Uwagi wstępne

Problematyka prawa skazanego do obrony w postępowaniu wykonawczym była poruszana w piśmiennictwie kilkakrotnie Zob. w szczególności: J. Deszyńska, Kilka uwag o prawie do obrony formalnej w postępowaniu karnym wykonawczym i jego ograniczeniach, PWP 2009, nr 64–65, s. 171; Z. Hołda, Obrońca w postępowaniu wykonawczym (wybrane problemy), (w:) Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga pamiątkowa ku czci profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska, Warszawa 2000, s. 406; wcześniej T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu karnym wykonawczym, „Palestra” 1989, nr 3, s. 53.. Obejmowała ona jednak przede wszystkim kwestie związane z obroną formalną, a więc z prawem skazanego do korzystania z pomocy obrońcy.

Wydaje się, że nie mniej istotnym zagadnieniem jest prawo skazanego do obrony w postępowaniu wykonawczym, w jej aspekcie materialnym, odnoszącym się do uprawnień, które umożliwiają odpieranie zarzutów, przedstawianie własnych racji oraz dochodzenie praw, które mu przysługują w tym postępowaniu.

W postępowaniu wykonawczym skazany jest podmiotem praw i obowiązków określonych w Kodeksie karnym wykonawczym (art. 5 § 1 k.k.w.) oraz jest stroną w postępowaniu przed sądem (art. 6 § 1 k.k.w.). Z takim statusem skazanego łączy się jego prawo do obrony w obu wymienionych formach. Jednoznacznie wynika to z treści art. 6 k.p.k., mającego pełne zastosowanie w postępowaniu wykonawczym (art. 1 § 2 k.k.w.). Przewiduje on, że oskarżonemu (skazanemu) przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. W ślad za powołanym przepisem również w postępowaniu wykonawczym ma zastosowanie zasada, w myśl której brak takiego pouczenia nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla skazanego (zob. art. 16 § 1 k.p.k.), a więc w określonych warunkach brak ten może być względną przesłanką odwoławczą (art. 438 pkt 2 k.p.k.).

Prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z obrońcy z urzędu, jest prawem konstytucyjnym obowiązującym we wszystkich stadiach postępowania karnego (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP). Jest ono formułowane jako jedna z naczelnych zasad prawa karnego wykonawczego Zob. T. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, Wrocław 2005, t. XVII, s. 313..

Problem prawa skazanego do obrony w postępowaniu wykonawczym, w szczególności pełne korzystanie z uprawnień związanych z tym prawem, stał się obecnie szczególnie aktualny z uwagi na istotne zmiany, jakie wprowadzone zostały z dniem  1 stycznia 2012 r. w Kodeksie karnym wykonawczym Artykuł 1 ustawy z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. nr 240, poz. 1431.. W znacznej części ograniczają one uprawnienia procesowe skazanych związane z tym prawem. Tym bardziej więc istotne jest pełne korzystanie z tych uprawnień, jakie im pozostały. To z kolei uzasadnia zwrócenie na nie szczególnej uwagi w tym opracowaniu.

Obrona formalna

Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego dotyczące prawa do obrony formalnej pozostały w zasadzie niezmienione. Jest ono unormowane w art. 8–8a tego Kodeksu.

Tak więc nadal skazany może korzystać z pomocy obrońcy ustanowionego w tym postępowaniu przed wszystkimi organami tego postępowania (art. 2 k.k.w.), natomiast musi mieć obrońcę, ale tylko w postępowaniu przed sądem, jeżeli jest głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, nie ukończył 18 lat albo gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

Dla swej skuteczności ustanowienie obrońcy wyraźnie musi wskazywać, że dotyczy ono postępowania wykonawczego. Powinno zostać to uwidocznione w treści dyspozycji skazanego poprzez wskazanie, że upoważnia on adwokata do działania w całym postępowaniu wykonawczym lub w określonym zakresie (np. we wszystkich postępowaniach przed sądem, w postępowaniu o udzielenie przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności, w zakresie złożenia zażalenia itp.).

Jeżeli skazany miał obrońcę we wcześniejszych stadiach postępowania, powinien ustanowić go na nowoPostanowienie SA w Lublinie z 31 grudnia 2007 r., II AKzw 1068/07, KZS 2008, z. 12, poz. 71.. Nie ma więc zastosowania w postępowaniu wykonawczym zasada określona w art. 84 § 1 k.p.k., zgodnie z którą ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń. Sens tego przepisu jest taki, że chodzi w nim o czynności po uprawomocnieniu się wyroku, uregulowane w Kodeksie postępowania karnego (np. w przedmiocie kasacji, wznowienia postępowania, ułaskawienia, podjęcia postępowania warunkowo umorzonego itp.). Nie można go natomiast stosować do postępowań uregulowanych w Kodeksie karnym wykonawczymK. Postulski, Status skazanego w postępowaniu przed sądem, Prok. i Pr. 2010, z. 1–2, s. 203.. W powołanym uprzednio piśmiennictwie jednoznacznie wyrażane jest stanowisko, że art. 8 k.k.w. stanowi lex specialis wobec art. 84 § 1 k.p.k., a więc pełnomocnictwo udzielone we wcześniejszych etapach postępowania karnego nie upoważnia do podejmowania obrony skazanego w postępowaniu wykonawczym.

Od wymagania odrębnego ustanowienia obrońcy są jednak wyjątki. Dotyczą wykonywania tymczasowego aresztowania, zabezpieczenia kar majątkowych i roszczeń o naprawienie szkody.

Niewielkie zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym dotyczą obrony obowiązkowej. Fakt, że skazany nie włada językiem polskim, nie jest od 1 stycznia 2012 r. przesłanką obrony obligatoryjnej. Jednak zgodnie z art. 72 § 1 k.p.k. oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim. Należy też pamiętać o treści art. 5 § 2 i 3 Prawa o ustroju sądów powszechnychUstawa z 27 lipca 2001 r., Dz.U. nr 98, poz. 1070 ze zm., który przewiduje, że osoba niewładająca w wystarczającym stopniu językiem polskim ma prawo do występowania przed sądem w znanym przez nią języku i bezpłatnego korzystania z pomocy tłumacza. Rozwiązanie to w stopniu wystarczającym realizuje prawo skazanego do obrony, bez konieczności wyznaczania obrońcy z urzędu.

Wynikiem nowelizacji z 2011 r. jest także dodanie art. 8 § 2 pkt 5 k.k.w., mające na celu potrzebę zapewnienia spójności z rozwiązaniami przyjętymi w Kodeksie postępowania karnego (zob. art. 79 § 2 k.p.k.). Przepis ten wprowadza obligatoryjną obronę, w przypadku gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

„Okoliczności utrudniające obronę”, o których mowa w art. 8 § 2 pkt 5 k.k.w., należy wiązać przede wszystkim z właściwościami osobistymi oskarżonego, które co prawda nie uniemożliwiają, ale w znaczący sposób utrudniają realizację prawa do obrony materialnej bezpośrednio przez samego oskarżonego. W każdym wypadku stwierdzenie „okoliczności utrudniających obronę” (lub ich braku) musi być wiązane z właściwościami fizycznymi (wiek, stan zdrowia, sprawność poszczególnych narządów zmysłów), psychicznymi (stopień sprawności umysłowej, zaradność lub nieporadność) oraz intelektualnymi (stopień inteligencji ogólnej, wiedza w dziedzinie stanowiącej materię przedstawionych zarzutów) konkretnego oskarżonego w zestawieniu z treścią zarzutów mu przedstawianych Wyrok SN z 24 lipca 2008 r., V KK 32/08, LEX nr 452395..

