A rtykuł zawiera analizę zagadnienia potrącenia rozumianego jako czynność materialnoprawna, jak i potrącenia ujmowanego jako zarzut procesowy w postępowaniu w sprawach gospodarczych i postępowaniu nakazowym. Niejednolite poglądy przedstawicieli doktryny oraz zmieniające się orzecznictwo Sądu Najwyższego sprawiają, że ten bardzo istotny aspekt w postępowaniu pomiędzy przedsiębiorcami budzi poważne wątpliwości. W opracowaniu dokonano przeglądu orzecznictwa oraz przedstawiono aktualną wykładnię art. 479¹⁴ § 4 i art. 493 § 3 k.p.c.

Zagadnienie potrącenia zarówno w ujęciu materialnoprawnym, jak i procesowym stanowi istotny problem pojawiający się w sprawach gospodarczych Definicja sprawy gospodarczej zawarta jest w przepisie art. 4791 k.p.c. oraz w postępowaniu nakazowym. W postępowaniu w sprawach gospodarczych bardzo często jedna ze stron podnosi zarzut procesowy lub też dokonuje czynności skutecznej zarówno w sferze prawa materialnego, jak i prawa procesowego, podnosząc jednocześnie zarzut i oświadczając o potrąceniu. Niejednolita praktyka sądów sprawiła, że zarówno sędziowie, jak i potencjalni uczestnicy postępowania z dużym zaciekawieniem, a niejednokrotnie z niecierpliwością obserwowali kolejne wyroki Sądu Najwyższego, które miały wskazać właściwy kierunek interpretacji przepisów. Wielość poglądów wyrażanych w literaturze Np. J. Horobiowski, J. Kaspryszyn, Skutki procesowe nieudokumentowanego zarzutu potrącenia w postępowaniu nakazowym, „Palestra” 2003, nr 1–2; K. Zagrobelny, O potrąceniu w postępowaniu nakazowym, „Monitor Prawniczy” 2007, nr 15; T. Kotuk, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., III CZP 56/05, „Przegląd Sądowy” 2007, nr 1; T. Staranowicz, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2004 r., I CK 666/03, „Przegląd Sądowy” 2006, nr 6. oraz zmienna linia orzecznicza sprawiły, że zdecydowaliśmy się na dokonanie przeglądu wypowiedzi uczestników toczącej się na ten temat dyskusji oraz analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego. Ponadto niniejsze opracowanie zmierza do zbadania, czy aktualna wykładnia przepisów art. 479¹⁴ § 4 i art. 493 § 3 k.p.c. realizuje założenie spójności sytemu prawa oraz odpowiada wymogom praktyki obrotu. Problematykę stosowania przepisów dotyczących zarzutu potrącenia w postępowaniu gospodarczym oraz nakazowym należy przedstawić w kontekście historii legislacyjnej analizowanych przepisów. Jest to tym bardziej istotne, że przedstawiciele dogmatyki – jak się zdaje – nietrafnie pomijają rzeczywiste motywy wprowadzenia nowych przepisów oraz nie doceniają wartości, jakie przedstawiają sobą uzasadnienia do nowych projektów oraz stenogramy pochodzące z prac komisji sejmowych. W naszym przekonaniu niejednokrotnie dopełnienie tego obowiązku pozwoliłoby na szybsze i bardziej przejrzyste ukazanie woli ustawodawcy przy konstruowaniu nowelizacji i właściwe odniesienie jej do całości porządku prawnego.

