., t. 2, art. 351, nb 79–80; M. Manowska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. M. Manowska et al., Warszawa 2020, t. 1, art. 351, uw. 8. . Przepisy art. 394 i art. 394¹ k.p.c. nie wymieniają zażalenia na te kategorie rozstrzygnięć. Co więcej, w orzecznictwie przyjęto, że nie stanowią one postanowień kończących postępowanie w sprawie Postanowienie SN z 14.11.1996 r. (I CKN 7/96), OSNC 1997/3, s. 31; postanowienie SN z 26.05.1999 r. (III CZ 34/99), LEX nr 521786. . Prezentowany jest jedynie pogląd, że postanowienie sądu apelacyjnego oddalające wniosek o uzupełnienie wyroku co do rozstrzygnięcia o apelacji powoda jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie Wyrok SN z 6.05.2004 r. (III PK 6/04), OSNP 2005/2, s. 20; zob. też postanowienie SN z 25.02.2016 r. (III CZ 5/16), Legalis nr 1421853. . W tym zakresie powołana uchwała może wydawać się kontrowersyjna. Uczestnik znajdzie się w gorszej sytuacji, jeżeli nie ma możliwości złożenia środka zaskarżenia, którego rozpatrywanie odbywa się przed sądem pierwszej instancji (zob. art. 398²² § 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), ale ma jedynie możliwość złożenia wniosku o uzupełnienie postanowienia, którego oddalenie czy odrzucenie będzie niezaskarżalne. Kwestia ta może zostać szerzej wyjaśniona w uzasadnieniu do komentowanej uchwały, które nie zostało jeszcze opublikowane.

K.W.

Żądanie unieważnienia umowy na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytania prawne o następującej treści:

„1. Czy w świetle art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym unieważnienie umowy stanowi niezbędną przesłankę roszczenia odszkodowawczego, a co za tym idzie żądanie zapłaty może obejmować wyłącznie obowiązek wzajemnego zwrotu świadczeń, czy też powołany przepis zawiera dwa osobne uprawnienia: do dochodzenia odszkodowania oraz do żądania unieważnienia umowy;

2. Czy w świetle art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym unieważnienie umowy możliwe jest jedynie na podstawie innych powszechnie obowiązujących przepisów w zw. z art. 58 k.c., czy też unieważnienie umowy mieści się w roszczeniach odszkodowawczych i do jego orzeczenia wystarczające jest zaistnienie nieuczciwej praktyki rynkowej, wystąpienie szkody oraz związku przyczynowego pomiędzy szkodą a praktyką;

3. Czy w świetle art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym możliwe jest unieważnienie jedynie wybranych postanowień umownych, czy też skuteczne żądanie unieważnienia musi dotyczyć całej umowy?”.

Problem poddany pod rozwagę Sądowi Najwyższemu dotyczył spornej wykładni art. 12 ust. 1 pkt 4 u.p.n.p.r. (stanowiący implementację art. 11 ust. 1, 13 dyrektywy 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych Dyrektywa 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.05.2005 r. dotycząca nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.Urz. UE L nr 149, s. 22), dalej dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych. ). Regulacja ta przyznaje konsumentowi, w razie dokonania nieuczciwej praktyki rynkowej przez przedsiębiorcę oraz zagrożenia lub naruszenia jego interesu Nie są to pełne przesłanki zastosowania powołanej regulacji. Konieczne jest jeszcze wystąpienie: szkody (majątkowej lub niemajątkowej), związku przyczynowego, winy po stronie przedsiębiorcy stosującego nieuczciwą praktykę rynkową, K. Południak-Gierz, Instrumenty indywidualnej ochrony konsumenta w ustawie o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym a „Nowy ład dla konsumentów”, „Internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 2018/6, s. 95–98. Zob. jednak uwagi poniżej na temat natury żądania o unieważnienie umowy. , uprawnienie do żądania naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żądania unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu. Brzmienie regulacji jest zbliżone do art. 18 ust. 1 pkt 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji Ustawa z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2019 r. poz. 1010 ze zm.), dalej u.z.n.k. , z wyjątkiem żądania unieważnienia umowy. Ten ostatni środek prawny nie jest typowym instrumentem odszkodowawczym. Stąd w literaturze i orzecznictwie zrodził się spór co do kwalifikacji żądania unieważnienia umowy Dokładny przegląd literatury zob. P. Bednarczyk, Żądanie unieważnienia umowy – próba wykładni art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy z 23.8.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, „Monitor Prawniczy” 2020/14, s. 740–741. . Według pierwszego poglądu żądanie unieważnienia umowy nie ma charakteru odszkodowawczego, lecz stanowi instytucję zbliżoną do bezpodstawnego wzbogacenia Np. M. Grochowski, Wadliwość umów konsumenckich w świetle przepisów o nieuczciwych praktykach rynkowych, „Państwo i Prawo” 2009/7, s. 59–71. . Na tej podstawie art. 12 ust. 1 pkt 4 u.p.n.p.r. przewiduje dwa odrębne instrumenty: roszczenie odszkodowawcze oraz uprawnienie do żądania unieważnienia umowy, które jest połączone ze zwrotem świadczeń i kosztów związanych z nabyciem produktu A. Wiewiórowska-Domagalska, A. Kunkiel-Kryńska (w:) Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2019, art. 12, uw. 46–48. . Praktyczną konsekwencją tego zapatrywania jest to, że roszczenie o unieważnienie umowy nie ulega przedawnieniu Tak K. Południak-Gierz, Instrumenty indywidualnej ochrony…, s. 95. . Nie jest przy tym jasne, czy art. 12 ust. 1 pkt 4 u.p.n.p.r. stanowi samodzielną podstawę do unieważnienia umowy (nieważność względna) M. Grochowski, Wadliwość umów konsumenckich…, s. 62–64. , czy może stanowi jedynie przepis proceduralny, który umożliwia wniesienie powództwa o ustalenie nieważności umowy, ale tylko wtedy, gdy nieważność wynika z odrębnego przepisu prawa (nieważność bezwzględna, art. 58 k.c.) A. Michalak, Przeciwdziałanie nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, Warszawa 2008, Legalis/el., art. 12, nb 7. . Według drugiego poglądu roszczenie o unieważnienie umowy stanowi szczególną (sui generis) postać roszczenia odszkodowawczego (deliktowego), zbliżonego do restytucji naturalnej (art. 363 § 1 k.c.) Np. T. Targosz, Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (w:) Reklama. Aspekty prawne, red. M. Namysłowska, Warszawa 2012, s. 137–171; K. Południak-Gierz, Instrumenty indywidualnej ochrony…, s. 95. . Możliwość jego dochodzenia jest zatem uzależniona od spełnienia przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej Zob. szerzej na temat przesłanek K. Południak-Gierz, Instrumenty indywidualnej ochrony..., s. 95-96. .

Także orzecznictwo w swoich wypowiedziach różni się co do kwalifikacji i zastosowania roszczenia o unieważnienie umowy Dokładny przegląd orzecznictwa zob. P. Bednarczyk, Żądanie unieważnienia umowy…, s. 741–742. . W części orzeczeń przyjęto, że art. 12 ust. 1 pkt 4 u.p.n.p.r. nie jest postacią roszczenia odszkodowawczego, ale stanowi samodzielne uprawnienie kształtujące umożliwiające unieważnienie umowy przez konsumenta Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5.04.2019 r. (VI ACa 1681/17), Legalis nr 21246334. . W innych orzeczeniach przyjęte zostało stanowisko, zgodnie z którym powołana regulacja stanowi proceduralną podstawę powództwa o ustalenie nieważności umowy, o ile jej nieważność wynika z odrębnego przepisu ustawy (np. art. 58 § 2 k.c.) Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5.10.2019 r. (VI ACa 542/19), Legalis nr 2352739. . Natomiast w wyroku SN z 11.12.2019 r. Wyrok SN z 11.12.2019 r. (V CSK 382/19), LEX nr 2771344. przyjęto, że żądanie unieważnienia umowy jest uzależnione od ziszczenia się ogólnych przesłanek naprawienia szkody, a w szczególności – jeżeli chodzi o deliktową odpowiedzialność przedkontraktową – od zawinienia (art. 415 k.c.) przedsiębiorcy, choćby w postaci niedbalstwa, oraz powstania i wykazania szkody.

Komentowana uchwała z 11.09.2020 r. zaaprobowała drugie z wyżej wymienionych stanowisk, czyli że roszczenie z art. 12 ust. 1 pkt 4 u.p.n.p.r. jest postacią roszczenia odszkodowawczego, zbliżonego do roszczenia restytucyjnego (art. 363 § 1 k.c.), którego realizacja jest uwarunkowana spełnieniem ogólnych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej. Można zatem stwierdzić, że po wielu latach (ponad 10) kształtuje się linia orzecznicza co do interpretacji spornej regulacji. Orzeczenie to jest bardzo doniosłe praktycznie, ponieważ instrumenty przewidziane w ustawie o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym okazują się być przydatne przy rozstrzyganiu sporów z zakresu polisolokat (UFK) czy kredytów denominowanych albo indeksowanych do franka szwajcarskiego Zob. wyrok SN z 11.12.2019 r. (V CSK 382/19), LEX nr 2771344. .

Uzasadnienie do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane.

K.W.

Wpływ odroczenia terminu spełnienia świadczenia na bieg terminu przedawnienia

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne o następującej treści: „Czy w ramach swobody kontraktowej umów (art. 353¹ k.c.) dopuszczalna jest zmiana przez strony w drodze porozumienia terminu wymagalności roszczenia, po tym jak roszczenie stało się już wymagalne?”.

Analizowane zagadnienie wiąże się ze sporną wykładnią art. 119 k.c. Według jednego zapatrywania zakaz modyfikacji (skracania i wydłużania) terminów przedawnienia z art. 119 k.c. powinien być wykładany rozszerzająco, co obejmuje również zmianę terminu wymagalności roszczenia już wymagalnego. Taka czynność modyfikująca prowadzi pośrednio do zmiany terminu przedawnienia roszczenia, co stoi w sprzeczności z powołanym zakazem. Według drugiego zapatrywania modyfikacja terminu wymagalności roszczenia już wymagalnego nie stoi w sprzeczności z zakazem modyfikacji terminów przedawnienia. Opiera się ono na literalnej wykładni art. 119 k.c.

Orzecznictwo w zakresie analizowanego zagadnienia jest podzielone. Wyróżnić można interpretacje, że zmiana terminu wymagalności roszczenia już wymagalnego prowadzi pośrednio do zmiany terminu przedawnienia, a przez to musi być uznana za nieważną (art. 353¹ w zw. z art. 58 k.c.) Wyrok SN z 12.03.2002 r. (IV CKN 862/00), Legalis nr 81770; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 10.01.2006 r. (I ACa 757/05), Legalis nr 85996; wyrok SN z 3.03.2006 r. (II CSK 123/05), Legalis nr 73183; wyrok SN z 26.10.2011 r. (I CSK 762/10), Legalis nr 465585; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 4.12.2014 r. (I ACa 1416/14), Legalis nr 1185928; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 17.12.2014 r. (I ACa 886/14), Legalis nr 1185912. . Według drugiej wykładni zakaz modyfikacji terminów przedawnienia należy rozumieć tylko jako niemożliwość modyfikacji ustawowych terminów przedawnienia (okresów, a nie dat) Wyrok SN z 16.02.2005 r. (IV CK 502/04), Legalis nr 254147; wyrok SN z 30.06.2010 r. (V CSK 454/09), Legalis nr 392597; wyrok SN z 4.10.2012 r. (I CSK 104/12), Legalis nr 549932; wyrok SN z 28.08.2013 r. (V CSK 362/12), Legalis nr 846782; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie 30.10.2014 r. (I ACa 685/14), Legalis nr 1213703; wyrok z Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 21.03.2016 r. (I ACa 1640/15), Legalis nr 1446634; wyrok SN z 28.10.2016 r. (I CSK 661/15), Legalis nr 1565002; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 11.01.2017 r. (I ACa 844/16), Legalis nr 1580361. . Nie obejmuje on zatem zmiany wymagalności roszczenia wymagalnego. W literaturze natomiast zdecydowanie dominuje zapatrywanie drugie, bardziej liberalne, dopuszczające taką zmianę T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2010, s. 96; J. Kuźmicka-Sulikowska, Idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym, Wrocław 2015, s. 289–290; M. Giaro, Wpływ umownego odroczenia wymagalności roszczenia już wymagalnego na początek biegu przedawnienia, „Przegląd Sądowy” 2017/5, s. 86; P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2019, art. 119, nb 3; P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2020, art. 119, uw. 2; A. Brzozowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1–449(10), red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020, t. 1, art. 119, nb 1–2. .