Wyznaczenie obrońcy z urzędu w postępowaniu wykonawczym z reguły ma miejsce w sytuacji, jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności skazanego (art. 8 § 2 pkt 2 k.k.w.). Przez wątpliwość co do poczytalności skazanego, o której mowa w art. 8 § 2 pkt 2 k.k.w., należy rozumieć wątpliwość co do stanu jego zdrowia psychicznego w trakcie postępowania wykonawczego. Wątpliwość taka może zachodzić we wcześniejszych fazach postępowania, a w postępowaniu wykonawczym może jej już nie być. Może też zachodzić inna sytuacja – wątpliwość owa może się pojawić dopiero w postępowaniu wykonawczym. W tym kierunku wypowiadał się parokrotnie Sąd Najwyższy oraz sądy apelacyjne Zob. m.in. uchwałę SN z 28 maja 1986 r., VI KZP 53/85, OSNKW 1986, nr 9–10, poz. 70; postanowienie SN z 11 września 1996 r., II KKN 69/96, „Wokanda” 1997, nr 2, s. 12; postanowienie SA w Krakowie z 26 listopada 1998 r., II AKz 85/98, Prok. i Pr. 1999, z. 4, poz. 25; postanowienie SA we Wrocławiu z 16 października 1998 r., II AKz 138/98, OSA 1999, nr 1, poz. 1; postanowienie SA w Lublinie z 28 grudnia 2001 r., II AKz 676/01, OSA 2003, nr 3, poz. 22.. Jeżeli zaistnieją podstawy do wyznaczenia skazanemu obrońcy z urzędu, a sąd tego nie uczyni i proceduje bez udziału obrońcy, ma miejsce bezwzględna przyczyna odwoławcza wskazana w art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.Postanowienie SA w Lublinie z 1 lipca 2009 r., II AKzw 538/09, KZS 2009, z. 12, poz. 70.

Szczególne zasady obrony formalnej przewidziane są w odniesieniu do skazanego pozbawionego wolności. W myśl art. 8 § 3 k.k.w. skazany pozbawiony wolności może porozumiewać się ze swoim obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem lub  radcą prawnym podczas nieobecności innych osób, a rozmowy z tymi osobami w trakcie widzeń i rozmowy telefoniczne nie podlegają kontroli. Nie stosuje się do nich tych ograniczeń, jakie dotyczą udzielania widzeń z innymi osobami (art. 105a k.k.w.). Obowiązujący od 1 stycznia 2012 r. art. 8a § 2 k.k.w. przewiduje nadto, że korespondencja skazanego pozbawionego wolności z obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem lub radcą prawnym nie podlega cenzurze, nadzorowi oraz zatrzymaniu i powinna być bezzwłocznie przekazywana do adresata.

Obrońca, niezależnie od tego, czy ustanowiony przez skazanego, czy wyznaczony z urzędu, ma takie same uprawnienia w zakresie obrony materialnej przed sądem jak skazany. Zatem te uprawnienia skazanego, o jakich będzie niżej mowa, może on realizować również za pomocą obrońcy. Materializują się one przede wszystkim w składaniu wniosków, udziale w posiedzeniach sądu, zaskarżaniu orzeczeń sądu i decyzji innych organów wykonujących orzeczenie, a także w inicjowaniu środków służących wzruszeniu prawomocnych orzeczeń.

Składanie wniosków, próśb i skarg

W celu dochodzenia swoich racji skazany ma prawo składać wnioski o wszczęcie postępowania przed sądem (art. 6 § 1 k.k.w.), a także wnioski, skargi i prośby kierowane do podmiotów kompetentnych do ich rozpoznawania (art. 6 § 2 k.k.w.). Pojęcie wniosków, skarg i próśb, o których mowa w art. 6 § 2 k.k.w., należy rozumieć dwojako.

Obejmuje ono z jednej strony wnioski o podjęcie czynności lub wydanie decyzji przez uprawnione organy postępowania wykonawczego, a więc wnioski, w których dochodzi on swoich uprawnień składających się na status skazanego i skargi rozumiane jako środki zaskarżania od niekorzystnych decyzji, składane do sądu w trybie art. 7 k.k.w.

Z drugiej strony składanie wniosków, skarg i próśb, o których mowa w powołanym przepisie, należy również rozumieć jako podejmowanie czynności, które są załatwiane w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego Zob. art. 221–247 k.p.a. i wydane na podstawie art. 226 k.p.a. rozporządzenie Rady Ministrów z 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków (Dz.U. nr 5, poz. 46).. Szczegółowe zasady dotyczące wniosków, skarg i próśb, o których mowa w art. 6 § 2 k.k.w., składanych przez osoby pozbawione wolności określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 13 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobów załatwiania wniosków, skarg i próśb osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych Dz.U. nr 151, poz. 1467 ze zm.. Adresaci wniosków, skarg i próśb składanych w trybie art. 6 § 2 k.k.w. nie są ograniczeni tylko do organów postępowania wykonawczego, określonych w art. 2 k.k.w.

W tej drugiej kategorii wniosków, skarg i próśb mieszczą się także pisma kierowane do organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innych organów państwowych, organów samorządu terytorialnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka oraz organów powołanych na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka.  Korespondencja ta nie podlega cenzurze, nadzorowi oraz zatrzymaniu i powinna być bezzwłocznie przekazywana do adresata (art. 8a § 2 i 3 k.k.w.).

Katalog podstawowych uprawnień skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności, chociaż niewyczerpujący (zwrot: „w szczególności”), jest treścią art. 102 k.k.w. Kolejne przepisy rozwijają te uprawnienia. Dochodzenie tych uprawnień może być przede wszystkim przedmiotem wniosków, skarg i próśb skazanego.

Wnioski, skargi i prośby, o których mowa w art. 6 § 2 k.k.w., nie będą przedmiotem dalszych rozważań. Należy jedynie dodać, że prawo do ich składania wynika wprost z art. 63 Konstytucji RP, który przewiduje, iż każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi zarówno w interesie własnym, jak i w interesie publicznym lub w interesie innej osoby. Oznacza to, że na podstawie art. 6 § 2 k.k.w. skazany może składać wnioski, skargi i prośby zarówno bezpośrednio związane z jego sytuacją osobistą, jak i dotyczące kwestii ogólnych, bezpośrednio go niedotyczących (actio populares), a więc nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie ogólnym M. Płatek, Rola prawa karnego wykonawczego w zapobieganiu przestępczości, „Studia Iuridica” 2000, nr 38, s. 109..

Dalsze uwagi ograniczą się do wniosków składanych przez skazanych do sądu w trybie procesowym, a więc o wszczęcie postępowania incydentalnego i wydanie postanowienia w przedmiocie, którego wniosek dotyczy. W tym zakresie uprawnienia skazanego nie są niczym ograniczone. Zarówno z art. 6 § 1 k.k.w., jak też z art. 19 § 1 k.k.w. wynika prawo składania przez skazanego takich wniosków zarówno na piśmie, jak też ustnie do protokołu (art. 19 § 2 k.k.w.). Przepisy nie przewidują żadnych wyjątków od tej zasady. Merytorycznemu rozpoznaniu przez Sąd podlegają jednak tylko te wnioski, które mają za przedmiot rozstrzygnięcia przewidziane w prawie karnym wykonawczym, a nadto gdy nie istnieją przeszkody wymienione w art. 6 § 3 k.k.w.