Jak wiadomo, mówiąc o potrąceniu, możemy mieć na myśli nie tylko instytucję prawa cywilnego materialnego, ale też zarzut procesowy. Potrącenie jako instytucja materialnoprawna zostało uregulowane w przepisach art. 498–505 k.c. W celu ukazania nakładania się problematyki materialnoprawnej i procesowej uzasadnione wydaje się poczynienie kilku uwag o potrąceniu w świetle prawa cywilnego. Zasadnicza cecha potrącenia wyraża się w tym, że przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli dłużnik, będący w ramach innego stosunku prawnego wierzycielem swego wierzyciela z pierwszego stosunku, może uchylić się od zaspokojenia roszczenia wierzycielaSzerzej: L. Stępniak, Potrącenie w systemie polskiego prawa cywilnego, Wrocław 1975, s. 229–240.. Stąd też wyróżnia się funkcję gwarancyjną potrącenia M. Pyziak-Szafnicka, (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, pod. red. Z. Radwańskiego, t. 6, pod. red. A. Olejniczaka, Warszawa 2009, s. 1095., która ujawnia się po dokonaniu potrącenia (roszczenie nie przedawnia się). Dłużnik, pozostając jednocześnie wierzycielem swojego wierzyciela, może poprzez złożenie oświadczenia uwolnić się od ciążącego na nim zobowiązania. Zgodnie z treścią przepisu art. 499 k.c. potrącenie wierzytelności nie następuje ex lege, lecz konieczne jest złożenie stosownego oświadczenia przez zainteresowaną osobę. Potrącenie ustawowe ma charakter czynności jednostronnej, dokonywanej bez porozumienia z drugą stroną i nierzadko wbrew jej woli M. Pyziak-Szafnicka, Potrącenie w prawie cywilnym, Kraków 2002, s. 16.. Ustawodawca przewidział kilka rygorów dla przedstawianej do potrącenia wierzytelności. Po pierwsze, wierzytelność ta musi mieć charakter wzajemny, czyli podmiot potrącający powinien być jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem swego wierzyciela. Ponadto potrącenie może być dokonane jedynie w sytuacji jednorodzajowości świadczeń. Co więcej, obie wierzytelności winny być wymagalne i zaskarżalne. Oznacza to, że zarówno dłużnik, jak i wierzyciel mogą żądać od siebie spełnienia świadczeń oraz wierzytelności tych można dochodzić przed sądem T. Wiśniewski, (w:) Komentarz do kodeksu cywilnego. Zobowiązania, t. I, pod red. G. Bieńka, Warszawa 2007, s. 651–655.. Skuteczne złożenie oświadczenia powoduje umorzenie wierzytelności ze skutkiem wstecznym, a mianowicie od momentu, kiedy umorzenie stało się możliwe.

Od powyższego rozumienia potrącenia należy odróżnić potrącenie procesowe, czyli powołanie się w procesie na potrącenie – czynność procesową podlegającą rygorom przewidzianym w Kodeksie postępowania cywilnego Wyrok Sądu Najwyższego z 13 października 2006 r., III CSK 256/06, OSNC 2007, nr 7–8, poz. 116.. Zarzut potrącenia określa się środkiem ochrony pozwanego, a ze względu na charakter celu, do którego zmierza, uważa się, że w pewnym zakresie jest on formą dochodzenia roszczeń zrównaną z powództwem Wyrok Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 2000 r., III CKN 720/98, LEX nr 51368.. Zarzut potrącenia może zgłosić pełnomocnik strony, albowiem uprawnienie to wynika z ogólnego umocowania polegającego na składaniu oświadczeń woli, „jeśli jest to niezbędne w ramach ochrony jej praw w procesie” Wyrok Sądu Najwyższego z 4 lutego 2004 r., I CK 181/03, „Monitor Prawniczy” 2006, nr 10, s. 540.. Uznaje się, że jeżeli wcześniej nie złożono oświadczenia woli o potrąceniu, zgłoszenie zarzutu należy traktować jako czynność o podwójnym skutku. Należy podkreślić, że z przepisu art. 91 k.p.c. nie wynika upoważnienie do złożenia takiego oświadczeniaSzerzej: M. Pyziak-Szafnicka, (w:) System, s. 1139.. Przyjmuje się, że pełnomocnictwo do dokonania tej czynności może być jednak udzielone w sposób dorozumiany, wyrażający się między innymi w nieodwołaniu oświadczenia przez stronę oraz wyraźnym jego zaaprobowaniu Wyrok Sądu Najwyższego z 20 października 2004 r., I CK 204/04, BSN 2005, nr 22..