Sąd Najwyższy w powoływanej uchwale z 11.09.2020 r. opowiedział się za bardziej liberalnym stanowiskiem i uznał, że dopuszczalna jest zmiana terminu wymagalności roszczenia już wymagalnego. Taka czynność nie popada w kolizję z art. 119 k.c. Warto jeszcze zauważyć, że na gruncie tego stanowiska w literaturze jest sporne, czy zmiana terminu wymagalności roszczenia już wymagalnego zmienia jedynie termin wymagalności (pozostawiając datę przedawnienia niezmienioną), czy zmienia termin wymagalności, a zarazem (refleksem) datę przedawnienia (modyfikując jego początek, art. 120 § 1 k.c.) M. Giaro, Wpływ umownego odroczenia…, s. 97. . Dyskusja ta zakłada ważność czynności zmieniającej termin wymagalności roszczenia wymagalnego, ale różnicuje jego skutki (czy następują one tylko w zakresie wymagalności, czy również w zakresie terminu przedawnienia). Przy przyjęciu zapatrywania pierwszego data przedawnienia, pomimo zmiany terminu wymagalności, pozostaje ta sama (inaczej doszłoby do obejścia normy z art. 119 k.c.) Tak J. Kuźmicka-Sulikowska, Idea przedawnienia i jej…, s. 289–290. . Z brzmienia komentowanej uchwały można natomiast wyczytać, że Sąd Najwyższy opowiedział się za odmiennym stanowiskiem, czyli że analizowana zmiana prowadzi do modyfikacji zarówno terminu wymagalności, jak i terminu przedawnienia. Zdaniem Sądu Najwyższego bieg przedawnienia rozpoczyna się wraz z upływem tego nowego (zmienionego) terminu wymagalności. To drugie stanowisko można wyprowadzić z brzmienia art. 120 § 1 k.c., czy nawet pośrednio z art. 123 § 1 pkt 2 k.c. Uzasadnienie do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane.

K.W.

Zakres żądania uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążącego konsumenta

Powyższa uchwała została podjęta w odpowiedzi na pytanie prawne o następującej treści: „Czy w sprawie między konsumentem a bankiem o ustalenie nieważności w całości – umowy kredytu hipotecznego formalnie zawartego w walucie obcej (CHF), a wypłaconego i spłacanego w walucie polskiej, sąd w ramach postępowania apelacyjnego – w sytuacji ustalenia, że część postanowień umowy stanowi niedozwolone postanowienia umowne w rozumieniu art. 385¹ k.c., może w świetle art. 321 § 1 k.p.c. orzec, iż tylko określone postanowienia umowy (a nie cała umowa) są bezskuteczne lub nieważne?”.

Powołana uchwała konkretyzuje zakres przedmiotu sporu, który jest zasadniczo wyznaczony żądaniem powoda, na tle spraw dotyczących kredytów frankowych. Według art. 321 § 1 k.p.c. sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem (aliud), ani zasądzać ponad żądanie (super). Przepis ten stanowi wyraz zasady dyspozytywności i kontradyktoryjności procesu cywilnego.

Uzasadnienie do uchwały nie zostało jeszcze opublikowane (na chwilę przygotowywania niniejszego przeglądu). Niniejsza analiza musi opierać się na pewnych domysłach. Powód wnosił o ustalenie (stwierdzenie W kontekście wyroku TSUE z 3.10.2019 r. (C-260/18) w sprawie Dziubak vs Raiffeisen Bank International AG zrodziła się interpretacja, że wyrok stwierdzający nieważność umowy nie ma charakteru deklaratoryjnego, lecz konstytutywny, J. Pisuliński, Sankcja zamieszczenia w umowie niedozwolonego postanowienia w świetle dyrektywy 93/13/EWG i orzecznictwa TS UE (w:) Życie umowy konsumenckiej po uznaniu jej postanowienia za nieuczciwe na tle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, red. M. Romanowski, Warszawa 2017, s. 91–110; E. Łętowska, „Rzeczpospolita”, https://www.rp.pl/Opinie/310069951-Po-wyroku-TSUE-ws-kredytow-frankowych-Teraz-polskie-sady-musza-pokazac-na-co-je-stac---komentuje-prof-Ewa-Letowska.html (dostęp: 30.09.2020 r.). ) nieważności umowy kredytu zawartej z nawiązaniem do waluty obcej (franka szwajcarskiego – CHF). Sąd prowadzący postępowanie doszedł do wniosku, że umowa nie jest w całości nieważna, lecz jedynie część składających się na nią postanowień niewynegocjowanych indywidualnie ma niedozwolony charakter (art. 385¹ § 1 k.c.). Skutkiem tego wniosku jest bezskuteczność (sensu stricto) tej części postanowień, która działa ex tunc i ex lege (i o ile konsument, należycie poinformowany przez sąd, nie wyrazi woli, że nie chce korzystać z tej sankcji) P. Mikłaszewicz (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2020, art. 385(1), uw. 43–45. . Zasadniczo wtedy strony związane są umową w pozostałym zakresie (zasada trwałości umów, art. 385¹ § 2 k.c.). W kontekście umów kredytu denominowanych czy indeksowanych do waluty obcej (CHF) może to polegać np. na ich tzw. „odfrankowieniu”. W takim wariancie suma kredytu nie będzie ustalana przy użyciu waluty obcej, ale będzie opiewać na walutę krajową (PLN). Zgodnie z dominującym poglądem orzecznictwa zasadniczo nie prowadzi to jednak do nieważności umowy kredytu (art. 58, art. 353¹ k.c.) Wyrok SN z 4.04.2019 r. (III CSK 159/17), LEX nr 2642144; wyrok SN z 29.10.2019 r. (IV CSK 309/19), OSNC 2020/7–8, s. 64. .

W kontekście powyższego zrodziło się pytanie, czy żądanie ustalenia (stwierdzenia) nieważności umowy kredytu obejmuje w sobie także ustalenie bezskuteczności części jej postanowień. Wnioskowanie takie można teoretycznie oprzeć na argumentum a maiori ad minus. Zależy też od podstawy żądania ustalenia (stwierdzenia) nieważności umowy. Jeżeli było ono oparte np. na art. 58 § 2 k.c., to odpowiedź powinna być negatywna. Odpowiedź pozytywna nie jest a limine wykluczona, gdy żądanie ustalenia (stwierdzenia nieważności) umowy miało wynikać z bezskuteczności postanowień umowy (z uwagi na ich abuzywność) w takim zakresie, że nie jest możliwe jej utrzymanie w pozostałej części. W tym drugim przypadku prima facie orzeczenie o abuzywności tylko części postanowień może być potencjalnie postrzegane jako orzekanie poniżej (maius) żądania pozwu (co nie jest zabronione przez art. 321 § 1 k.p.c.). Warunek jest jeden – orzekanie o żądaniu powoda w mniejszym zakresie jest możliwe tylko wtedy, gdy nie zachodzi różnica rodzajowa (jakościowa) między tym, czego żądał powód, a tym, co sąd mógłby mu przyznać K. Weitz, Związanie sądu granicami żądania w procesie cywilnym (w:) Aurea praxis. Aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red. J. Gudowski, K. Weitz, Warszawa 2011, t. 1, s. 690–709. .

Sąd Najwyższy, w komentowanej uchwale z 15.09.2020 r., zaaprobował stanowisko, że żądanie ustalenia (stwierdzenie) nieważności jest jakościowo odmienne (aliud) od żądania ustalenia bezskuteczności części postanowień umowy. W rezultacie żądanie stwierdzenia bezskuteczności części postanowień umowy nie zawiera się w żądaniu ustalenia (stwierdzenia) nieważności umowy. Sąd nie może zatem stwierdzić abuzywności jedynie części postanowień, jeżeli powód domaga się ustalenia (stwierdzenia) nieważności całej umowy (art. 321 § 1 k.p.c.). Prowadzi to do konkluzji, że w przypadku wnoszenia przez powoda o ustalenie (stwierdzenie) nieważności umowy kredytu należy formułować żądanie ewentualne o ustalenie abuzywności wybranych postanowień tej umowy.

K.W.

2. Komentarze do wybranych orzeczeń

Objęcie rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych nabycia prawa do wyłącznego korzystania z oznaczonego stanowiska garażowego

Stan faktyczny

Powód (M.G.) wraz z żoną (G. D.-G.) nabył własność wyodrębnionego lokalu na podstawie umowy z 27.12.2001 r. zawartej w formie aktu notarialnego. W umowie ze zbywcą tego lokalu (deweloperem będącym spółką z o.o.) postanowiono, że każdorazowy jego właściciel będzie korzystał na zasadach wyłączności z oznaczonych w niej dwóch stanowisk w hali garażowej. W dziale I-SP księgi wieczystej prowadzonej dla lokalu wpisano prawo wyłącznego korzystania z tych stanowisk. Prawo to zostało również wpisane w dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wspólnej. Jak wynika z dalszej lektury orzeczenia, przy nabyciu lokalu małżonkowie G. zdecydowali się na większe miejsca parkingowe, które zaznaczono na szkicu złożonym do akt księgi wieczystej. W umowie z deweloperem nabywcy udzielili mu pełnomocnictwa do podpisywania z pozostałymi współużytkownikami wieczystymi gruntu i współwłaścicielami budynku umów określających zasady korzystania ze stanowisk garażowych na warunkach określonych przez pełnomocnika, bez naruszania praw nabytych przez mocodawców.

W dniu 24.10.2003 r. wspomniany deweloper ustanowił w tym budynku własność kolejnego lokalu na rzecz G.B.M. W umowie postanowiono, że każdorazowy właściciel lokalu będzie korzystał na zasadach wyłączności ze wskazanego w niej stanowiska garażowego. Również to stanowisko zaznaczono na szkicu złożonym do akt księgi wieczystej Zarówno w tym, jak i we wcześniejszym przypadku z uzasadnienia nie wynika dokładnie, czy chodzi o akta księgi wieczystej prowadzonej dla lokalu, czy dla nieruchomości wspólnej. . Prawo do wyłącznego korzystania z tego miejsca postojowego zostało też ujawnione w dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wspólnej. Pokrywało się ono z miejscem postojowym wydzielonym uprzednio dla małżonków G. Na podstawie umowy notarialnej z 25.08.2006 r. G.B.M. zbył własność swojego lokalu na rzecz pozwanych małżonków K.S. i M.S. Wraz z tym lokalem na nabywców przeniesione zostało uprawnienie do wyłącznego korzystania z wydzielonego dla niego stanowiska garażowego.