Wniosek o wszczęcie postępowania incydentalnego, jak każde pismo procesowe, musi spełniać wymogi wynikające z art. 119 k.p.k. Znowelizowany w 2011 r. Kodeks karny wykonawczy wprowadził dalsze wymogi, jakim ma odpowiadać wniosek skazanego, oraz konsekwencje w razie niespełnienia tych wymogów (dotyczy to też wniosków, skarg i próśb wnoszonych w trybie art. 6 § 2 k.k.w.). Określa je art. 6 § 3 k.k.w., przewidujący, że organ właściwy do rozpoznania wniosku (w przypadku wniosków o wszczęcie postępowania incydentalnego – sąd) może pozostawić wniosek bez rozpoznania, jeżeli:

1. oparty jest na tych samych podstawach faktycznych;
2. zawiera wyrazy lub zwroty powszechnie uznawane za wulgarne lub obelżywe albo gwarę przestępców;
3. nie zawiera uzasadnienia zawartych w nim żądań w stopniu umożliwiającym ich rozpoznanie.

Każda z wymienionych sytuacji wymaga krótkiego skomentowania.

Pierwsza z nich ma miejsce w przypadku, gdy wniosek o wszczęcie postępowania przed sądem jest ponawiany przez skazanego bez wskazania nowych podstaw faktycznych, przy czym bez znaczenia jest, czy uprzednio sprawa była załatwiona przez aktualnego adresata, czy też przez inny, właściwy organ wykonujący orzeczenie.

Zakaz używania zwrotów wulgarnych, obelżywych albo gwary przestępczej jest  rozszerzeniem tego zakazu, sformułowanego w art. 116a pkt 2 k.k.w., do korespondencji skazanych, kierowanej w trybie art. 6 § 1 i 2 k.k.w. „Zwroty wulgarne, obelżywe albo gwara przestępcza” są pojęciami z kategorii ocen, co wymaga każdorazowo dużej rozwagi, ze względu na różny stopień wrażliwości osoby oceniającej i fakultatywność decyzji przewidzianej w art. 6 § 3 k.k.w.

Trzeci z wymienionych wymogów, rozszerzony na inne podmioty w art. 19 § 3 k.k.w., przenosi ciężar dowodowy w zakresie składanych wniosków o wszczęcie postępowania przed sądem na podmioty uprawnione do inicjowania tego postępowania. W zamierzeniu ustawodawcy ma to służyć przyspieszeniu postępowania wykonawczego.

Złożenie przez skazanego wniosku bez należytego udokumentowania będzie mogło skutkować pozostawieniem go bez rozpoznania, chyba że sam charakter wniosku uniemożliwia jego udokumentowanie przez skazanego (np. przez przedstawienie sprawozdania z wywiadu kuratora, opinii dyrektora zakładu karnego, świadectwa lekarskiego, opinii biegłych). W takiej sytuacji konieczne będzie podjęcie przez sąd z urzędu stosownych czynności (art. 167 k.k.w.).

Przepisy nie przewidują możliwości zaskarżenia zażaleniem postanowienia sądu o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania. Jednak postanowienie merytoryczne będzie mogło być wydane przez sąd w sytuacji ponownego złożenia przez skazanego wniosku, pozbawionego wad wymienionych w art. 6 § 3 k.k.w. Pozostawienie przez sąd wniosku bez rozpoznania nie stanowi bowiem przeszkody do ponownego złożenia przez skazanego odpowiedniego wniosku, spełniającego wszakże ustawowe wymogi.

Trzeba jeszcze podkreślić, że nieuzasadnienie zawartych we wniosku żądań oraz niewskazanie dowodów na ich poparcie jest brakiem formalnym wniosku o wszczęcie postępowania incydentalnego. Dlatego ewentualną decyzję w przedmiocie pozostawienia go bez rozpoznania winno poprzedzać wezwanie do usunięcia tego braku w trybie art. 120 § 1 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k.w.

Udział w posiedzeniach sądu

W wyniku nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego z 16 września 2011 r. nastąpiły bardzo istotne zmiany, gdy chodzi o prawo stron i innych osób do udziału w posiedzeniu sądu.

W dotychczasowym stanie prawnym ciążył na sądzie obowiązek zawiadomienia stron o terminie i celu każdego posiedzenia. Aktualnie takie zawiadomienie następuje tylko w przypadkach wskazanych w ustawie. Obowiązek takiego zawiadomienia łączy się obecnie z prawem wzięcia udziału w posiedzeniu osób zawiadomionych.

Intencją wprowadzenia tej zmiany były – w zamierzeniu jej projektodawców – wzgląd na ekonomikę procesową, a także uwzględnienie zmiany odnoszącej się do zasady udziału stron w posiedzeniu, wprowadzonej w Kodeksie postępowania karnego nowelą z 10 stycznia 2003 r. (art. 96 k.p.k.) Dz.U. nr 17, poz. 155..

Zaprzeczeniem tej intencji, chyba niezamierzonym, jest wspomniane przyznanie uprawnionym podmiotom prawa wzięcia udziału w posiedzeniu. Z brzmienia przepisu art. 22 § 1 i 1a k.k.w. wynika bowiem nie tylko obowiązek zawiadomienia stron i innych podmiotów o terminie i celu posiedzenia, gdy ustawa tak stanowi. W takich przypadkach mają one prawo wzięcia udziału w posiedzeniu, a o tym prawie muszą być poinformowane (art. 16 § 2 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k.w.). Jeżeli zatem – na przykład – skazany przebywający w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, prawidłowo zawiadomiony o posiedzeniu, wyrazi wolę wzięcia w nim udziału, może zaistnieć potrzeba skorzystania z możliwości, jakie daje art. 23 k.k.w. Nie wydaje się, aby sąd mógł w takim przypadku rozpoznać sprawę pod nieobecność skazanego. Ta nowa regulacja dotyczy udziału w posiedzeniach sądów obu instancji.

Zamieszczone w art. 22 § 1 k.k.w. odesłanie do przepisów szczególnych, dających prawo wzięcia udziału w posiedzeniu stronom, dotyczy posiedzeń mających za przedmiot wyłącznie kwestie odnoszące się do pozbawienia skazanego wolności, a więc w przedmiocie:

1.  zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 48 k.k.w.);
2. zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w sytuacji uchylania się przez skazanego od odbywania kary ograniczenia wolności (art. 65 § 2 k.k.w.);
3. warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 152 § 3 k.k.w.);
4. odroczenia wykonania kary lub przerwy w wykonaniu kary (art. 153a § 1 k.k.w.);
5. warunkowego zwolnienia (art. 161 § 1 k.k.w.);
6. odwołania warunkowego zwolnienia (art. 160 § 3 k.k.w.);
7. zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej na podstawie art. 75 § 2 k.k. (art. 178 § 2 k.k.w.).

Zwrócić należy uwagę także na przepisy Kodeksu karnego, z których wprawdzie w sposób bezpośredni nie wynika obowiązek sądu zawiadomienia stron o terminie i celu posiedzenia, chociaż niewątpliwie on istnieje. W szczególności:

1. w myśl art. 74 § 1 k.k.: „czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków wymienionych w art. 72 k.k. sąd określa po wysłuchaniu skazanego (…)”; przepis ten ma zastosowanie także w postępowaniu wykonawczym, jeżeli czasu i sposobu wykonania obowiązków sąd nie określił w wyroku warunkowo zawieszającym wykonanie kary (art. 74 § 3 k.k.) albo gdy takie obowiązki zostały orzeczone dopiero w postępowaniu wykonawczym na podstawie art. 74 § 2 k.k. Obowiązek wysłuchania skazanego może być zrealizowany tylko po uprzednim zawiadomieniu go o terminie i celu posiedzenia. W takim przypadku należy wysłać stosowne zawiadomienie także obrońcy skazanego, jeżeli został ustanowiony lub wyznaczony w postępowaniu wykonawczym, oraz – w celu realizacji zasady „równości broni” – prokuratorowi;
2. odwoływanie się w art. 36 § 3 k.k. do art. 74 k.k. oznacza, że przy orzekaniu w postępowaniu wykonawczym na podstawie art. 61 § 1 k.k.w., w przedmiocie modyfikacji obowiązków związanych z karą ograniczenia wolności, należy uwzględniać wymóg wysłuchania skazanego przed wydaniem postanowienia, jeśli zachodzi potrzeba określenia czasu i sposobu ich wykonania (art. 74 § 1 k.k.);
3. ponieważ nałożenie obowiązku poddania się leczeniu (art. 172 § 1 pkt 6 k.k.) wymaga zgody skazanego, orzeczenie w tym przedmiocie w postępowaniu wykonawczym na podstawie art. 74 § 2 k.k. musi być poprzedzone zawiadomieniem go o terminie i celu posiedzenia lub uzyskaniem takiej zgody na piśmie;
4. to, o czym była mowa w punktach poprzednich, odnieść trzeba także do modyfikacji obowiązków nałożonych na sprawcę w związku z warunkowym umorzeniem postępowania (art. 67 § 4 k.k.);
5. wydaje się, że obowiązek zawiadomienia stron o terminie i celu posiedzenia ciąży na sądzie również w postępowaniu mającym za przedmiot zarządzenie ponownego umieszczenia sprawcy w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 94 § 3 k.k.; postanowienie w tym przedmiocie może być wydane tylko na posiedzeniu, na którym sąd ma obowiązek wysłuchać lekarzy psychiatrów i psychologa (art. 93 k.k.); potrzebę udziału stron w takim posiedzeniu można wywieść z odpowiedniego stosowania treści przepisu art. 339 § 5 k.p.k. Zob. też K. Postulski, Postępowanie przed sądem w zmienionym kodeksie karnym wykonawczym, Prok. i Pr. 2012, z. 2, s. 107.

Odstępstwo od zasady określonej w art. 22 § 1 k.k.w. przewiduje też ustawa z 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego Tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. nr 142, poz. 960 ze zm.. Przed wydaniem postanowienia o udzieleniu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego sąd penitencjarny wysłuchuje m.in. skazanego lub jego obrońcę. Jeżeli wniosek o udzielenie zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego dotyczy skazanego, który odbywa już karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym, posiedzenie sądu penitencjarnego powinno odbyć się w tym zakładzie, w którym skazany przebywa. Także przed uchyleniem zezwolenia sąd penitencjarny, o ile uzna to za konieczne, wysłuchuje skazanego lub jego obrońcę, a także sądowego kuratora zawodowego oraz przedstawiciela skazanego, o którym mowa w art. 42 k.k.w. (art. 55 ust. 2 ustawy).

Na obowiązek zawiadomienia stron i innych osób o terminie i celu posiedzenia nie ma wpływu to, z czyjej inicjatywy zostało wszczęte postępowanie incydentalne, ani okoliczność powodująca obowiązek wyznaczenia skazanemu obrońcy z urzędu. Jego obowiązek wzięcia udziału w posiedzeniu określony w art. 22 § 1a k.k.w. dotyczy tylko tych przypadków, które zostały wyżej wymienione. Prawo skazanego do obrony w innych sprawach zostało zabezpieczone w ten sposób, że najistotniejsze, z punktu widzenia sytuacji skazanego, postanowienia wydawane na posiedzeniu bez udziału stron są zaskarżalne. Prawo to skazany lub jego obrońca może też realizować poprzez kierowanie do sądu stosownych pism procesowych.

Zwrócenia uwagi wymagają jeszcze dwa przepisy szczególne, odnoszące się wprawdzie do udziału skazanego w posiedzeniu sądu, chociaż ze swej istoty niestanowiące wyjątków od zasady wyrażonej w art. 22 § 1 k.k.w.

Stosownie do treści art. 12d ust. 1 ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie Dz.U. nr 180, poz. 1493 ze zm., w przypadku gdy wniosek kuratora zawodowego o zarządzenie wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności lub odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia dotyczy skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, który w okresie próby rażąco naruszył porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, sąd właściwy do rozpoznania wniosku zarządza  zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie skazanego na posiedzenie w przedmiocie rozpoznania wniosku. W takim przypadku zatrzymanemu, na jego żądanie, należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę.

Artykuł 201 § 2c k.k.w. przewiduje, że „w wypadku uchylania się sprawcy od leczenia, w szczególności w razie niestawiennictwa sprawcy w zakładzie ambulatoryjnym w wyznaczonym terminie, kierownik zakładu niezwłocznie zawiadamia o tym właściwą jednostkę Policji lub właściwy organ wojskowy. Policja lub właściwy organ wojskowy zatrzymuje sprawcę i w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazuje go do dyspozycji sądu. Od zatrzymania można odstąpić, jeżeli niestawiennictwo nastąpiło z przyczyn losowych, niezależnych od sprawcy”.

Przedstawione dwie sytuacje nie mogą być, jak już powiedziano, traktowane jako wyjątki od zasady wyrażonej w art. 22 § 1 k.k.w. Określają one raczej reakcję organów postępowania wykonawczego na zachowanie skazanego, które zostało przez te organy ocenione jako przejaw rażącego naruszenia porządku prawnego. Jeżeli zatem nie dojdzie do zatrzymania skazanego i doprowadzenia go do sądu (np. z powodu niezastania go w miejscu pobytu), sąd ma prawo rozpoznać sprawę bez obowiązku zawiadamiania stron o terminie i celu posiedzenia.

Zaskarżanie decyzji organów postępowania wykonawczego

Zasada instancyjności wymaga, aby orzeczenia wydawane przez sąd podlegały kontroli sądu odwoławczego. W stanie prawnym obowiązującym do końca 2011 r. regułą było, że na wszystkie postanowienia wydawane w postępowaniu wykonawczym na podstawie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego przysługiwało zażalenie (były tylko dwa mało istotne wyjątki od tej zasady).

Znowelizowany w 2011 r. art. 6 § 1 k.k.w. ogranicza skazanemu (zaś art. 21 k.k.w. także prokuratorowi) prawo wnoszenia zażaleń na postanowienia tylko do przypadków wskazanych w ustawie, co ma usprawnić i przyspieszyć postępowanie wykonawcze, a także upodobnić to uprawnienie stron do obowiązującego w Kodeksie postępowania karnegoSzerzej zob. K. Postulski, Postępowanie, s. 107..