Potrącenia w rozumieniu materialnym i procesowym można dokonać jedną czynnością o podwójnym skutku. Dłużnik może bowiem przed sądem złożyć oświadczenie o potrąceniu, przedkładając wymagane dokumenty potwierdzające istnienie jego wierzytelności, M. Kocur, Sprawy gospodarcze: zarzut potrącenia musi być udowodniony dokumentami, „Rzeczpospolita” z 3 sierpnia 2007 r. co w danej sytuacji procesowej będzie oznaczało także podniesienie zarzutu potrącenia. Jeżeli odnośnie do roszczenia przedstawionego do potrącenia toczy się postępowanie sądowe, sąd powinien rozważyć zawieszenie postępowania w trybie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. Warto już w tym miejscu zauważyć, że wierzytelność niezgłoszona do potrącenia w postępowaniu sądowym może być też podstawą skutecznego powództwa przeciwegzekucyjnego. W przypadku nieuwzględnienia zarzutu nie ma miejsca zawisłość sporu i pozwany może bez przeszkód wystąpić na drogę sądową z tym samym roszczeniem Wyrok Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2005 r., III CK 540/04, LEX nr 345529. (reprezentowane są też jednak stanowiska odmienne Wypowiedzi odmienne zostaną przytoczone w dalszej części opracowania.). Pogląd ten jest o tyle praktyczny, że nie zamyka dłużnikowi drogi do dochodzenia swojej wierzytelności. Nie może ujść uwagi, że w pewnym sensie kreuje fikcję prawną. Mianowicie jeżeli oświadczenie o potrąceniu zostało skutecznie złożone, to niezależnie od tego, czy sąd uwzględnił ten fakt, wierzytelność powinna ulec umorzeniu. W rezultacie dłużnik, występując na drogę sądową, opierałby swoje żądanie na nieistniejącej wierzytelności. Zarzut potrącenia stanowi ważny instrument obronny dłużnika, który w razie jego nieuwzględnienia nie powoduje stanu rzeczy osądzonej (res iudicata) Wyrok Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2006 r., IV CSK 299/06, LEX nr 233051..

Poddawany analizie przepis art. 479¹⁴ § 4 k.p.c. w brzmieniu: „do potrącenia w toku postępowania mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami” został dodany ustawą z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustawUstawa z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2006 r. nr 235, poz. 1699.. W uzasadnieniu do projektu wśród głównych jego założeń wymieniono przyśpieszenie i usprawnienie toku procesu w postępowaniu gospodarczym. Wśród konstrukcji, które miałyby te cele realizować, wyszczególniono między innymi rozwiązanie „ograniczające możliwość podniesienia zarzutu potrącenia (art. 479⁴ § 2, art. 479¹⁴ § 3 i 4 k.p.c.)”Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Warszawa, 10 kwietnia 2006 r., Sejm RP V kadencji, druk nr 484, s. 2.. Z kolei art. 493 § 3 k.p.c., stanowiący, że „do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485”, włączono w obecnym brzmieniu do polskiego systemu prawa poprzez ustawę z 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucjiUstawa z 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, Dz.U. z 2000 r. nr 48, poz. 554.. Na stronie archiwum prac sejmu widnieje następujący opis wspomnianego projektu: „uproszczenie i usprawnienie, a co za tym idzie przyśpieszenie postępowania  w sprawach drobnych poprzez wprowadzenie kolejnego rodzaju postępowania odrębnego – postępowania uproszczonego, a także wprowadzenie zmian w postępowaniu nakazowym i upominawczym (…)”Źródło: http://orka.sejm.gov.pl/proc3.nsf/opisy/1202.html. W uzasadnieniu do projektu podano, że „treść projektowanego § 3 nawiązuje do art. 493 § 1 i ma służyć wymuszeniu koncentracji twierdzeń i dowodów sprzyjających sprawnemu rozstrzygnięciu sprawy”Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, Warszawa, 23 czerwca 1999 r., Sejm RP III kadencji, druk nr 1202, s. 8..