Między powodem M.G. oraz pozwanymi K.S. i M.S. zaistniał spór w przedmiocie przysługiwania im uprawnienia do korzystania z tego samego miejsca postojowego. M.G. wytoczył przeciwko K.S. i M.S. powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości lokalowej z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie z działu III tej księgi wpisu o treści: „Prawo wyłącznego korzystania ze stanowiska garażowego nr (...) na poziomie II przez każdorazowego właściciela lokalu nr (...) opisanego w (...)”. Sąd rejonowy uwzględnił powództwo, przyjmując, że postanowienie zawarte w umowie z 24.10.2003 r., określające, że każdorazowy właściciel lokalu nr (...) będzie korzystał na zasadach wyłączności ze stanowiska garażowego oznaczonego nr (...), było nieważne jako naruszające prawa nabyte powoda do wyłącznego korzystania z tych stanowisk nr (...) i (...). Sąd rejonowy uznał, że prawo do korzystania z nieruchomości ujawnione w księdze wieczystej nie jest chronione rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych przewidzianą w art. 5 w zw. z art. 9 u.k.w.h., zatem nie można uznać, że pozwani skutecznie nabyli to prawo. W wydanym wyroku zaocznym sąd rejonowy uzgodnił treść księgi wieczystej zgodnie z żądaniem powoda. Na skutek wniesienia przez pozwanych sprzeciwu od wyroku zaocznego sąd rejonowy utrzymał to rozstrzygnięcie w mocy.

Oddalona została również apelacja pozwanych od wyroku sądu rejonowego wniesiona do sądu okręgowego. Sąd okręgowy przyjął, że umowa ustanawiająca na rzecz G.B.M. prawo do wyłącznego korzystania ze spornego miejsca postojowego została zawarta z przekroczeniem zakresu pełnomocnictwa udzielonego przez powoda dotychczasowemu właścicielowi nieruchomości (wspomnianej spółce z o.o.). Powód nie tylko nie potwierdził ważności umowy z 24.10.2003 r., ale ponadto w dniu 17.12.2014 r. odmówił jej potwierdzenia. Spowodowało to jej nieważność, co wyklucza powoływanie się na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego

Na skutek wniesienia przez pozwanych skargi kasacyjnej, wyrokiem z 8.02.2019 r. (I CSK 770/17), Sąd Najwyższy uchylił orzeczenie sądu okręgowego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

Jak podkreślił SN, w celu zapewnienia właścicielom lokali mieszkalnych prawa do korzystania z miejsc postojowych w praktyce ustanawia się na ich rzecz odrębną własność garażu wielostanowiskowego, jako wydzielonego lokalu użytkowego („lokalu o innym przeznaczeniu”). Następnie właściciele lokali zawierają umowę o sposobie korzystania z poszczególnych miejsc postojowych. Innym sposobem stosowanym w praktyce jest zawarcie umowy o podział quoad usum bez ustanawiania na rzecz właścicieli lokali mieszkalnych odrębnej własności garażu wielostanowiskowego. W tej sytuacji zasady korzystania z miejsc postojowych mogą być określone w umowach z dotychczasowym właścicielem nieruchomości, a także mogą być w każdym czasie zmienione uchwałą większości właścicieli lokali. Jeżeli nie doszło do wyodrębnienia własności wielostanowiskowego garażu jako lokalu o innym przeznaczeniu, taki garaż jest częścią nieruchomości wspólnej, a uprawnienie do znajdującego się w nim miejsca postojowego jest związane z udziałem we wspólnym prawie do tej nieruchomości. Jak podkreślił Sąd Najwyższy, uprawnienie to ma charakter obligacyjny Również w dotychczasowym piśmiennictwie prezentowany jest pogląd o obligacyjnej naturze praw wynikających z umowy o podział quoad usum. Zob. K. Czerwińska-Koral, Podział quoad usum nieruchomości rolnej, Warszawa 2015, s. 145–147; G. Matusik, Wyodrębnienie i zbycie lokalu wraz z „powierzchnią przynależną” – uwagi de lege lata i de lege ferenda, „Rejent” 2011/7–8, s. 97–100; M. Weiss, Zbycie prawa do miejsca parkingowego ukształtowanego w ramach podziału quoad usum, „Rejent” 2018/10, s. 126; J. Wszołek, Sprzedaż miejsc parkingowych w umowach zawieranych z deweloperami, „Rejent” 2011/4, s. 89–90. Wyrażono też jednak pogląd kwalifikujący podział quoad usum jako umowę ze sfery prawa rzeczowego, a nie obligacyjnego – zob. E. Drozd, Podział do korzystania z nieruchomości wspólnej (w:) Rozprawy z prawa prywatnego, prawa o notariacie i prawa europejskiego ofiarowane Rejentowi Romualdowi Sztykowi, red. E. Drozd, A. Oleszko, M. Pazdan, Kluczbork 2007, s. 76–77. .

Następnie SN odniósł się do zagadnienia ochrony nabywcy prawa do wyłącznego korzystania z oznaczonego stanowiska garażowego. Powołując się na swój wcześniejszy wyrok z 13.07.2005 r. Wyrok z 13.07.2005 r. (I CK 28/05), „Monitor Prawniczy” 2007/3, s. 154. , SN podzielił ocenę, że art. 9 u.k.w.h. rozszerza zastosowanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych na inne rozporządzenia prawami aniżeli wymienione w art. 5 u.k.w.h. (czyli przeniesienie własności lub innego prawa rzeczowego), oraz na wynikające z takich rozporządzeń roszczenia, które mogą być ujawnione w księdze wieczystej na podstawie art. 16 u.k.w.h. W razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym rękojmia chroni nabycie takich roszczeń. Na tej podstawie SN przyjął, że ujawnione w księdze wieczystej uprawnienie do wyłącznego korzystania ze stanowiska postojowego w garażu wielostanowiskowym również jest objęte rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Zdaniem SN postanowienie umowne, na mocy którego nabywca wyodrębnionego lokalu udzielał zbywcy (deweloperowi) pełnomocnictwa do podpisywania z pozostałymi członkami wspólnoty mieszkaniowej umów określających zasady użytkowania stanowisk garażowych bez naruszania praw nabytych przez mocodawcę, było sprzeczne z art. 4 ust. 2 ustawy o własności lokali Ustawa z 24.06.1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2020 r. poz. 1910), dalej u.w.l. . Na skutek nieprawidłowego działania dewelopera kolejni nabywcy odrębnej własności lokali znajdowali się w gorszej pozycji od dotychczasowych nabywców. Takie ograniczenie pełnomocnictwa SN ocenił jako niezgodne z zasadami współżycia społecznego. W jego ocenie za bezprzedmiotowe należało zatem uznać rozważania sądu okręgowego dotyczące przekroczenia zakresu udzielonego deweloperowi umocowania.

Ocena rozstrzygnięcia

Komentowany wyrok może wywrzeć istotny wpływ na przyszłą linię orzeczniczą w sprawach związanych z działaniem rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych w odniesieniu do praw osobistych i roszczeń wymienionych w art. 16 ust. 2 u.k.w.h. Tym bardziej orzeczenie to należy ocenić krytycznie. Główny zarzut pod jego adresem sprowadza się do nadmiernej lakoniczności i uproszczenia poruszonych w nim skomplikowanych zagadnień.

W zasadzie jedyny powołany przez SN argument na rzecz tezy o objęciu mechanizmem rękojmi ujawnionych w księdze wieczystej praw o charakterze obligacyjnym sprowadza się do odwołania do wcześniejszego wyroku SN z 13.07.2005 r. Wyrok SN z 13.07.2005 r. (I CK 28/05), LEX nr 356092. . Trzeba jednak zauważyć, że – jak było to już podnoszone w doktrynie T. Czech, Księgi wieczyste i hipoteka. Komentarz, Warszawa 2014, art. 9 u.k.w.h., nb 20; B. Jelonek-Jarco, Komentarz do ustawy o księgach wieczystych i hipotece (w:) Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy o postępowaniu wieczystoksięgowym, red. J. Pisuliński, Warszawa 2014, art. 9 u.k.w.h., nb 41. – orzeczenie to w rzeczywistości nie dotyczyło zastosowania rękojmi, lecz rozszerzonej skuteczności prawa obligacyjnego Roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej wynikającego z zawartej umowy przedwstępnej. wynikającej z art. 17 u.k.w.h. Wydaje się zatem, że myląco sformułowana sentencja wyroku z 13.07.2005 r. (I CK 28/05) mogła doprowadzić SN do nieuzasadnionej oceny, jakoby rozważany przez niego problem został już w orzecznictwie rozwiązany i w związku z tym nie wymagał on szerszego uzasadnienia.

W komentowanym wyroku SN krótko odnotował zaistniałą w doktrynie rozbieżność na tle wykładni art. 9 u.k.w.h. Sąd Najwyższy nawiązał do pierwszego (bardziej liberalnego) nurtu wypowiedzi doktryny, który przyjmuje, że art. 9 u.k.w.h. powinien być stosowany w odniesieniu do zbycia przynajmniej niektórych praw osobistych i roszczeń z art. 16 ust. 2 u.k.w.h., które zostały ujawnione w dziale III księgi wieczystej Zob. M. Deneka, Rozporządzenie prawami jawnymi z księgi wieczystej (art. 9 u.k.w.h.), „Przegląd Sądowy” 2010/7–8, s. 60–64 wraz z przywołanymi w tej publikacji innymi wypowiedziami (przypis 9, s. 45). . Jak zakłada to stanowisko, przedmiotem czynności rozporządzających objętych działaniem rękojmi na podstawie art. 9 u.k.w.h. są nie tylko prawa rzeczowe (skuteczne erga omnes), ale mogą być nimi również niektóre prawa obligacyjne podlegające ujawnieniu w dziale III księgi wieczystej W doktrynie to stanowisko odnoszono też do uprawnień wynikających z zarządu lub korzystania z nieruchomości przez jej współwłaścicieli lub wieczystych użytkowników (art. 16 ust. 2 pkt 3 u.k.w.h.). Zob. S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga II. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2007, s. 272. .

W piśmiennictwie reprezentowany jest także drugi (bardziej restrykcyjny) nurt wypowiedzi, zgodnie z którym art. 9 u.k.w.h. odnosi się do takich jedynie rozporządzeń prawem własności, użytkowania wieczystego bądź ograniczonymi prawami rzeczowymi, które nie stanowią nabycia tych praw w rozumieniu art. 5 u.k.w.h. Jako przykłady podawane są w tym zakresie takie czynności jak zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego (art. 16 u.g.n.), zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego (art. 246 k.c.), zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego (art. 248 § 1 k.c.) czy też zmiana przysługującego mu pierwszeństwa (art. 250 k.c.) Zob. E. Gniewek (w:) E. Gniewek, Księgi wieczyste. Art. 1–58(2) u.k.w.h. Art. 626(1)–626(13) k.p.c. Komentarz, Warszawa 2018, komentarz do art. 9 u.k.w.h., nb 8–25. . Jak zakłada ten pogląd, uregulowania zawarte w art. 9 u.k.w.h. oraz art. 16–17 u.k.w.h. należy interpretować rozłącznie. Z systemowego i celowościowego punktu widzenia brak jest bowiem podstaw do rozszerzenia zakresu zastosowania rękojmi poprzez objęcie nią nabycia praw obligacyjnych, będących prawami względnymi Zob. przykładowo B. Jelonek-Jarco, Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, Warszawa 2011, s. 434–465; T. Czech, Księgi wieczyste i hipoteka…, art. 9 u.k.w.h., nb 17–21. .