Przepisy części szczególnej Kodeksu karnego wykonawczego wymieniają orzeczenia, na które przysługuje zażalenie. Są to: postanowienie w przedmiocie rozstrzygnięcia wątpliwości co do wykonania orzeczenia lub zarzutów co do obliczenia kary (art. 13 § 1 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie umorzenia lub zawieszenia postępowania wykonawczego (art. 15 § 2a k.k.w.), postanowienie w przedmiocie zatarcia skazania (art. 37 § 4 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną i zarządzenia jej wykonania (art. 45 § 4 k.k.w. i. 46 § 5 k.k.w), postanowienie w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 46 § 5 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie umorzenia grzywny (art. 51 § 2 k.k.w.), postanowienia w przedmiocie ustanowienia, zwolnienia, rozszerzenia lub zmiany obowiązków, oddania pod dozór lub zwolnienia z niego w okresie wykonywania kary ograniczenia  wolności (art. 61 § 3 k.k.w.), postanowienia w przedmiocie odroczenia i odwołania odroczenia kary ograniczenia wolności (art. 62 § 4 k.k.w.) oraz postanowienia w przedmiocie udzielenia przerwy i odwołania przerwy w wykonaniu kary ograniczenia wolności (art. 63 § 4 k.k.w.), postanowienie o zamianie obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne na potrącenia wynagrodzenia za pracę i odwrotnie (art. 63a § 2 k.k.w.), postanowienie o zarządzeniu wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w sytuacji uchylania się przez skazanego od odbywania kary ograniczenia wolności (art. 65 § 2 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie zwolnienia skazanego od reszty kary ograniczenia wolności (art. 64a k.k.w.), postanowienie o zmianie określonego w wyroku rodzaju i typu zakładu karnego, a także orzeczonego systemu terapeutycznego wykonywania kary (art. 74 § 1a k.k.w.), postanowienie o dokonaniu koniecznego zabiegu lekarskiego wobec skazanego w wypadku jego sprzeciwu, postanowienie o obciążeniu skazanego kosztami związanymi z leczeniem (art. 118 § 3 k.k.w.), samouszkodzeniem (art. 119 § 2 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie warunkowego zawieszenia wykonania odroczonej kary pozbawienia wolności (art. 152 § 3 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie odroczenia wykonania lub przerwy w wykonywaniu kary pozbawienia wolności (art. 153a § 2 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie odwołania odroczenia lub przerwy, a także w przedmiocie wniosku o zwolnienie od wykonania kary pozbawienia wolności, o której mowa w art. 336 § 3 i 4 k.k. (art. 158a k.k.w.), postanowienie w przedmiocie odwołania warunkowego zwolnienia (art. 160 § 6 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie warunkowego zwolnienia (art. 162 § 2 k.k.w.) oraz o odmowie warunkowego zwolnienia (art. 162 § 3 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie warunkowego zwolnienia skazanego z odbycia reszty kary pozbawienia wolności wydanego w trybie art. 155 § 1 k.k.w. (art. 155 § 3 k.k.w.), postanowienia w przedmiocie zmiany okresu próby, nałożenia, zmiany lub uchylenia obowiązków w okresie próby związanych z warunkowym przedterminowym zwolnieniem (art. 163 § 4 k.k.w.), postanowienia w przedmiocie nałożenia, zmiany bądź uchylenia obowiązków w okresie próby oraz oddania pod dozór lub zwolnienia od niego w okresie próby (art. 178a k.k.w.), postanowienie w przedmiocie zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności (art. 178 § 4 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie uznania środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych za wykonany (art. 179a k.k.w.) oraz postanowienia w przedmiocie uznania za wykonany obowiązku lub zakazu wydane na podstawie art. 84 § 1 i 84a § 1 k.k. (art. 186a k.k.w.), postanowienie w przedmiocie określenia sposobu podania wyroku do publicznej wiadomości, jeżeli nie określono tego w wyroku (art. 197 § 2 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie wykonywania środków zabezpieczających (art. 201 § 2d i 204 § 2 k.k.w.), postanowienie w przedmiocie umorzenia kosztów sądowych lub pieniężnej kary porządkowej oraz innych określonych w art. 206 § 3 k.k.w. (art. 206 § 2 w zw. z art. 51 § 2 k.k.w.). Prawo składania zażaleń na postanowienia sądu penitencjarnego przewiduje nadto w art. 52, 53 i 55 ust. 3 ustawa z 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego Tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. nr 142, poz. 960 ze zm.. Zażalenie przysługuje także na postanowienie wydane na podstawie art. 24 § 1 k.k.w., ale tylko wtedy, gdy przysługiwało również na postanowienie podlegające zmianie lub uchyleniu (art. 24 § 3 k.k.w.).

Wskazane przypadki to postanowienia o znacznej doniosłości dla sytuacji skazanego oraz istotnym znaczeniu w kontekście celów postępowania wykonawczego.

Taka regulacja niewątpliwie przyspieszy postępowanie wykonawcze, nie naruszając jednocześnie konstytucyjnych gwarancji skazanego oraz gwarancji wynikających z Europejskiej konwencji praw człowieka i podstawowych wolności. Trzeba pamiętać, że Konstytucja RP w art. 78 dopuszcza wyłączenie zasady zaskarżalności orzeczeń i decyzji mocą przepisów ustawy. Natomiast Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a w szczególności art. 13, a także art. 2 Protokołu nr 7 do tej Konwencji, dotyczy wprawdzie prawa do odwołania się w sprawach karnych, ale wyłącznie w kwestii winy i kary.

Wobec braku odmiennego uregulowania w Kodeksie karnym wykonawczym do składania zażaleń mają odpowiednie zastosowanie przepisy Rozdziału 48 i 50 k.p.k.

Inną formą kontroli decyzji podejmowanych wobec skazanego w postępowaniu wykonawczym jest przewidziana w art. 7 k.k.w. instytucja skargi. Stanowi ona realizację zasady sądowej kontroli pozasądowych organów postępowania wykonawczego i jest wynikiem znacznego rozbudowania postępowania wykonawczego, w ramach którego mamy do czynienia z wielością organów uprawnionych do podejmowania decyzji. Niezwykle ważne jest wyposażenie skazanego w prawo inicjowania kontroli tych decyzji przez organy sądowe Zob. T. Kalisz, Zasady, s. 332..

W myśl art. 7 § 1 k.k.w. skazany może zaskarżyć do sądu decyzję organu wymienionego w art. 2 pkt 3–6 i 10 k.k.w. z powodu jej niezgodności z prawem, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Powyższe oznacza, że skarga na decyzje tych organów nie przysługuje tylko wtedy, gdy wynika to z przepisu szczególnego. Takich wyjątków Kodeks karny wykonawczy nie przewiduje.

Podstawą skargi może być tylko niezgodność decyzji z prawem. Chodzi o przepisy prawa materialnego, jak również procesowego, w tym dotyczące trybu podejmowania decyzji. W skardze można też zarzucać obrazę przepisów wykonawczych.

Skarga przysługuje skazanemu w terminie 7 dni od dnia ogłoszenia lub doręczenia decyzji. O terminie i sposobie wniesienia skargi skazany musi być pouczony. Skargę wnosi się do organu, który wydał zaskarżoną decyzję. Jeżeli organ ten nie przychyli się do skargi, przekazuje ją wraz z aktami sprawy bezzwłocznie do właściwego sądu (art. 7 § 3 k.k.w.). Po rozpoznaniu skargi sąd orzeka o utrzymaniu w mocy, uchyleniu albo zmianie zaskarżonej decyzji; na postanowienie sądu zażalenie nie przysługuje (art. 7 § 5 k.k.w.).

Kodeks karny wykonawczy nie definiuje pojęcia decyzji w takim jej rozumieniu, jakie wynika z art. 7 § 1 k.k.w. W piśmiennictwie zgodnie przyjmuje się, że przez decyzję, o której mowa w art. 7 § 1 k.k.w., a więc podlegającą zaskarżeniu do sądu, należy rozumieć każdy akt prawny o charakterze indywidualnym i konkretnym, rozstrzygający sprawę w całości lub w części albo w inny sposób kończący sprawę. Jego forma prawna (i nazwa) nie ma znaczenia Zob. m.in.: Z. Hołda, (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2007, s. 82; T. Kalisz, Skarga na decyzje organów wykonawczych. Tryb skargowy z art. 7 k.k.w., „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2001, nr 7, s. s. 154..

Przepisy zazwyczaj posługują się pojęciem „decyzja”, ale też spotkać można takie  sformułowania, jak „zarządzenie” „zezwolenie”, „zgoda”, „przyznanie”, „udzielenie”. Wobec tego należy zawsze ustalać, czy dany akt organu postępowania wykonawczego ma znamiona aktu indywidualnego i konkretnego, rozstrzygającego sprawę skazanego w całości lub w części. Użycie tej czy innej nazwy nie ma znaczenia dla charakteru prawnego danego aktu jako decyzji, a więc aktu rozstrzygającego merytorycznie indywidualną sprawę skazanego Zob. m.in. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 99; K. Postulski, Zakres orzekania sądu w postępowaniu karnym wykonawczym, „Nowa Kodyfikacja Karna”, z. 10, Warszawa 1998, s. 38; T. Kalisz, Skarga, s. 155, a także wyrok SN z 18 października 1985 r., II CR 320/85, OSNCP 1986, z. 10, poz. 15..