Niewątpliwie nowelizacje miały przyczynić się do uproszczenia i usprawnienia postępowania w zakresie wprowadzanych zmian. Z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że z pewnością nowe regulacje, przynajmniej w zakresie odnoszącym się do dokonywania potrącenia oraz składania zarzutu potrącenia, ujawniły wiele nieścisłości funkcjonującego w nowej formie k.p.c. Ponadto przepisy te, jako generujące trudności w praktyce, przyczyniły się do podejmowania prób pogłębionej interpretacji przez przedstawicieli dogmatyki oraz były kilkakrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Mając na uwadze, że od 1997 r. Trybunał Konstytucyjny nie dokonuje wiążącej wykładni przepisów, a wytyczne Sądu Najwyższego są jedynie zaleceniami, proces przełożenia przepisów prawnych na normy prawne i wyinterpretowania zawartych w nich obowiązków, kompetencji czy też uprawnień stanowi zadanie prawników Zob. zwłaszcza M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002, s. 237.. Przyjmując tzw. derywacyjną koncepcję wykładni, interpretacja przepisów musi przejść trzy fazy: językową, funkcjonalną i systemową M. Zieliński, Wykładnia, s. 225 i n.. Jednocześnie odrzuca się tezę tzw. koncepcji klaryfikacyjnej, wedle której przepisy „jasne” nie wymagają wykładni (clara non sunt interpretanda). Każdy przepis podczas procesu wykładni musi przejść wszystkie fazy, nawet jeżeli jego pierwotne rozumienie uzyskane w wyniku zastosowania dyrektyw językowych zdaje się nie budzić wątpliwości. Biorąc pod uwagę ogólne założenie racjonalności prawodawcy, zakłada się, że podlegający interpretacji tekst został skonstruowany przez prawodawcę wyróżniającego się w szczególności racjonalnością językową, tematyczną, epistemiczną i prakseologicznąL. Nowak, Interpretacja prawnicza. Studium z metodologii prawoznawstwa, Warszawa 1973, s. 35 i n. .

W tym miejscu należy przejść do zasadniczej części postawionego zadania, czyli do wskazania, jak należy traktować oświadczenie o potrąceniu zgłoszone przed wytoczeniem powództwa, a służące jako środek obrony w procesie gospodarczym i w postępowaniu nakazowym. Należy dodać, że postępowanie w sprawach gospodarczych jest postępowaniem odrębnym cechującym się specjalnymi rygorami, do których wypada zaliczyć chociażby szeroko dyskutowaną w literaturze instytucję prekluzji dowodowejH. Pietrzkowski, Metodyka sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 549–550.. Co do zasady sąd, badając materiał dowodowy, opiera się na informacjach dostarczonych mu przez strony. Ciężar dowodu wykazania zasadności swoich roszczeń wynika nie tylko z materialnego prawa cywilnego, a dokładnie przepisu art. 5 k.c., lecz także z reguły zawartej w przepisie art. 232 zd. 1 k.p.c. Wyraża się ona w obowiązku zbierania  dowodów na poparcie swoich stwierdzeń przez stronę postępowania, wywodzącą z tej okoliczności dla siebie istotne skutki prawne. Takie przerzucenie na strony odpowiedzialności procesu ma za zadanie zwiększyć jego kontradyktoryjnośćJ. Gudowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, pod red. T. Erecińskiego, t. 2, Warszawa 2009, s. 683.. Reguła powyższa zostaje zaostrzona w postępowaniach gospodarczych, albowiem strony postępowania – przedsiębiorcy – są traktowane jako profesjonaliści. Profesjonalizm przedsiębiorcy polega bowiem nie tylko na jego prawidłowym funkcjonowaniu jako uczestnika obrotu gospodarczego, lecz także na szeroko rozumianych działaniach marketingowo-prawnych. W postępowaniu gospodarczym strony są związane nie tylko prekluzją dowodową, ale także dodatkowymi rygorami, gdyż podmioty w nich występujące winny wykazywać się daleko idącą starannością w prowadzeniu swoich spraw.

Zgodnie z treścią przepisu art. 479¹² § 1 k.p.c. to na powodzie spoczywa ciężar wykazania istnienia dochodzonych roszczeń. Powód powinien podać już w pozwie wszystkie twierdzenia oraz dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że wykaże, iż ich powołanie w pozwie nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później. W tym przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym powołanie ich stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania. Ciężar wykazania, że dotrzymano tego terminu, obciąża stronę. Jeżeli sąd uzna powołane wnioski dowodowe za spóźnione, wówczas jako sprekludowane podlegają oddaleniu Tak np. wyrok Sądu Najwyższego z 20 maja 2005 r., III CK 593/04 , LEX nr 180813..