Na gruncie stanu faktycznego sprawy poważne wątpliwości budzi wyrażona przez SN ocena udzielonego deweloperowi pełnomocnictwa do ustanawiania na rzecz kolejnych nabywców lokali prawa do wyłącznego korzystania z miejsca postojowego w obrębie nieruchomości wspólnej przy zachowaniu praw nabytych przez dotychczasowych nabywców. Sąd Najwyższy niezasadnie dopatrzył się w tym zakresie sprzeczności z art. 4 ust. 2 u.w.l. Przepis ten odnosi się wyłącznie do umowy przenoszącej własność nowo wyodrębnionego lokalu, wraz z którym na nabywcę przechodzi udział w nieruchomości wspólnej. Nie odnosi się on jednak do umowy o podział nieruchomości wspólnej do korzystania. W praktyce sukcesywnego wyodrębniania lokali szeroko rozpowszechniony jest taki sposób zawierania tej umowy, zgodnie z którym nabywcy kolejno przystępują do niej w różnym czasie. Aby uniknąć konieczności każdorazowego zawierania porozumienia przez nabywcę lokalu z wszystkimi dotychczasowymi właścicielami, mogą oni udzielić jednemu z nich (np. deweloperowi) pełnomocnictwa do zawarcia porozumienia w sprawie przystąpienia kolejnego nabywcy do wielostronnej umowy o podział quoad usum Zob. także J. Wszołek, Sprzedaż miejsc parkingowych w umowach zawieranych z deweloperami, „Rejent” 2011/4, s. 83–89. . Nie widać przeszkód, dla których takie pełnomocnictwo nie mogłoby być udzielane przy zawieraniu umowy w sprawie nabycia wyodrębnionej nieruchomości lokalowej. Trudno też przyjąć, aby taka klauzula mogła zostać uznana za bezwzględnie nieważną ze względu na to, że stawia ona kolejnych nabywców w pozycji gorszej od nabywców dotychczasowych. Jeśliby pójść tym tokiem rozumowania, powstaje pytanie, czy w ogóle możliwe byłoby ustanowienie na rzecz właściciela lokalu prawa do wyłącznego korzystania z miejsca postojowego w nieruchomości wspólnej, zanim nie dojdzie do wyodrębnienia wszystkich samodzielnych lokali. Mając na względzie, że procedura sukcesywnego wyodrębniania lokali może w danym przypadku trwać kilka, a nawet kilkanaście lat, krytykowany pogląd SN nie wydaje się korespondować z potrzebami obrotu.

Na gruncie niniejszej sprawy prawidłowa była ocena dokonana przez sąd okręgowy, zgodnie z którą umowa o wydzieleniu miejsca postojowego do korzystania zawarta przez dewelopera z nabywcą G.M.B. była bezskutecznie zawieszona ze względu na przekroczenie granic umocowania udzielonego deweloperowi przez dotychczasowych nabywców (małżonków G.). Następnie, po wyrażeniu przez nich odmowy jej potwierdzenia, stała się ona bezwzględnie nieważna (art. 103 § 1 k.c.) Nie musiało to automatycznie skutkować nieważnością zawartej przez te same strony umowy o przeniesienie własności wyodrębnionego lokalu, która stanowi w tym zakresie odrębną czynność prawną. Taka ocena mogłaby jednak wynikać z zastosowania art. 58 § 3 k.c. . G.M.B. nie przystąpił zatem skutecznie do porozumienia w sprawie podziału quoad usum, które łączyło pozostałych nabywców lokali. Do czasu ponownego uregulowania tej kwestii przez właścicieli lokali lub sąd mógł on współkorzystać ze spornego miejsca postojowego na zasadach określonych w ustawie (art. 12 ust. 1 u.w.l.). Oznacza to, że nie mógł korzystać z tego miejsca na wyłączność. W taki sam sposób mogli z niego korzystać późniejsi nabywcy tego lokalu (małżonkowie K.S. i M.S.), którzy wstępują w tym zakresie w sytuację prawną ich zbywcy Należy opowiedzieć się za poglądem, że wobec takich nabywców nie znajduje zastosowania art. 221 k.c. . Taki rezultat mogłoby tylko przełamać odwołanie się do przepisów o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Nie wydaje się jednak, aby zasadne było przypisywanie rękojmi tak szerokiego zastosowania, które pozwala na wykreowanie dla nabywcy nieistniejącego prawa obligacyjnego W tym przypadku: przyznania mu prawa do wyłącznego miejsca postojowego, które nie przysługiwało zbywcy lokalu i które jednocześnie narusza podobne prawo przysługujące innemu właścicielowi lokalu. . Pomijając inne wyrażone już zastrzeżenia pod adresem takiego rozwiązania Zob. M. Deneka, Rozporządzenie…, s. 62–63; B. Jelonek-Jarco, Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, Warszawa 2011, s. 434–465; T. Czech, Księgi wieczyste i hipoteka..., art. 9 u.k.w.h., nb 17–21. , trzeba założyć, że w odniesieniu do praw wymienionych w art. 16 ust. 2 pkt 3 u.k.w.h. szczególnie istotny jest wymóg stabilizacji reguł prawnych przyjętych przez większą grupę osób współuprawnionych, które nie powinny ulegać zmianie na skutek przystąpienia nowej osoby Ustawodawca daje temu wyraz w przepisach art. 221 k.c. oraz art. 18 ust. 2 u.w.l. . Nabycie prawa do miejsca postojowego na podstawie przepisów o rękojmi należałoby dopuścić jedynie wtedy, gdy przybiera ono postać prawa skutecznego erga omnes W praktyce jednak taką sytuację niełatwo sobie wyobrazić. Teoretycznie takie prawo mogłoby przybrać postać użytkowania lub służebności gruntowej obciążającej nieruchomość wspólną, lecz ograniczoną do wykonywania na jej części. Prawo użytkowania jest jednak prawem niezbywalnym (art. 254 k.c.). Z kolei w odniesieniu do służebności gruntowej może powstać wątpliwość, czy każdorazowo spełniałaby ona cel przewidziany w art. 285 § 2 k.c. („zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części”) – zob. w tym kontekście również W.M. Szkadłubowicz, Służebności gruntowe a współwłasność nieruchomości, „Przegląd Sądowy” 2014/10, s. 59–63. .

M.B.

Dopuszczalność dochodzenia zwrotu kosztów opieki sprawowanej nieodpłatnie przez osoby bliskie nad poszkodowanym, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia

Stan faktyczny

Komentowana uchwała zapadła jako rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Finansowego we wniosku z 29.04.2019 r. Treść wniosku o uchwałę dostępny w formacie pdf pod adresem: https://rf.gov.pl/wp-content/uploads/2020/05/Wniosek-RF_SN_rekomensata_za_opieke_2019.pdf. Wniosek – w ramach kompetencji Rzecznika Zob. art. 17 ust. 1 ustawy z 5.08.2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym (Dz.U. z 2019 r. poz. 2279 ze zm.) w zw. z art. 83 § 1 i art. 83 § 2 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2019 r. poz. 825 ze zm.). – dotyczył rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego o treści: „Czy poszkodowanemu, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, przysługuje na podstawie art. 444 § 1 k. c. odszkodowanie z tytułu kosztów opieki sprawowanej nad nim nieodpłatnie przez osoby bliskie?” Treść uchwały wraz z przytoczonym pytaniem prawnym dostępna jest na stronie internetowej Sądu Najwyższego: www.sn.pl oraz (w:) „Monitor Prawniczy” 2020/18, s. 940, Legalis nr 2401225, LEX nr 3032914. .

Wobec rozbieżnego orzecznictwa sądów Zob. na przykład wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 20.08.2013 r. (V ACa 388/13), Legalis nr 999199; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 24.04.2013 r. (I ACa 59/13), Legalis nr 1025078. , a co za tym idzie – również niejednolitej praktyki ubezpieczycieli, kontrowersje budziły zarówno samo traktowanie nieodpłatnej opieki osób bliskich nad poszkodowanym jako szkody podlegającej naprawieniu, jak i kryteria i sposoby wymiernej wyceny jej wartości.

W treści wniosku Rzecznik Finansowy zaakcentował, że: „jeśli poszkodowany wymaga opieki, najczęściej podejmują się jej nieodpłatnie osoby bliskie, kierując się w tej mierze troską o stan zdrowia i samopoczucie poszkodowanego, a nierzadko również brakiem wystarczających środków finansowych pozwalających na zatrudnienie opiekuna” Omówienie wniosku oraz treści rozstrzygnięcia pochodzi od redakcji systemu Legalis z zakładki n.ius z 11.09.2020 r., https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwg4zdimi, cytat pochodzi z akapitu 1 wskazanego omówienia, dalej jako n.ius z 11.09.2020 r., Legalis (dostęp: 17.11.2020 r.). . Rzecznik postulował, by sprawowanie opieki nad poszkodowanym przez osoby bliskie zaliczyć do pojęcia szkody z dwóch powodów. Po pierwsze, osoby te „poświęciły swój czas i włożyły określony wysiłek, wykonując konkretną pracę związaną z pielęgnacją, higieną, dowożeniem do placówek leczniczych, pomocą w rehabilitacji, wykonywaniem czynności domowych itp., kosztem swojego wolnego czasu, urlopu, wypoczynku czy nauki” Zob. n.ius z 11.09.2020 r., Legalis, https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwg4zdimi, akapit 1 (dostęp: 17.11.2020 r.). . Po drugie, usunięcie skutków zdarzenia wywołującego szkodę przez poszkodowanego samodzielnie nie pozbawia go żądania naprawienia szkody Zob. n.ius z 11.09.2020 r., Legalis, https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwg4zdimi, akapit 1 (dostęp: 17.11.2020 r.). .

Z powyższych względów konieczne jest jednoznaczne stanowisko, wyrażone w formie uchwały Sądu Najwyższego, w kwestii kwalifikacji nieodpłatnej opieki osób bliskich jako szkody, zwłaszcza, że wątpliwości Rzecznika Finansowego budziło zakwalifikowanie kosztów opieki sprawowanej nieodpłatnie przez osoby bliskie jako kosztów leczenia w rozumieniu art. 444 § 1 k.c. Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 19.01.2018 r. (I ACa 812/17), Legalis nr 1719961.

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy, rozstrzygając powyższe zagadnienie prawne, podjął w składzie siedmiu sędziów uchwałę o treści: „Poszkodowany, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, może domagać się na podstawie art. 444 § 1 k.c. odszkodowania z tytułu kosztów opieki sprawowanej nad nim nieodpłatnie przez osoby bliskie”.

W uzasadnieniu komentowanego rozstrzygnięcia Sąd Najwyższy przyjął, że „problemu tego nie można rozstrzygnąć przez zwykłe odwołanie się do pojęcia szkody w jej klasycznym rozumieniu. Powstanie konieczności korzystania z opieki stanowi szczególnego rodzaju uszczerbek, zwiększający potrzeby osoby doznającej uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Co niezmiernie istotne, osoby sprawując opiekę nad wymagającym jej bliskim, wykonują pracę, która posiada wymierną ekonomicznie wartość. Nie można różnicować sytuacji prawnej poszkodowanych w zależności od tego, czy korzystali z odpłatnej opieki, czy też – z powodu braku odpowiednich środków – opieki swoich bliskich, ani nie dostrzegać jego dalszych możliwych, nieakceptowalnych, konsekwencji polegających m.in. na sporządzaniu fikcyjnych umów o odpłatne sprawowanie opieki” Zob. n.ius z 11.09.2020 r., Legalis, https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3damrwg4zdimi, akapit 5 (dostęp: 17.11.2020 r.). . Dodatkowo Sąd Najwyższy wskazał, że w przypadkach objętych hipotezą art. 444 k.c. konieczne jest odejście od pojęcia szkody w jej klasycznym rozumieniu Zob. https://www.rp.pl/Ubezpieczenia-i-odszkodowania/307239967-Sad-Najwyzszy-ubezpieczyciel-zaplaci-za-opieke-rodziny-nad-poszkodowanym.html (dostęp: 17.11.2020 r.). , tj. utożsamiania uszczerbku podlegającego naprawieniu wyłącznie z poniesionymi wydatkami Zob. uzasadnienie uchwały SN z 22.07.2019 r. (III CZP 31/19), s. 9–10. .