„Decyzjami” w rozumieniu art. 7 § 1 k.k.w. nie są dyspozycje o charakterze ogólnym, jak też działania faktyczne organów postępowania wykonawczego. Mogą one być przedmiotem wniosków, skarg i próśb wnoszonych do organów wykonujących orzeczenia w trybie administracyjnym (art. 6 § 2 k.k.w.). Mogą też być przedmiotem czynności nadzorczych sędziego penitencjarnego (art. 32 i n. k.k.w.), Dyrektora Generalnego, jak też dyrektora okręgowego Służby Więziennej (art. 78 k.k.w.).

Nie sprawia trudności wskazanie decyzji (zarządzeń) sędziego i zarządzeń sędziego penitencjarnego, na które przysługuje skarga. Właściwe przepisy Kodeksu karnego wykonawczego jednoznacznie wskazują – poprzez określenie organu decydującego – te przypadki, w których decyzja powinna mieć formę zarządzenia prezesa sądu lub upoważnionego sędziego (zob. art. 42 § 3, art. 47 § 1, art. 139 § 2, art. 141a § 3, art. 216 § 2 i 3, art. 217, art. 217a, art. 217d, art. 223a § 3 k.k.w.) albo sędziego penitencjarnego (zob. art. 34, art. 80 § 2, art. 83 § 1, art. 89 § 3a, art. 110 § 2c, art. 139 § 6, art. 140 § 4, art. 145 § 3, art. 148 § 1, art. 247 § 2 k.k.w.).

Również łatwe jest wymienienie tych czynności sądowego kuratora zawodowego, które wymagają wydania decyzji zaskarżalnych w trybie art. 7 § 1 k.k.w. Wydania decyzji wymagają:

a) określanie i zmiana rodzaju, miejsca i terminu rozpoczęcia wykonywania obowiązku pracy (art. 57 § 1 i 4 k.k.w.);

b) pisemne upomnienie skazanego (art. 156 § 3, art. 160 § 4 i art. 174 § 4 k.k.w. oraz art. 68 § 2 i art. 75 § 2a k.k.);

c) udzielanie pomocy postpenitencjarnej (art. 173 § 2 pkt 10 w zw. z art. 43 k.k.w.);

d) o decyzjach kuratora mowa też w art. 21 i 22 ustawy z 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego Tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. nr 142, poz. 960 ze zm..

Większe problemy stwarza zdefiniowanie tych czynności dyrektora zakładu karnego i komisji penitencjarnej, które powinny mieć formę decyzji zaskarżalnych w trybie art. 7 § 1 k.k.w. Razi w tym zakresie duża nieprecyzyjność przepisów, mogąca prowadzić do wadliwych wniosków.

W przepisach dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności znajdujemy tylko kilka jednoznacznie przewidujących decyzję jako formę czynności i skargę na tę decyzję, w szczególności: w przedmiocie klasyfikacji (np. art. 74 § 3, art. 76 § 4 k.k.w.), przeludnienia (art. 110 § 2f k.k.w) i odmowy udzielenia tzw. przepustki losowej (art. 141a § 5 k.k.w.).

Istnieje jednak wiele przepisów przewidujących wprost wydanie decyzji przez dyrektora zakładu karnego, ale niemówiących nic o możliwości ich zaskarżania. Z takiego ujęcia mógłby wypływać wniosek, że na takie decyzje skarga nie przysługuje. Byłby to wniosek niezasadny, z żadnego z tych przepisów nie wynika bowiem, że na przewidziane w nich decyzje nie przysługuje skarga, tak jak tego wymaga art. 7 § 1 k.k.w.

Znajdujemy też w Kodeksie karnym wykonawczym przepisy, z których nie wynika wprost, że wymienione w nich czynności wymagają wydania decyzji, chociaż ich charakter jednoznacznie na to wskazuje, co w konsekwencji powoduje ich zaskarżalność w trybie art. 7 § 1 k.k.w., w sytuacji gdy pozbawiają skazanych części ich uprawnień. Niektóre z tych przepisów nie określają nawet, że przewidziane w nich czynności, wymagające formy decyzji, ma podejmować dyrektor zakładu karnego Zob. też krytyczne uwagi na ten temat: T. Szymanowski, Zmiany prawa karnego wykonawczego (o potrzebie i zbędności nowelizacji przepisów), PiP 2012, z. 2, s. 46..

Konieczność realizacji zasady sądowej kontroli pozasądowych organów postępowania wykonawczego powoduje, że wszelkie wątpliwości, czy w danym przypadku przysługuje skazanemu skarga na decyzję dyrektora zakładu karnego, należy interpretować zgodnie z tą zasadą.

W piśmiennictwie nie ma zgodności, czy skazanemu przysługuje skarga w trybie art. 7 § 1 k.k.w. na decyzje dyrektora zakładu karnego oparte na swobodnym uznaniu. Taką typową decyzją jest nieuwzględnienie wniosku skazanego o przyznanie nagrody.

Z jednej strony wypowiedziano pogląd, że skazany, jego obrońca oraz przedstawiciel mogą wprawdzie składać wnioski bądź prośby o udzielenie nagrody, jednak w przypadku odmowy przyznania nagrody nie ma podstaw, aby można było taką decyzję zaskarżyć do sądu z powodu jej niezgodności z prawem T. Szymanowski, (w:) T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1998, s. 325..

Z drugiej strony wyrażone zostało stanowisko, że decyzja nieuwzględniająca wniosku o przyznanie nagrody podlega zaskarżeniu do sądu penitencjarnego w trybie art. 7 k.k.w., kontroli w tym trybie podlegają bowiem także decyzje oparte na uznaniu Z. Hołda, (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks, s. 86 i 471; podobnie: G. B. Szczygieł, Problematyka kontaktów skazanych z rodziną w kodeksie karnym wykonawczym, PWP 1999, nr 24–25, s. 70..

Należy opowiedzieć się za tym drugim poglądem i w ślad za jego autorami stwierdzić, że wprawdzie decyzja dyrektora zakładu karnego w przedmiocie przyznania nagrody jest oparta na uznaniu, jednak nie oznacza to dowolności, pozytywna decyzja uzależniona jest bowiem od spełnienia określonych prawem warunków. Uznanie jest więc związane normami prawnymi i musi być poddane kontroli sądowej. W przypadku niektórych nagród swoboda i uznaniowość w podjęciu decyzji ograniczona jest koniecznością analizy istnienia takich przesłanek, jak pozytywna prognoza społeczno-kryminologiczna co do przestrzegania przez skazanego, w okresie korzystania z nagrody, porządku prawnego (art. 139 § 1 k.k.w.), bądź też oceny, czy korzystając uprzednio z nagrody, skazany „nadużył zaufania” (art. 139 § 9 k.k.w.). Są to okoliczności trudne do oceny, poważnym problemem jest zwłaszcza ocena istnienia prognozy społeczno-kryminologicznej.

Problematyka ocen związanych z procesem decyzyjnym w przedmiocie przyznawania nagród jest na tyle poważna, że nie może być pozostawiona tylko swobodnemu  uznaniu wyrażonemu niezaskarżalną decyzją o charakterze administracyjnym. Przedstawione stanowisko uwzględnia pogląd wyrażony w podobnej kwestii przez Trybunał Konstytucyjny (orzeczenie TK z dnia 29 września 1993 r., K 17/92, OTK 1993, cz. II, s. 305, cyt. w tezie 3 do art. 133 k.k.w.).

