Niniejsza analiza argumentuje, że tak zwana reforma sądownictwa w Polsce wywołała paradygmatyczny zwrot w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Odpowiadając na pytania sądów polskich i rozstrzygając w przedmiocie skarg kierowanych przez Komisję przeciwko Polsce, Trybunał Sprawiedliwości pozostaje w zgodzie ze swoim mandatem, a cytując słowa jednego z byłych sędziów C. N. Kakourisa, „swoją misją”, zapewnienia przestrzegania „europejskiej legalności” w obrębie stosowania i interpretacji prawa europejskiego. Podkreślając rule of law jako wartość wspólną w obrębie Europejskiej przestrzeni prawnej i wyjaśniając elementy składowe ponadnarodowej rule of law, Trybunał egzekwuje zobowiązania państw członkowskich, zobowiązania, które od zawsze były implicite wpisane w europejski porządek prawny. O ile kształtujące się orzecznictwo dodaje nowy konstytucyjny poziom do zastanego pojęcia wspólnoty prawa, o tyle pytania o dokładny zasięg, wpływ i znaczenie tak formującego się orzecznictwa wykraczają znacznie poza salę sądową i zmuszają do podjęcia dyskusji nad kwestiami natury egzystencjalnej skupionymi wokół mega politics, tożsamości i samej przynależności do wspólnoty prawa.

Uczciwy proces, a zwłaszcza prawo do obrony, jest nadrzędnym elementem zapewniającym, że jednostka jest podmiotem, a nie przedmiotem postępowania. Dlatego ważne jest, aby Unia Europejska postanowiła wdrożyć minimalne standardy proceduralne. Dyrektywa 2013/48/UE Parlamentu Europejskiego z dnia 22 października 2013 r. w sprawie w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności są instrumentem zapewniającym pomoc prawną w czasie i w sposób zapewniający rzeczywistą obronę. Rozporządzenie dotyczy wszystkich postępowań krajowych w sprawach karnych i odnosi się do standardów, które zostały pogłębione przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Pomimo upływu terminu transpozycji, do polskiego systemu prawnego nie zostały wdrożone żadne wypracowane rozwiązania. Z różnych źródeł pojawiają się sygnały o pilnej potrzebie zmiany Kodeksu postępowania karnego. Pomimo braku działań ustawodawcy, istnieje możliwość powoływania się na bezpośredni skutek dyrektywy lub bezpośrednie stosowanie instrumentów, które mobilizują państwa członkowskie do zapewnienia zgodność wewnętrznego prawa z prawem UE. Konieczna jest zmiana prawa, ale także praktyki, aby zdać sobie sprawę, że prawo to nie tylko tekst, ale także kontekst.

Od czasu do czasu (choćby przy okazji ratyfikacji przez Polskę Traktatu z Lizbony, wcześniej na etapie akcesji do Unii) powraca żelazny argument przeciwników procesu integracji powtarzany jak mantra: zaborczy Trybunał Sprawiedliwości (Trybunał) stale nam zagraża, jego sędziowie są w swoich orzeczeniach nieprzewidywalni, pozbawią nas suwerenności, a Konstytucję wszelkiego znaczenia. O ile nie warto odnosić się w tym miejscu do tych nonsensownych tez, wynikających z antyeuropejskich fobii, a czasami niewiedzy, o tyle jednak zawsze warto w sposób rzetelny rozmawiać (także krytycznie) o orzecznictwie sądu europejskiego, tym bardziej że tytuł rubryki w „Palestrze” „Z wokandy Luksemburga” zobowiązuje także do przedstawienia refleksji natury bardziej ogólnej w skali makro, które wychodzą poza bieżące kontrowersje orzecznicze właściwe dla ujęcia mikro. Aby jednak to zrobić, trzeba brać pod uwagę szereg czynników, które decydują o szczególnym miejscu sądu we wspólnotowym porządku prawnym i pozwalają go naprawdę zrozumieć.

W chwili powstania sporu pomiędzy piłkarzem Olivierem Bernardem, obywatelem Francji, a francuskim klubem piłkarskim Olympique Lyonnais obowiązywała we Francji Karta zawodowej gry w piłkę nożną na sezon 1997/1998 Francuskiego Związku Piłki Nożnej (dalej: Karta), która regulowała zatrudnianie piłkarzy i posiadała status umowy zbiorowej . Przepisy zawarte w tytule III rozdziału IV Karty dotyczyły kategorii tzw. obiecujących graczy (fr. joueurs espoir), czyli piłkarzy będących w wieku od 16 do 22 lat i zatrudnionych w charakterze piłkarzy szkolonych przez zawodowy klub na podstawie umowy na czas określony. Jeżeli po zakończeniu okresu szkoleniowego klub zaproponował wyszkolonemu przez siebie obiecującemu graczowi zawarcie pierwszej umowy w charakterze piłkarza zawodowego, gracz ten, zgodnie z art. 23 Karty, był zobowiązany do jej zawarcia.

Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że głosując w wyborach do Parlamentu Europejskiego (dalej: Parlament), nie dokonujemy wyboru wyłącznie składu jednej z europejskich instytucji politycznych, ale także wpływowego gracza na sali sądowej, dla którego prawo i jego interpretacja są narzędziami osiągania celów niezrealizowanych w procesie politycznym, a sala sądowa staje się jednym z forów walki o te cele.

Rocznica 10 lat polskiej akcesji do Unii Europejskiej to dobry moment, aby przez chwilę zastanowić się nad walorem orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości (TS) w sposób wychodzący poza dominujące w codziennych doniesieniach prasowych i uproszczone relacje według schematu „w sprawie X Trybunał orzekł to i to, a Polsce grożą surowe sankcje”.

Procedura prejudycjalna pytań przewidziana w art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej: TFUE) daje możliwość każdemu sądowi polskiemu przekazania pytań do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TS lub Trybunał) w sprawach związanych z interpretacją i/lub ważnością prawa unijnego. Z tej formy dialogu korzystają coraz częściej także polskie sądy administracyjne.

Jestem zaszczycony zaproszeniem do napisania kilku słów do specjalnego wydania „Palestry” z okazji 80. urodzin Pana Prezesa Mecenasa Czesława Jaworskiego. Pana Prezesa Czesława Jaworskiego miałem okazję poznać w czerwcu 2000 r. w czasie oficjalnej wizyty w Trybunale Sprawiedliwości delegacji Naczelnej Rady Adwokackiej pod Jego przewodnictwem, w skład której wchodzili m.in. śp. Mecenas Joanna Agacka-Indecka oraz śp. Mecenas Stanisław Mikke.

Prawo do rzetelnej procedury jest kluczowe dla wszystkich innych praw podmiotowych i jest traktowane jako prawo-parasol, zbierające, porządkujące i łączące cząstkowe prawa proceduralne wspólnym mianownikiem w postaci rzetelności procedury. Jeżeli spojrzeć na prawo do rzetelnej procedury w sposób kompleksowy, to wyróżnić możemy trzy integralne elementy tego prawa: dostęp do sądu, jakość procedury i efektywne egzekwowanie orzeczeń sądowych.

Zasięg prawa unijnego (traktaty i akty prawa unijnego) zależy w dużej mierze od jego wykładni. Jedyną interpretacją legalną prawa unijnego jest interpretacja dokonywana przez Trybunał Sprawiedliwości, która dzisiaj znacznie bardziej niż orzeczenia sądów krajowych kształtuje funkcjonujący w Polsce porządek prawny.