Ocena rozstrzygnięcia

Nie każdy poszkodowany, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia i wymaga opieki, ma możliwość zapewnienia sobie profesjonalnej pomocy. Często na przeszkodzie stoją względy finansowe i wysokie koszty tego rodzaju pomocy. W praktyce nierzadko zdarza się więc sytuacja, że poszkodowanym opiekują się osoby bliskie, co ze swej istoty ma miejsce nieodpłatnie, a obejmuje niejednokrotnie nie tylko pomoc w codziennych aktywnościach, ale również specjalistyczne czynności pielęgnacyjne. Przy opiece nad osobami leżącymi może również mieć miejsce sytuacja, że część wymaganych czynności wykonywana jest odpłatnie, a część nieodpłatnie, najczęściej przez domowników chorego.

Na tym tle rodzi się fundamentalne pytanie, czy korzystanie z nieodpłatnej opieki osób trzecich stanowi szkodę. Konieczne jest omówienie w tym kontekście wątpliwości, jakie rodzą się na tle kwalifikacji tego rodzaju uszczerbku jako szkody.

Stosownie do art. 444 § 1 k.c. w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Już samo odniesienie się do konkretnej podstawy normatywnej (art. 444 § 1 k.c.) naprowadza, że przedmiotem uchwały jest zakres roszczenia o naprawienie szkody w zakresie szkody majątkowej w razie poniesienia szkody na osobie Zob. M. Kaliński, Szkoda na mieniu, Warszawa 2008, s. 223. . Przyjmuje się bowiem, że art. 444 k.c. reguluje roszczenia mieszczące się w kategorii naprawienia szkody majątkowej (w ramach której wyróżnia się roszczenie o zwrot poniesionych kosztów oraz o zasądzenie renty) M. Safjan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2018, t. 1, s. 1555, nb 1. . Poza zakresem rozstrzygnięcia oraz komentarza pozostaje zatem roszczenie o naprawienie szkody niemajątkowej, tj. o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Kwalifikacja żądania zapłaty kosztów z tytułu nieodpłatnej opieki sprawowanej przez osoby bliskie jako żądania naprawienia szkody wywołuje określone konsekwencje w zakresie przesłanek, regulacji dotyczących przedawnienia oraz zasad jego dochodzenia w procesie.

W dotychczasowym orzecznictwie dopuszczano uwzględnienie opieki osób bliskich nad poszkodowanym jako składnika szkody podlegającej naprawieniu, przy wykazaniu zwiększonych potrzeb poszkodowanego Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22.02.2018 r. (I ACa 1963/16), Legalis nr 1760435. . Akcentuje się brak konieczności wykazania poniesionych wydatków na opiekę, szkodą są już same zwiększone potrzeby poszkodowanego oraz obiektywna konieczność ich zaspokojenia – w tym kontekście wątpliwości budziła granica między roszczeniem o zwrot kosztów leczenia a roszczeniem o rentę (art. 444 § 1 k.c. a art. 444 § 2 k.c.) Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 19.01.2018 r. (I ACa 812/17), Legalis nr 1719961. .

Komentowana uchwała wpisuje się w szerszy kontekst, jakim jest ochronna funkcja regulacji art. 444 k.c. Słusznie twierdzi się, że „regulacje kodeksowe dotyczące naprawienia szkody na osobie mają charakter zdecydowanie ochronny. Przez wyraźne określenie zakresu i sposobu kompensacji pozwalają na pełniejszą i skuteczniejszą ochronę w porównaniu do ogólnych zasad rządzących naprawieniem szkody”, M. Safjan (w:) Kodeks..., red. K. Pietrzykowski. Zob. także I. Długoszewska-Kruk (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2019, s. 1021, nb 1. Podkreśla się także dużą doniosłość przypadków uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia jako zasługujących na regulację odrębną od zasad ogólnych naprawienia szkody – zob. A. Śmieja (w:) System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2018, t. 6, s. 735, nb 814. , która niewątpliwie przemawia za rozszerzeniem pojęcia szkody o koszty nieodpłatnej opieki sprawowanej przez osoby bliskie. Przepisy nie definiują pojęcia „osób bliskich”, które miałyby sprawować opiekę nad poszkodowanym, ani nie konkretyzują żadnych wymogów w tym względzie. Z doświadczenia życiowego wynika, że są to osoby powiązane rodzinnie z poszkodowanym, najczęściej jego domownicy Jest to sytuacja najczęściej występująca w orzecznictwie – zob. np. wyrok SN z 8.02.2012 r. (V CSK 57/11), Legalis nr 464821. . Nie ma jednak normatywnych podstaw, by ten krąg zawężać i w tym sensie ograniczać podmiotowo stosowanie art. 444 § 1 k.c.; mogą to być również osoby niespokrewnione, związane z poszkodowanym przyjaźnią lub uczuciowo. W szczególności nie ma podstaw, by utożsamiać użyte w uchwale pojęcie „osób bliskich” z pojęciem „najbliższych członków rodziny” na gruncie art. 446 § 3 k.c.

Na tle powyższego rodzi się pytanie, czy nieodpłatną opiekę nad poszkodowanym sprawowaną przez małżonka można postrzegać w kategoriach szkody, skoro małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej pomocy (art. 23 k.r.o.) Ustawa z 25.02.1964 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.), dalej k.r.o. W odniesieniu do obowiązku wzajemnej pomocy przyjmuje się, że „małżonkowie powinni sobie okazywać pomoc w chorobie, w chwilach bolesnych przeżyć, np. po stracie osoby bliskiej, przy czym pomoc może polegać na wsparciu moralnym, jak i na pomocy materialnej spowodowanej nadzwyczajnymi wydatkami” – T. Smyczyński (w:) System prawa prywatnego. Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2014, t. 11, s. 221. Cytowane rozważania można w pełni odnieść do sprawowania opieki nad poszkodowanym małżonkiem w razie poniesienia szkody na osobie. . Innymi słowy, jakie są podstawy, by kwalifikować koszty opieki małżonka jako szkodę, skoro małżonek wykonuje to, do czego jest względem drugiego zobowiązany. Można również – choć nie jest to bezdyskusyjne Akcentuje się, że obowiązek wzajemnej pomocy nie ma charakteru alimentacyjnego i jako taki będzie się wykluczał zakresowo z obowiązkiem przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny. T. Smyczyński (w:) System…. Zob. jednak J. Gajda (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2018, s. 266, nb 22. – argumentować, że przez osobistą opiekę nad poszkodowanym małżonkiem drugi małżonek przyczynia się do zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.). Jakkolwiek by na tę kwestię nie spojrzeć, małżonek realizuje swoje ustawowe obowiązki wobec drugiego.

W świetle zaskarżonej uchwały jest jednak bez znaczenia, kto konkretnie tę opiekę sprawuje i nie może stanowić argumentu za oddaleniem powództwa o naprawienie szkody w tym zakresie fakt, że opiekę nad poszkodowanym sprawowała osoba zobligowana do tego prawnie lub moralnie. Taki wniosek jest spójny z założeniem, że samo zwiększenie potrzeb poszkodowanego stanowi szkodę. Dodatkowo różnicowanie zakresu naprawienia szkody ze względu na osobę sprawującą opiekę prowadziłoby do nieuzasadnionej dyskryminacji między poszkodowanymi, co kłóciłoby się z zasadą równości podmiotów wobec prawa. Co więcej, nawet gdyby przyjąć, że małżonek opiekujący się poszkodowanym współmałżonkiem spełnia obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, a zatem realizuje swój obowiązek o charakterze alimentacyjnym, to i tak okoliczność ta nie będzie miała znaczenia. Przyjmuje się bowiem w orzecznictwie, że „nie ma znaczenia możliwość zaspokojenia potrzeb poszkodowanego w wyniku świadczeń alimentacyjnych” M. Safjan, (w:) Kodeks…, red. K. Pietrzykowski, s. 1561–1562, nb 27. .

W doktrynie i orzecznictwie zarysowały się kontrowersje w odniesieniu do zakresu rozumienia pojęcia „kosztów leczenia” na gruncie art. 444 § 1 k.c. jako składnika szkody, które dotyczyły przede wszystkim granicy tego pojęcia i jej wyznacznika Zob. wyrok SN z 14.05.1997 r. (II UKN 113/97), OSN 1998/5, poz. 163 z glosą krytyczną W. Muszalskiego, OSP 1998/6, poz. 121. . Sąd Najwyższy, we wspomnianym orzeczeniu, postuluje naprawienie wszelkich szkód wynikłych z czynu niedozwolonego, a nie tylko tych określonych w art. 444 § 1 k.c. Aprobata prezentowanej koncepcji prowadziłaby do naprawienia szkody w całkowitym oderwaniu od przesłanki adekwatnego związku przyczynowego, co słusznie spotkało się z krytyką W. Muszalski, Glosa do wyroku SN z 14.05.1997 r., II UKN 113/97, OSP 6/1998, poz. 121. . Realizacja ochronnej funkcji naprawienia szkody na osobie nie może prowadzić do całkowitego odstępstwa od przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej, a co za tym idzie – do niespójności systemowej w modelu naprawienia szkody. Usankcjonowanie tego rodzaju odstępstwa od przyjętego modelu wymagałoby wyraźnej interwencji ustawodawcy.

Można jednak, w nawiązaniu do ochronnej funkcji naprawienia szkody na osobie, zaobserwować pewną tendencję do szerokiego ujęcia obowiązku kompensacji szkody na osobie, która spotkała się z aprobatą w doktrynie jako wyraz zasady odszkodowania pełnego M. Safjan, (w:) Kodeks…, red. K. Pietrzykowski, s. 1556, nb 9. Odnośnie do zasady odszkodowania pełnego zob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 26.10.2018 r. (I ACa 443/18), Legalis nr 1857614. .

Naprawienia szkody na osobie – mimo pewnej specyfiki i szczególnej funkcji ochronnej – nie sposób jednak odrywać od ogólnych zasad naprawienia szkody, zwłaszcza że przyjmuje się, iż „celem regulacji zawartej w art. 444 jest określenie sposobu naprawienia szkody na osobie (podkreślenie oryginalne – wyjaśnienie D.M.-K.), nie zaś przesłanek odpowiedzialności” M. Safjan, (w:) Kodeks…, red. K. Pietrzykowski, s. 1556, nb 3. .