Wymaga rozważenia, czy skargę może złożyć obrońca skazanego. Nie ulega wątpliwości, że takie uprawnienie przysługuje obrońcy ustanowionemu przez skazanego, jeżeli nic innego nie wynika z treści pełnomocnictwa. Jak już powiedziano, ustanowienie obrońcy upoważnia go do udzielania pomocy skazanemu „w postępowaniu wykonawczym”, a więc przed wszystkimi organami tego postanowienia, jeżeli nie zawiera ograniczeń. Wydaje się, że również obrońca z urzędu, jeżeli został wyznaczony bez zastrzeżenia granic umocowania, ma prawo do złożenia skargi w imieniu skazanego. Wprawdzie art. 8 § 2 k.k.w. ogranicza zakres kompetencji obrońcy z urzędu tylko do postępowania przed sądem, ale złożenie skargi jest czynnością procesową inicjującą takie postępowanie, a więc mieści się w granicach określonych tym przepisem.

Wzruszanie prawomocnych orzeczeń

Zdarza się, że już po wydaniu postanowienia ujawnią się lub zaistnieją okoliczności, które gdyby były znane lub istniały w czasie wydawania postanowienia, doprowadziłyby do innego rozstrzygnięcia niż to, które zapadło. Może się też zdarzyć, że postanowienie dotknięte jest uchybieniem prawnym, powodującym w sposób oczywisty jego wadliwość. Ustawodawca przewidział regulacje prawne powalające reagować na takie sytuacje. Znaleźć je można bezpośrednio w Kodeksie karnym wykonawczym, jak też w Kodeksie postępowania karnego, poprzez sięganie do nich w ramach możliwości, jakie daje art. 1 § 2 k.k.w.Szeroko na ten temat zob. K. Postulski, Wzruszanie prawomocnych postanowień w postępowaniu wykonawczym, Prok. i Pr. 2007, z. 10, s. 98.

W wyniku nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego z 2011 r. nie uległy zmianie formy i zasady wzruszania prawomocnych orzeczeń wydanych przez sąd w postępowaniu wykonawczym. Formami tymi są:

1. uchylenie lub zmiana postanowienia w trybie art. 24 k.k.w.;
2. wznowienie postępowania;
3. kasacja.

Skrótowe przypomnienie zasad inicjowania i przesłanek stosowania każdej z tych form wzruszania prawomocnych postanowień wydaje się celowe dla zobrazowania całokształtu problematyki wiążącej się z prawem skazanego do obrony. Wszak instytucje te również służą realizacji tego prawa.

W myśl art. 24 § 1 k.k.w. „jeżeli ujawnią się nowe lub poprzednio nie znane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia, sąd może w każdym czasie zmienić lub uchylić poprzednie postanowienie”.

Przewidziana w art. 24 k.k.w. instytucja nie jest środkiem zaskarżenia (nadzwyczajnym ani – tym bardziej – zwyczajnym). Stanowi ona inicjowany z urzędu lub na wniosek stron środek kontroli i wzruszania orzeczeń wydawanych na podstawie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, będący wyrazem realizacji w postępowaniu wykonawczym zasady prawdy materialnej, jednak ograniczony do badania wyłącznie okoliczności faktycznych nowych lub nieznanych sądowi w czasie orzekania.

Sąd Najwyższy konsekwentnie stoi na stanowisku, że w art. 24 § 1 k.k.w. chodzi o przesłanki natury faktycznej, które powstały po wydaniu tego postanowienia bądź istniały już w chwili orzekania, lecz nie były znane sądowi orzekającemu, a nie o ujawnienie się błędu natury prawnej Zob. postanowienia SN: z 29 września 2010 r., IV KK 255/10, niepubl. i z 9 grudnia 2009 r., V KK 178/09, LEX nr 553757.. Chodzi więc o ujawnienie się bądź zaistnienie takich okoliczności, dotyczących ustawowych podstaw podlegającego reformacji orzeczenia, które – gdyby były znane lub istniały w czasie jego wydawania – spowodowałyby wydanie postanowienia innej treści niż to, które wówczas zapadło. Zatem będą to tylko takie okoliczności, które mogą w istotny sposób rzutować na wynik konkretnego postanowienia, wydanego wcześniej w postępowaniu wykonawczym, a nie w ogóle na sytuację skazanego w tym postępowaniuPostanowienie SN z 21 kwietnia 2011 r., V KK 60/11, LEX nr 846397..

Przewidziana w art. 24 § 1 k.k.w. szczególna możliwość uchylenia lub zmiany postanowień odnosi się wyłącznie do orzeczeń wykonawczych, tj. wydanych w toku postępowania wykonawczego na podstawie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego. Przepis ten nie stwarza podstaw do reformowania takich postanowień, które wydaje się w tym postępowaniu – w odniesieniu do określonych kwestii proceduralnych – na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnegoPostanowienie SN z 21 marca 1996 r., III KRN 1/96, OSNKW 1996, nr 5–6, poz. 26..

Reasumpcja postanowienia w trybie art. 24 § 1 k.k.w. może dotyczyć również tych orzeczeń, których materialna podstawa jest określona nie w Kodeksie karnym wykonawczym, lecz w Kodeksie karnym, natomiast zasady postępowania określają przepisy Kodeksu karnego wykonawczegoS. Pawela, Glosa do postanowienia SN z dnia 21 marca 1996 r., OSP 1996, nr 10, poz. 185. . Chodzi w szczególności o postępowania w przedmiocie wykonywania i zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej (art. 74 i 75 k.k.), warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 77 i n., art. 95 § 3 i art. 98 k.k.), zwolnienia z odbycia reszty kary ograniczenia wolności (art. 83 k.k.), uznania środka karnego za wykonany (art. 84 i 84a k.k.), wykonywania środków zabezpieczających (art. 94 § 3, art. 95a, art. 96 § 3, art. 97 § 1 i 2 k.k.), zatarcia skazania na wniosek (art. 107 § 2 i 4 k.k.).

Treść art. 24 k.k.w. nie rozwiewa wszystkich wątpliwości co do istoty i charakteru instytucji, której dotyczy ten przepis, ani też jej stosunku do przewidzianych w Kodeksie postępowania karnego możliwości wzruszania prawomocnego orzeczenia poprzez wznowienie postępowania lub w drodze kasacji.

Z uwagi na istnienie art. 24 k.k.w., a więc przepisu częściowo nawiązującego do wznowienia postępowania, istotne jest ustalenie relacji pomiędzy tym przepisem a przepisami o wznowieniu postępowania zamieszczonymi w Kodeksie postępowania karnego. Z uwagi na treść art. 1 § 2 k.k.w. należy przyjąć, że wznowienie postępowania może być stosowane jako środek wzruszania postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym tylko w takim zakresie, jaki wykracza poza możliwości ich reformacji na podstawie art. 24 k.k.w.

Skoro art. 24 § 1 k.k.w. zezwala – i to zarówno z urzędu, jak też z inicjatywy stron – na zmianę lub uchylenie prawomocnego orzeczenia wykonawczego wydanego w trybie tego Kodeksu, jeżeli ujawnią się nowe lub poprzednio nieznane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia, to nie istnieje możliwość wznowienia postępowania na podstawie podobnego powodu, czyli z powołaniem się na nowe fakty lub dowody, a więc na podstawie art. 540 § 1 pkt 2 k.p.k.Postanowienia SN: z 4 listopada 2008 r., II KO 55/08, OSNKW 2008, nr 12, poz. 105; z 21 sierpnia 2008 r., III KZ 76/08, LEX nr 449021 i z 9 marca 2009 r., II KO 98/08, Prok. i Pr. 2009, z. 10, poz. 30. 

Z powyższego stwierdzenia wynika konstatacja, że wznowienie postępowania może wchodzić w grę jako środek wzruszania postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym tylko w dwóch wypadkach:

1. na podstawie art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k., a więc gdy w związku z konkretnym postępowaniem incydentalnym dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść postanowienia wydanego w tym postępowaniu. Muszą być jednocześnie spełnione wymogi określone w art. 541 § 1 k.p.k., a więc czyn, o którym mowa w tym przepisie, musi być ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że orzeczenie takie nie może zapaść z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3–11 lub w art. 22 k.p.k.;
2. na podstawie art. 542 § 3 k.p.k. – ale tylko z urzędu – w razie ujawnienia się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k., przy czym wznowienie postępowania jedynie z powodów określonych w art. 439 § 1 pkt 9–11 k.p.k. może nastąpić tylko na korzyść skazanego.

Nie wydaje się, by – mimo teoretycznej możliwości – miały zastosowanie w postępowaniu wykonawczym przesłanki wznowienia określone w art. 540 § 2 i 3 k.p.k.

Reasumując powyższe rozważania, trzeba stwierdzić, że wznowienie nie może nastąpić na podstawie propter nova (gdyż w tym zakresie postanowienie może być wzruszone w trybie art. 24 k.k.w.), lecz jedynie na podstawie propter falsa lub z urzędu, w razie ujawnienia się którejś z bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia A. Herzog, Glosa do postanowienia SN z dnia 16 września 2008 r., IVKO 108/08, Prok. i Pr. 2009, z. 5, s. 168..

W postępowaniu wykonawczym mają też odpowiednie zastosowanie przepisy Rozdziału 55 k.p.k. (Kasacja), chociaż w bardzo ograniczonym zakresie. Kasację od prawomocnych postanowień wydawanych w tym postępowaniu może wnieść jedynie Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich (art. 521 § 1 k.p.k.), a w ograniczonym zakresie także Rzecznik Praw Dziecka (art. 521 § 2 k.p.k.). Strony mają bowiem prawo wnosić kasacje jedynie od wyroków. Ale mają też prawo, a dotyczy to również organów postępowania wykonawczego (art. 2 k.k.w.), występować do wymienionych wyżej podmiotów o jej wniesienie.

Z uwagi na treść art. 1 § 2 k.k.w. oraz podstawy kasacji określone w art. 523 § 1 k.p.k. niedopuszczalne jest zaskarżenie kasacją prawomocnych postanowień sądu wydawanych w postępowaniu wykonawczym w zakresie, w jakim podlegają one reformacji w trybie art. 24 k.k.w.Postanowienie SN z 5 lutego 2003 r., V KK 241/02, OSNKW 2003, nr 5–6, poz. 49; zob. też E. Kutek, Inicjowanie przez prokuratora zmiany lub uchylenia postanowienia w trybie art. 24 § 1 k.k.w. oraz wzruszanie prawomocnych orzeczeń wydanych w postępowaniu karnym wykonawczym, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2008, t. XXIII, s. 129. Nie sposób bowiem wyobrazić sobie sytuacji, aby było możliwe „równoległe” stosowanie instytucji kasacji i wzruszania postanowień  przewidzianego w art. 24 k.k.w. Groziłoby to jednoczesnym wszczynaniem dwóch postępowań w tej samej sprawie przez różne organy i możliwością wydania w nich różnych orzeczeń.

Dla ustalenia, kiedy postanowienie wydane w postępowaniu wykonawczym może być wzruszone w trybie art. 24 k.k.w., a kiedy poprzez wniesienie kasacji, ważna jest treść art. 523 § 1 k.p.k.

Jako zasadę należy przyjąć, że art. 24 k.k.w. ma zastosowanie wówczas, gdy podstawą reformacji postanowienia mają być „nowe lub poprzednio nieznane okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia”, a więc przesłanki natury faktycznej. Natomiast podstawą kasacji mogą być tylko uchybienia procesowe wymienione w art. 439 k.p.k. lub inne rażące naruszenia prawa, które z kolei nie podlegają korygowaniu w trybie art. 24 k.k.w. Szerzej zob. K. Postulski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2003 r., V KK 241/02, PS 2003, nr 5–6, s. 49.

Przepis art. 521 k.p.k. ogranicza prawo wnoszenia kasacji przez wymienione uprzednio podmioty kwalifikowane tylko od takiego postanowienia, które jest prawomocne i kończące postępowanie. Dotyczy to również postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym.

W literaturze utrwaliło się jednoznacznie stanowisko, wyrażone przez Z. Dodę Z. Doda, Rewizja nadzwyczajna w polskim procesie karnym, Warszawa 1972, s. 132–133., że na gruncie postępowania wykonawczego postanowieniem kończącym postępowanie jest takie postanowienie, które powoduje trwałe przekształcenie sposobu lub trybu wykonywania kary lub innego środka Zob. m.in. W. Grzeszczyk, Kasacja w sprawach karnych, Warszawa 2001, s. 49; S. Zabłocki, (w:) J. Bratoszewski i inni, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. III, s. 469; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005, s. 1221.. Istotny jest tu zatem element trwałości, który nie występuje w postanowieniach mogących jedynie skutkować pewnym „przesunięciem w czasie” wykonywania kary czy innych środków.

Postanowieniami, które nie zawierają elementu trwałości, a zatem nie podlegają zaskarżeniu w trybie kasacji, są – przykładowo – postanowienia w przedmiocie odroczenia wykonania karyPostanowienia SN z 19 czerwca 1996 r., II KZ 19/96, OSNKW 1996, nr 9–10, poz. 62 i z 26 sierpnia 1996 r., II KZ 34/96, OSNKW 1996, nr 9–10, poz. 63., udzielenia przerwy w odbywaniu karyPostanowienie SN z 15 października 1996 r., IV KKN 274/96, OSNKW 1997, nr 1–2, poz. 16., zawieszenia postępowania wykonawczegoPostanowienie SN z 16 lipca 1975 r., I KRN 23/75, OSNPG 1975, nr 10, poz. 105., a także rozłożenia grzywny na raty, klasyfikacji skazanych itp.

W ślad za orzecznictwem Sądu Najwyższego należy przyjąć, że do kategorii postanowień kończących postępowanie, od których przysługuje kasacja, można zaliczyć postanowienia mające za przedmiot: warunkowe przedterminowe zwolnieniePostanowienia SN z 28 lutego 1998 r., II KZ 16/97, „Wokanda” 1997, nr 1–2, poz. 1 i z 28 lutego 1997 r., II KZ 16/97, „Wokanda” 1998, nr 5, s. 16., zatarcie skazaniaPostanowienie SN z 29 października 1971 r., VI KZP 105/70, OSNKW 1972, nr 2, poz. 21., zarządzenie wykonania kary warunkowo zawieszonejPostanowienie SN z 20 kwietnia 1971 r., V KRN 81/71, OSNKW 1971, nr 7–8, poz. 11.. Nie jest to, oczywiście, wyliczenie wyczerpujące. Do postanowień kończących postępowanie wykonawcze, w takim rozumieniu, jakie zostało wyżej zaprezentowane, należą postanowienia w przedmiocie odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia, zarządzenia wykonania kary zastępczej, umorzenia postępowania wykonawczego, umorzenia grzywny, skrócenia wykonywania środków karnych, warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności na podstawie art. 152 k.k.w.

Uwagi końcowe

Kodeks karny wykonawczy wprowadził istotne zmiany, jeśli chodzi o zakres i formy korzystania przez skazanego z prawa do obrony. Zmiany te w większości ograniczyły uprawnienia skazanego, a tylko w niewielkim zakresie rozszerzyły je. Stanowią one w dużej części powrót do sytuacji, jaka miała miejsce w okresie obowiązywania Kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r. Można oczywiście krytycznie oceniać te zmiany, nie można jednak skutecznie zarzucać im naruszenia zasad Konstytucji RP i przepisów prawa międzynarodowego. Musimy nauczyć się z nimi żyć i je stosować.