W ślad za tym należy przyjąć, że granicę tę wyznacza normalne następstwo w ramach adekwatnego związku przyczynowego (art. 361 § 2 k.c.). Przyjmuje się, że „związek przyczynowy przebiega dwuetapowo: między zdarzeniem szkodzącym a naruszeniem sfery dóbr poszkodowanego oraz tym naruszeniem a stanem jego dóbr. Związek przyczynowy w rozumieniu cywilistycznym stanowi zależność między zdarzeniem ujmowanym jako przyczyna wywołania uszczerbku a jego rezultatem w sferze interesów poszkodowanego” M. Kaliński, Szkoda na mieniu…, s. 367, A. Koch, Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 66. . Koreluje to z zapatrywaniem, że nie są szkodą majątkową na gruncie art. 444 § 1 k.c. „inne (niż koszty leczenia – wyjaśnienie D.M.-K.) wydatki doznającego szkody na osobie – jeśli ich poniesienie nie pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym (podkreślenie oryginalne – wyjaśnienie D.M.-K.) z doznanym przez taki podmiot uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia” K. Mularski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 35 –626, red. M. Gutowski, Warszawa 2019, t. 2, s. 854, nb 25. .

Z powyższego wynika wniosek, że granicą uszczerbków podlegających naprawieniu jako szkoda na osobie jest normalne następstwo zdarzenia wywołującego szkodę rozumiane w kontekście ochronnej funkcji regulacji.

Opieka osób bliskich nad poszkodowanym może polegać na faktycznie wykonywanych czynnościach. Na wartość szkody składa się więc równowartość tych świadczeń Wyrok SN z 8.02.2012 r. (V CSK 57/11), Legalis nr 464821. . Nie ulega wątpliwości, że świadczenia te mają wymierną, ekonomiczną wartość, którą ustala się w oparciu o „wysokość wynagrodzenia osoby mającej odpowiednie kwalifikacje do wykonywania tych czynności” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7.03.2013 r. (VI ACa 1266/12), Legalis nr 1049383. . Można także „posiłkowo stosować stawki usług specjalistycznych tego rodzaju” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 29.07.2014 r. (I ACa 118/14), Legalis nr 1047092. . Wyraźnie podkreśla się, że „w danych okolicznościach w pojęciu «wszelkich kosztów» może mieścić się koszt opieki sprawowany przez współmałżonka czy partnera życiowego poszkodowanego” M. Wałachowska, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–534), red. M. Habdas, M. Fras, Warszawa 2018, t. 3, s. 625. . Sąd Najwyższy, w uzasadnieniu komentowanej uchwały zwraca uwagę na szczególny charakter odpowiedzialności deliktowej za szkodę na osobie, zakres której wyznacza pojęcie „wszelkich kosztów”, przy czym „koszt” należy rozumieć szerzej niż „wydatek”. Uzasadnienie uchwały SN z 22.07.2019 r. (III CZP 31/19), s. 10. Oznaczałoby to, że wykładnia językowa art. 444 § 1 k. c., zrekonstruowana na podstawie słownikowych definicji pojęć: „kosztu” oraz „wynikać” Uzasadnienie uchwały SN z 22.07.2019 r. (III CZP 31/19), s. 9. , pozwala zakwalifikować jako szkodę samą tylko obiektywną potrzebę poniesienia wydatków. W tym kontekście przyjęcie bez zastrzeżeń metody dyferencyjnej ustalenia szkody jest niewystarczające. Zdarza się także sytuacja – co również było akcentowane we wniosku – że osobą bliską sprawującą opiekę nad poszkodowanym jest z reguły jego domownik, który rezygnuje, przynajmniej czasowo, z pracy zarobkowej. Powoduje to uszczuplenie budżetu całego gospodarstwa domowego, czyli również samego poszkodowanego. Byłoby systemowo niespójne, a jednocześnie sprzeczne z zasadami słuszności, gdyby ten uszczerbek, łączący się ściśle z opieką nad poszkodowanym, traktować jako szkodę podlegającą naprawieniu (co jest w orzecznictwie przyjęte i aktualne) Zob. wyrok SN z 4.10.1973 r. (II CR 365/73), LEX nr1697 , cyt. za J. Gudowski, Kodeks cywilny. Orzecznictwo. Piśmiennictwo. Zobowiązania, Warszawa 2018, t. 3, cz. 1, s. 912. Wyrok SN z 15.02.2007 r. (II CSK 474/06), cyt. za J. Gudowski, Kodeks…, s. 916. , a wartość samych czynności opiekuńczych – już nie Sąd Najwyższy zwraca również uwagę, że wykluczenie nieodpłatnej opieki nad poszkodowanym z pojęcia szkody rodzi ryzyko zawierania fikcyjnych umów o opiekę odpłatną – uzasadnienie uchwały SN z 22.07.2019 r. (III CZP 31/19), s. 10. . Ponadto za zaliczeniem kosztów opieki sprawowanej przez osoby bliskie do szkody przemawia również fakt, że może mieć ona pozytywny wpływ na stan psychiczny chorego i przyczynić się do szybszego jego wyzdrowienia – co nie jest bez znaczenia dla zakresu naprawienia szkody Zapatrywania tego można bronić w kontekście wyroku SN z 7.10.1971 r. (II CR 427/71), cyt. za J. Gudowski, Kodeks…, s. 911. .

Należy mieć również na względzie, że ścisłe udowodnienie kosztów opieki sprawowanej przez osoby bliskie nie zawsze będzie możliwe. W bliskich stosunkach nie zawsze pamięta się o ścisłym dokumentowaniu wydatków i czynności. W tym kontekście zaaplikowanie treści uchwały do praktyki sądowej może w pewnych wypadkach prowadzić do nadużywania stosowania art. 322 k.p.c., zgodnie z którym jeżeli w sprawie o naprawienie szkody, o dochody, o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub o świadczenie z umowy o dożywocie sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe, nader utrudnione lub oczywiście niecelowe, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Przyjmuje się jednak, że „uprawnienie do szacunkowego określenia wysokości należnego odszkodowania powstaje jedynie wtedy, kiedy nie tylko bezsporny jest fakt poniesienia szkody, ale także zostaną wykazane podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotu, przeciwko któremu kierowane jest roszczenie” Wyrok SN z 17.11.2010 r. (I CSK 671/09), Legalis nr 407498; A. Zieliński (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2017, s. 575, nb 3. . Dlatego w kontekście komentowanej uchwały tak istotne jest podkreślenie, że jej treść w żaden sposób nie modyfikuje ogólnych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej.

Komentowana uchwała porządkuje przedstawione powyższe kontrowersje co do zakresu przedmiotowego art. 444 § 1 k.c., stanowiąc rozsądny kompromis między ogólnymi zasadami naprawienia szkody a ochronną funkcją kompensacji szkody na osobie. Może to przyczynić się pozytywnie do ujednolicenia praktyki sądowej w zakresie dopuszczalności dochodzenia kosztów opieki sprawowanej nieodpłatnie przez osoby bliskie. Uchwała może jednak – całkowicie wbrew pierwotnym zamierzeniom Rzecznika Finansowego składającego wniosek o jej podjęcie – skłonić ubezpieczycieli do przyjęcia praktyki jednostronnego narzucania i ustalania ryczałtowo w ogólnych warunkach ubezpieczenia określonej kwoty odszkodowania za opiekę osób bliskich, nieadekwatnej do rzeczywistych wartości, albo do narzucania arbitralnej definicji „osób bliskich”.

Co więcej, komentowana uchwała – co nie jest wyrażone wprost w jej treści – rozwiewa wątpliwości co do granicy między roszczeniem odszkodowawczym o zwrot kosztów leczenia (art. 444 § 1 k.c.) a roszczeniem o rentę (art. 441 § 2 k.c.). Jeżeli poszkodowany wymaga sprawowania opieki w sposób stały, a opieka sprawowana jest nieodpłatnie, jej kosztów należnych na dzień orzekania można dochodzić jako naprawienia szkody, a tych wymagających poniesienia na przyszłość w postaci renty. Nie ma przeszkód, by obu rodzajów należności dochodzić w jednym procesie.

Uchwała ponadto silnie akcentuje funkcję ochronną przepisów regulujących naprawienie szkody na osobie. Jednakże podkreślanego przez Sąd Najwyższy „odejścia od pojęcia szkody w klasycznym rozumieniu” nie należy postrzegać jako abstrahowania od przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej, w szczególności od konieczności wykazania adekwatnego związku przyczynowego między zdarzeniem wywołującym szkodę a koniecznością sprawowania opieki nad poszkodowanym. Podkreślenia wymaga, że wszelkie formy normatywnego rozszerzania zakresu szkody poza ramy wyznaczone przez zasady ogólne wymagają wyraźnej interwencji ustawodawcy.

D.M.-K.

Skutki upadłości konsumenckiej jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej

Stan faktyczny

Zagadnienie prawne będące przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego powstało na tle nieskomplikowanego stanu faktycznego. Sąd rejonowy w dniu 6.10.2017 r. wydał postanowienie o ogłoszeniu upadłości jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej, nieprowadzącego działalności gospodarczej. W postanowieniu z 9.03.2018 r. sędzia-komisarz orzekł na podstawie art. 491¹¹ ust. 1 pr. upadł., że w skład masy upadłości dłużniczki wchodzą udziały (w wysokości 1/2) w prawie własności określonych nieruchomości oraz udział (1/2) we własności samochodu osobowego należących do majątku wspólnego małżonków oraz wynagrodzenie upadłej za pracę w części wynikającej z art. 87 i 87¹ k.p. Art. 491(11 )pr. upadł. został uchylony na mocy art. 1 pkt 62 ustawy z 30.08.2019 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1802), dalej ustawa z 30.08.2019 r. Sędzia-komisarz przyjął, że w przypadku upadłości konsumenckiej (art. 491¹ i n. pr. upadł.) brak jest podstaw do stosowania wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł., z którego wynika, że jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. Rozpoznając zażalenie upadłej małżonki na wspomniane postanowienie, sąd rejonowy powziął poważne wątpliwości dotyczące stosowania art. 124 ust. 1 w zw. z art. 491² ust. 1 pr. upadł., które przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 k.p.c.

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego

W postanowieniu z 15.11.2018 r. Sąd Najwyższy przekazał wspomniane zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego, zwracając uwagę, że w świetle dominującego poglądu w przypadku upadłości konsumenckiej jednego z małżonków art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. powinien być stosowany wprost Zob. postanowienie SN z 15.11.2018 r. (III CZP 59/18), LEX nr 2577409. W taki sposób np. D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia upadłości dla majątku wspólnego małżonków w przypadku ogłoszenia upadłości małżonka, który nie prowadzi działalności gospodarczej, „Monitor Prawa Handlowego” 2018/4, s. 18, 23; R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2019, s. 473, nb 5, s. 1109, nb 12; P. Zimmerman (w:) Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Warszawa 2020, Legalis, art. 491(2 )pr. upadł., nb 17. . Drugie stanowisko opiera się natomiast na przekonaniu, że odpowiednie stosowanie art. 124 ust. 1 zd. 2 w zw. z art. 491² ust. 1 pr. upadł. wymaga jego modyfikacji. Polega ona na tym, że w skład masy upadłości dłużnika wchodzi jego majątek osobisty oraz przysługujące mu udziały w prawach majątkowych należących do majątku wspólnego małżonków objętego reżymem wspólności łącznej przed ogłoszeniem upadłości i powstaniem rozdzielności majątkowej między małżonkami (art. 53 § 1 k.r.o. oraz art. 124 ust. 1 zd. 1 pr. upadł.) Zob. C. Zalewski, Skutki ogłoszenia upadłości konsumenckiej małżonków, „Monitor Prawniczy” 2015/22, s. 1222, 1223. Wydaje się, że podobnie A. Machowska (w:) Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe. Zagadnienia praktyczne, red. A. Machowska, Warszawa 2016, s. 221. Zdaniem A. Soboty, M. Porzyckiego, Upadłość konsumencka małżonków – wady obecnego stanu prawnego i możliwe sposoby ich usunięcia, „Doradca Restrukturyzacyjny” 2017/1, s. 85, odpowiednie stosowanie art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. mogłoby polegać także na tym, że w skład masy upadłości wchodziłby tylko majątek osobisty małżonka, wobec którego została ogłoszona upadłość. . Udziały drugiego z małżonków w przedmiotach majątkowych należących do majątku dorobkowego nie wchodzą do masy upadłości upadłego małżonka Zob. C. Zalewski, Skutki ogłoszenia…, s. 1222, którego zdaniem w odniesieniu do postępowania upadłościowego małżonka nieprowadzącego działalności gospodarczej dopuszczalne jest wszczęcie i prowadzenie postępowania o podział majątku dorobkowego. . Sąd Najwyższy wskazał na formułowane w piśmiennictwie argumenty systemowe i celowościowe przemawiające za tym ostatnim poglądem. Zwrócił uwagę, że stosowanie wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. powoduje nieuzasadnione pokrzywdzenie małżonka upadłego dłużnika polegające na powstaniu jego odpowiedzialności za długi współmałżonka przysługującymi mu udziałami w przedmiotach majątkowych należących do majątku dorobkowego, podczas gdy przed ogłoszeniem upadłości wierzyciele dłużnika mogli żądać zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków tylko wtedy, gdy oboje małżonkowie byli dłużnikami bądź małżonek dłużnika wyraził zgodę, o której jest mowa w art. 41 § 1 k.r.o. Zwrócił na to wcześniej uwagę C. Zalewski, Skutki ogłoszenia…, s. 1222. Na inne aspekty związane z pokrzywdzeniem małżonka upadłego oraz członków rodziny upadłego, związane zwłaszcza z tym, że likwidacja masy upadłości może doprowadzić do pozbawienia małżonka upadłego lokalu mieszkalnego czy domu jednorodzinnego, zwracają uwagę A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 86. Zgodnie z tą argumentacją art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. ma charakter wyjątkowy w stosunku do art. 41 k.r.o. i dlatego może być stosowany tylko wtedy, gdy wynika to jednoznacznie z przepisu, a nie z ogólnego odesłania (zamieszczonego w art. 491² ust. 1 pr. upadł.) do całego zespołu przepisów Taki argument został wcześniej przytoczony przez C. Zalewskiego, Skutki ogłoszenia…, s. 1222. . W piśmiennictwie zwrócono uwagę, że stosowanie w przypadku upadłości konsumenckiej wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. budzi wątpliwości ze względu na treść art. 125 ust. 3 pr. upadł. Zob. A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 87. W świetle aktualnego brzmienia art. 125 ust. 3 pr. upadł. waga tego argumentu jest obecnie mniejsza. oraz art. 124 ust. 4 pr. upadł. Zob. zwłaszcza C. Zalewski, Skutki ogłoszenia…, s. 1221. Stosowanie art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. nie jest także dopuszczalne ze względu na specyfikę postępowania upadłościowego wobec małżonka będącego konsumentem Zob. C. Zalewski, Skutki ogłoszenia…, s. 1221, 1222. . Zwraca się także uwagę na wątpliwości dotyczące sytuacji wierzycieli małżonka dłużnika, którzy w ramach poglądu przyjmującego wejście do masy upadłości małżonka będącego dłużnikiem całego majątku wspólnego małżonków tracą możliwość zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków Zob. D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia…, s. 22–23. Stanowi to konsekwencję stanowiska, że wierzyciele małżonka niebędącego upadłym nie mogą uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym, ponieważ nie są wierzycielami upadłego. Mogą jedynie uzyskać zaspokojenie z wierzytelności małżonka upadłego, o której jest mowa w art. 124 ust. 3 pr. upadł. W taki sposób A. Jakubecki (w:) A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, LEX 2011, art. 124 pr. upadł., uw. 11. Odmienny pogląd prezentuje M. Nazar (w:) J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2016, s. 301, nb 474, którego zdaniem wierzyciele małżonka niebędącego upadłym są uprawnionymi do zaspokojenia z masy upadłości w rozumieniu art. 189 pr. upadł. .

Sąd Najwyższy w komentowanej uchwale opowiedział się za stosowaniem wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. w przypadku ogłoszenia upadłości konsumenckiej jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej Pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w komentowanej uchwale został zaakceptowany przez A. Hrycaj (w:) Upadłość konsumencka. Komentarz, red. A. Hrycaj, P. Filipiak, Warszawa 2020, s. 95–97. . Zdaniem Sądu Najwyższego przemawiają za tym następujące racje.

Po pierwsze, wykładnia historyczna oraz zmiany prawa upadłościowego dokonane ustawą z 30.08.2019 r. Odnośnie do tego pierwszego argumentu w uzasadnieniu uchwały zwrócono uwagę, że rozwiązanie zamieszczone w art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł., polegające na wejściu do masy upadłości całego majątku wspólnego małżonków, jest kontynuacją koncepcji wyrażonej w art. 53 ust. 1 pr. upadł. z 1934 r. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24.10.1934 r. (Dz.U. z 1992 r. poz. 512). Wniosek ten jednak nie jest ścisły, ponieważ w świetle art. 53 ust. 1 pr. upadł. z 1934 r. ogłoszenie upadłości jednego z małżonków nie powodowało ustania ustroju wspólności majątkowej między małżonkami. Masą upadłości był zatem objęty majątek wspólny małżonków na zasadzie wspólności łącznej. Sąd Najwyższy zauważył, że ustawodawca, dokonując kilkakrotnie nowelizacji przepisów regulujących postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, mógł wyraźnie przesądzić, że w skład masy upadłości wchodzi przykładowo majątek osobisty dłużnika oraz jego udziały w przedmiotach majątkowych należących do majątku dorobkowego małżonków. Skoro tego nie uczynił, to można zakładać, że stosowanie rozwiązania wynikającego z art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. do upadłości konsumenckiej jest świadomą decyzją ustawodawcy. Odnosząc się natomiast do zmian prawa upadłościowego dokonanych ustawą z 30.08.2019 r., Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na brzmienie art. 491^6a ust. 2 pr. upadł., z którego wynika powinność syndyka poinformowania małżonka dłużnika o treści m.in. art. 124–126 pr. upadł., w tym art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. Przepis ten nie miał wprawdzie zastosowania w sprawie będącej podstawą komentowanej uchwały, ale zdaniem Sądu Najwyższego potwierdza oraz przesądza sposób odpowiedniego stosowania art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. w upadłości konsumenckiej także w odniesieniu do stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w życie art. 491^6a ust. 2 pr. upadł. Podobnie A. Hrycaj (w:) Upadłość konsumencka…, s. 97.

Po drugie, brak jednolitości między regulacją odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków za zobowiązania jednego z nich w art. 41 k.r.o. oraz w art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. jest do pewnego stopnia stanem uzasadnionym. Wynika to ze specyfiki prawa upadłościowego, w którego ramach, inaczej niż w przypadku egzekucji singularnej, nie jest przewidziany żaden tryb zaspokajania wierzycieli z wydzielonych części masy upadłości. Prawo upadłościowe traktuje wierzycieli „ryczałtowo”, pomija ich interes indywidualny, mając na względzie ogólny interes wierzycieli Podobny pogląd został wcześniej wyrażony przez F. Zolla, Niektóre zagadnienia związane z majątkowymi stosunkami małżeńskimi w postępowaniu upadłościowym, „Przegląd Prawa Handlowego” 1998/5, s. 27. . W prawie upadłościowym zaspokojeniu podlegają nie tylko wierzytelności prywatnoprawne, ale również należności o charakterze publicznoprawnym. Natomiast w prawie materialnym odpowiedzialność za wskazane powyżej różne kategorie zobowiązań jednego z małżonków nie jest w pełni zsynchronizowana.

Po trzecie, przeciwko stosowaniu wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. do upadłości konsumenckiej jednego z małżonków nie przemawia ryzyko pogorszenia sytuacji małżonka dłużnika, w porównaniu do jego sytuacji przed ogłoszeniem upadłości współmałżonka, w odniesieniu do zobowiązań, w których wierzyciel mógł żądać zaspokojenia jedynie z niektórych składników majątku wspólnego małżonków (art. 41 § 2 i 3 k.r.o.) Odnośnie do tego argumentu zob. m.in. A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 87. . W sytuacjach określonych w art. 41 § 1 k.r.o. ogłoszenie upadłości dłużnika nie musi zresztą wiązać się z pogorszeniem sytuacji małżonka dłużnika, skoro wierzyciele jego współmałżonka mogli żądać zaspokojenia z całego majątku wspólnego także przed ogłoszeniem upadłości. Sąd Najwyższy zwrócił także uwagę, że w przypadku upadłości konsumenckiej dłużnikami są często oboje małżonkowie (art. 370 k.c., 30 § 1 k.r.o.). Wejście do masy upadłości majątku wspólnego małżonków jest wtedy koherentne z odpowiedzialnością całym majątkiem wspólnym małżonków przed ogłoszeniem upadłości jednego z nich.

Po czwarte, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na rozwiązania pozwalające na ochronę małżonka upadłego, zamieszczone w art. 124 ust. 3, art. 125 ust. 3 zd. 2, art. 124 ust. 5 oraz w art. 342a pr. upadł. Poza tym zdaniem Sądu Najwyższego dopuszczalne jest stosowanie art. 5 k.c. w razie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, prowadzącego do rażącego pokrzywdzenia małżonka upadłego, co jest uzasadnione tym, że norma art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. ma charakter materialnoprawny.

Po piąte, stosowanie wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. do upadłości konsumenckiej jest uzasadnione tym, że konstrukcja tej upadłości jest podobna do upadłości przedsiębiorcy, a wskazywane w piśmiennictwie dysfunkcje wspomnianego unormowania dotyczą obu wspomnianych postaci upadłości. Zdaniem Sądu Najwyższego wynikająca z art. 2 ust. 2 pr. upadł. (w brzmieniu obowiązującym przed 24.03.2020 r.) funkcja oddłużeniowa postępowania upadłościowego wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej nie polega na zadbaniu o jego interes przez pozostawienie mu jak największego majątku i dlatego nie wyklucza stosowania wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. Tym bardziej taki wniosek byłby zasadny w świetle obecnego brzmienia art. 2 pr. upadł., ujednolicającego zasady prowadzenia postępowania upadłościowego w odniesieniu do wszystkich osób fizycznych, tj. będących zarówno przedsiębiorcami, jak również konsumentami.

Po szóste, przyjęcie poglądu opowiadającego się za wejściem do masy upadłości jedynie udziału upadłego małżonka w przedmiotach majątkowych należących do majątku dorobkowego nie jest zasadne ze względów pragmatycznych. Dopuszczalność podziału majątku w trakcie postępowania upadłościowego prowadziłaby do jego spowolnienia i skomplikowania, natomiast sprzedaż jedynie udziału upadłego małżonka powodowałaby w praktyce symboliczne zaspokojenie wierzycieli, a także mogłaby prowadzić do nadużyć, tj. do zmniejszenia odpowiedzialności za zobowiązania upadłego małżonka, przy jak najmniejszym zaspokojeniu wierzycieli i zachowaniu majątku wspólnego małżonków Wcześniej zwrócili na to uwagę A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 87. .

Po siódme, stosowania wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 p.u. nie wykluczają problemy związane ze „wspólną” upadłością małżonków. Sąd Najwyższy (dostrzegając mankamenty tego rozwiązania) opowiedział się za poglądem, że w przypadku ogłoszenia upadłości małżonków w tym samym dniu decyduje wcześniejsza data (godzina) orzekania Podobny pogląd został wyrażony wcześniej przez m.in. R. Adamusa, Upadłość osoby fizycznej a stosunki majątkowe małżeńskie de lege ferenda, „Rejent” 2018/2, s. 10, przypis 4. . Może wtedy dojść do połączenia spraw małżonków do wspólnego rozpoznania (art. 219 k.p.c. w zw. z art. 35 w zw. z art. 491² ust. 1 p.u.), następnie do wspólnego prowadzenia (art. 215 ust. 5 w zw. z art. 491² ust. 1 p.u.), a w rezultacie do wspólnej likwidacji obu mas upadłości oraz skoordynowania planów spłat.

Ocena rozstrzygnięcia

Stanowisko zaprezentowane przez Sąd Najwyższy w komentowanej uchwale zasługuje na aprobatę. Większość argumentów wskazanych w ramach uzasadnienia poglądu, że w przypadku upadłości konsumenckiej jednego z małżonków masą upadłości jest objęty cały majątek wspólny małżonków, jest w pełni przekonywająca. Przyjęcie tego stanowiska było zasadne przed zmianami prawa upadłościowego dokonanymi ustawą z 30.08.2019 r., a tym bardziej jest zasadne obecnie. Dotyczy to zwłaszcza wniosku, że dopuszczalność stosowania wprost art. 124 ust. 1 zd. 2 w zw. z art. 491² ust. 1 pr. upadł. wynika z art. 491^6a ust. 2 oraz art. 2 pr. upadł. Trafne jest także stanowisko, że de lege lata nie występują odmienności konstrukcyjne między upadłością konsumencką oraz przedsiębiorców uzasadniające odmienne stosowanie art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. Należy także zgodzić się ze wskazanymi w uzasadnieniu uchwały praktycznymi mankamentami stanowiska zakładającego, że w skład masy upadłości wchodzi jedynie majątek osobisty dłużnika oraz przysługujące mu udziały w przedmiotach majątkowych należących wcześniej do majątku wspólnego małżonków objętego reżymem wspólności łącznej.

Odmienny pogląd na temat stosowania art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. do upadłości konsumenckiej jednego z małżonków wydaje się opierać na przekonaniu, że akceptowanie objęcia masą upadłości całego majątku wspólnego małżonków nie jest właściwe, ponieważ nie jest zharmonizowane z wynikającą z art. 41 k.r.o. regulacją odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego z nich Wydaje się, że taki wniosek wynika m.in. ze stanowiska prezentowanego przez C. Zalewskiego, Skutki ogłoszenia…, s. 1221–1222. . Sąd Najwyższy trafnie zwrócił uwagę na mankamenty wspomnianej argumentacji. Dokonanie takiej harmonizacji byłoby niezwykle trudne, jak również można mieć wątpliwości, czy byłoby celowe. Wystarczy wspomnieć, że przyjęcie poglądu wykluczającego wejście do masy upadłości udziałów małżonka upadłego w przedmiotach majątkowych należących wcześniej do majątku dorobkowego małżonków byłoby niekorzystne dla beneficjentów publicznoprawnych jednego z nich, którzy przed ogłoszeniem upadłości mogli żądać zaspokojenia z całego majątku wspólnego małżonków (zob. art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej Ustawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa ( Dz.U. z 2020 r. poz. 1325 ze zm.). , art. 28 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy ( Dz.U. z 2020 r. poz. 523 ze zm.). . Porównując sytuację tych beneficjentów z sytuacją wierzycieli prywatnoprawnych, którzy przed ogłoszeniem upadłości konsumenckiej mogli żądać zaspokojenia tylko z niektórych składników majątku wspólnego małżonków (art. 41 § 2 i 3 k.r.o.), trudno byłoby wytłumaczyć, dlaczego prawo upadłościowe miałoby chronić wierzycieli prywatnoprawnych niejako kosztem beneficjentów publicznoprawnych. Takie założenie nie jest w pełni racjonalne, ponieważ należności publicznoprawne są w prawie materialnym zazwyczaj mocniej chronione od wierzytelności prywatnoprawnych. Nie jest także łatwo zharmonizować regulację prawa upadłościowego dotyczącą skutków ogłoszenia upadłości małżonka pozostającego w ustroju wspólności majątkowej z regulacją zamieszczoną w art. 41 k.r.o. Przekonują o tym trudności związane z wykładnią art. 53 § 1 oraz art. 30 zd. 2 pr. upadł. z 1934 r., w których ramach ustawodawca „recypował” do prawa upadłościowego rozwiązania wynikające z art. 41 § 1, art. 41 § 3, a także, jak można sądzić, z art. 41 § 2 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym przed 20.01.2005 r. Zob. na ten temat F. Zoll, Niektóre zagadnienia…, s. 26–27. Źródłem tych trudności było to, że przepisy zamieszczone w art. 41 § 2 i 3 k.r.o. miały na względzie ochronę indywidualnych interesów małżonków oraz ich wierzycieli, podczas, gdy prawo upadłościowe ma na uwadze ogólny interes wierzycieli Zob. szerzej F. Zoll, Niektóre zagadnienia…, s. 26–27. . Z podanych względów także obecnie nie jest możliwe pełne „pogodzenie” wniosków wynikających ze stosowania art. 41 k.r.o. oraz prawa upadłościowego. Przyjęcie poglądu, że w przypadku upadłości konsumenckiej masą upadłości nie są objęte udziały małżonka upadłego w majątku wspólnym, prowadzi do pogorszenia sytuacji tych wierzycieli, którzy uzyskali wcześniej zgodę małżonka dłużnika, o której jest mowa w art. 41 § 1 k.r.o. Trafne jest zatem spostrzeżenie Sądu Najwyższego, że nieuzasadnione jest pogorszenie ich sytuacji. Nie jest także oczywiste, że w odniesieniu do tych wierzycieli, którzy przed ogłoszeniem upadłości konsumenckiej dłużnika mogli żądać zaspokojenia jedynie z niektórych składników majątku wspólnego małżonków, ogłoszenie upadłości zawsze poprawiałoby ich sytuację Przy założeniu, że do masy upadłości wchodziły jedynie majątek osobisty upadłego małżonka oraz jego udziały w przedmiotach majątkowych należących wcześniej do majątku dorobkowego. . Dotyczy to zwłaszcza przypadków, w których przed ogłoszeniem upadłości wierzyciele mogli żądać zaspokojenia ze składników przedsiębiorstwa należących do majątku wspólnego małżonków (art. 41 § 2 in fine k.r.o.). Przyjęcie poglądu, że w ramach upadłości konsumenckiej masą upadłości jest objęty cały majątek wspólny małżonków, powoduje poprawę sytuacji niektórych wierzycieli małżonka, wobec którego została ogłoszona upadłość Tych, którzy przed ogłoszeniem upadłości mogli żądać zaspokojenia z niektórych składników majątku wspólnego małżonków. . Taki wniosek jest jednak funkcjonalnie zasadny również z tego powodu, że postępowanie upadłościowe zakłada oddłużenie dłużnika oraz likwidację masy upadłości. Dochodzi zatem do wygaśnięcia także tych wierzytelności, które nie zostały w całości zaspokojone. Jest to zatem odmienna sytuacja, niż w singularnym postępowaniu egzekucyjnym.

Treść komentowanej uchwały prowokuje postawienie pytania o konieczność zmian regulacji art. 124 ust. 1 pr. upadł. W piśmiennictwie zostały przedstawione różne propozycje w tym zakresie. Opowiedziano się za tym, że de lege ferenda do masy upadłości dłużnika pozostającego w ustroju wspólności majątkowej powinien wejść tylko jego majątek osobisty oraz jego udział w majątku wspólnym Zob. R. Adamus, Upadłość osoby fizycznej…, s. 13. Podobnie B. Wączek, Wspólna upadłość małżonków de lege ferenda (w:) Restrukturyzacja i upadłość przedsiębiorstw 2.1, red. R. Adamus, M. Geromin, B. Groele, Z. Miczek, Warszawa 2019, s. 185. . W świetle innej propozycji w przypadku ogłoszenia upadłości jednego z małżonków mogłoby dojść do powstania dwóch, a w razie ogłoszenia upadłości obojga małżonków trzech odrębnych mas upadłości, przy czym z masy upadłości powstałej z majątku wspólnego małżonków zaspokojenie powinni uzyskać jedynie ci wierzyciele, którzy w świetle zasad ogólnych określonych w art. 41 k.r.o. mogli żądać zaspokojenia z tego majątku Zob. zwłaszcza A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 90; D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia…, s. 28. . Został wyrażony także pogląd wskazujący na możliwość pozostawienia art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. bez zmian, proponujący jednak uregulowanie upadłości obojga małżonków Zob. A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 91; D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia…, s. 26–27. . W świetle tych propozycji dość zgodnie twierdzi się, że nie ma potrzeby wprowadzenia odrębnych regulacji dotyczących określenia skutków upadłości małżonka będącego konsumentem oraz przedsiębiorcą Zob. D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia…, s. 26. . Ograniczone ramy komentarza nie pozwalają na szczegółowe odniesienie się do wskazanych powyżej propozycji. Należy jednak podkreślić, że każda z nich ma zalety, ale również wady Zwracają na nie uwagę zwłaszcza A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 89–91 oraz D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia…, s. 28. A. Sobota, M. Porzycki, Upadłość konsumencka…, s. 89, trafnie wskazują na wątpliwości uzależniające ogłoszenie upadłości jednego z małżonków od zgody drugiego małżonka. . Wszystkie te propozycje wychodzą z założenia, że rozwiązanie zamieszczone w art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. nie jest w pełni zharmonizowane z art. 41 k.r.o., co traktuje się jako mankament tego pierwszego unormowania. Na ten problem można jednak spojrzeć z innej strony, tj. wymaga oceny, czy rozwiązanie zamieszczone w art. 41 k.r.o. nie jest pozbawione mankamentów. W piśmiennictwie zwraca się m.in. uwagę, że uzależnienie powstania kompetencji wierzyciela do żądania zaspokojenia z całego majątku wspólnego małżonków wyłącznie od zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania nie jest w wielu przypadkach funkcjonalnie zasadne, np. w odniesieniu do zobowiązań alimentacyjnych oraz deliktowych małżonka będącego dłużnikiem Zob. przykładowo J. Pisuliński, O potrzebie reformy przepisów regulujących stosunki majątkowe między małżonkami, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012/2, s. 211. . Można zatem postawić pytanie, czy nie właściwszy byłby powrót do koncepcji wyrażonej w art. 41 k.r.o. przed 20.01.2005 r., która pozwalała na ochronę wierzycieli małżonków (d. art. 41 § 1 k.r.o.), jak również w rozsądnym zakresie umożliwiała ochronę interesów małżonka dłużnika (d. art. 41 § 2 i 3 k.r.o.). W razie akceptowania takiej propozycji najbardziej przekonywający byłby pogląd opowiadający się pozostawieniem art. 124 ust. 1 zd. 2 pr. upadł. w jego obecnym brzmieniu. Rozważenia wymagałoby jednak wtedy wprowadzenie rozwiązań pozwalających na ochronę małżonka dłużnika w postępowaniu upadłościowym Zob. przykładowo D. Dudek, A. Hrycaj, Skutki ogłoszenia…, s. 27–28. . Trzeba bowiem zgodzić się z tym, że obecny model ochrony małżonka upadłego nie jest satysfakcjonujący Przykładowo trafnie zwraca się uwagę, że przysługiwanie małżonkowi upadłego wierzytelności określonej w art. 124 ust. 3 pr. upadł. ma charakter iluzoryczny. Zob. C. Zalewski, Skutki ogłoszenia…, s. 1222. .

W.G.