W świetle przepisów postępowania w sprawach gospodarczych strony postępowania traktowane są jako równorzędne podmioty. I tutaj w świetle zasady równości stron procesowych pojawia się kwestia zarzutu potrącenia. Zasada ta zdaje się być, zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, w pewien sposób naruszona przez przepis art. 479¹⁴ § 4 k.p.c., dopuszczający potrącenie w toku postępowania wierzytelności, udowodnione dokumentami. Przechodząc do zbadania istoty zagadnienia, należy określić, czy mamy w tym przepisie do czynienia z potrąceniem w rozumieniu materialnoprawnym, czy tylko procesowym. Literalna wykładnia przepisu nakazywałaby przyznanie kluczowego znaczenia sformułowaniu „w toku postępowania”. Oznaczałoby to, że połączenie czynności materialnoprawnej potrącenia wraz ze zgłoszeniem zarzutu potrącenia podczas postępowania mogłoby nastąpić wyłącznie na podstawie wierzytelności udowodnionych dokumentami. Takiego rygoru nie stosowano by wobec zarzutu potrącenia w odniesieniu do wierzytelności potrąconej przed zawiśnięciem sporu.

Interpretacja przepisu art. 479¹⁴ § 4 k.p.c. na tle istoty postępowania gospodarczego może budzić pewne wątpliwości. Językowa wykładnia wyrażenia „przedstawić do potrącenia” podąża w tym kierunku, że przepis nie dotyczy zarzutu potrącenia, które poprzez złożenie oświadczenia woli zostało dokonane przed zawiśnięciem sprawy. Sąd musi zatem przede wszystkim rozważyć, czy strona powołuje zarzut procesowy potrącenia, czy też dokonuje go na podstawie przedłożonych dokumentów w toku postępowania. Jeżeli powołuje się na złożenie oświadczenia o potrąceniu, obowiązana jest ten fakt wykazać, albowiem z faktu tego wywodzi skutki prawne. Pomimo że rygoryzm dowodowy nie jest tutaj zaostrzony, strona winna udowodnić, że zgłoszony zarzut nadaje się do uwzględnienia. Należy zwrócić uwagę na to, czy prawodawca obostrza rygor potrącenia w znaczeniu materialnoprawnym, czy procesowym. Zdaniem Beaty Janiszewskiej przyczyny niejednolitego orzecznictwa w tym zakresie należałoby upatrywać prawdopodobnie właśnie w różnym rozumieniu tego przepisu przez prawników praktyków i teoretykówB. Janiszewska, Ograniczenia w podnoszeniu zarzutu potrącenia jako środka obrony pozwanego w postępowaniu sądowym – glosa do wyroku TK z 9 stycznia 2006 r., SK 55/04, „Glosa. Prawo gospodarcze w orzeczeniach i komentarzach” 2006, nr 3, s. 63 i n.. Co więcej, pozwany ma obowiązek wykazać, że miał miejsce fakt potrącenia wierzytelności, czyli udokumentować zarówno jej istnienie, jak też fakt złożenia oświadczenia woli.

Jeżeli zamysł ustawodawcy polegałby na wprowadzeniu rygoryzmu odnośnie do potrącenia dokonywanego podczas postępowania, należałoby wysunąć wniosek, że w stosunku do procesowego zarzutu potrącenia strona może skorzystać ze wszystkich środków dowodowych dostępnych w postępowaniu gospodarczym. Jednakże w projekcie do ustawy jednoznacznie akcentowano, że modyfikacja przepisów ma usprawnić i przyspieszyć postępowanie. Tego założenia nie realizuje konieczność badania zasadności zarzutu potrącenia opartego nie na dokumentach, a na przykład na zeznaniach świadków, albowiem prowadzi to do niepotrzebnego przedłużenia postępowania. Stąd też korzystniejsza dla strony powołującej się na potrącenie interpretacja nie może się ostaćPor. uchwałę Sądu Najwyższego z 13 października 2005 r., III CZP 56/05 , „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2005, nr 10, poz. 4.. Wynik analizy wychodzący poza literalną wykładnię przepisu odwołuje się do podstawowych celów i właściwości postępowania w sprawach gospodarczych. Dlatego też skierowany do stron obowiązek przestrzegania rygorów dowodowych powinien także dotyczyć każdego zarzutu potrącenia, bez względu na moment złożenia oświadczenia w trybie art. 499 k.c. Stanowisko to zaprezentowano w wyroku z 7 listopada 2008 r., w którym Sąd Najwyższy Wyrok Sądu Najwyższego z 7 listopada 2008 r., II CSK 243/08, LEX nr 560544. uznał, że zarzut potrącenia zgłoszony w postępowaniu, niezależnie od daty oświadczenia woli o potrąceniu, powinien realizować wymagania z przepisu art. 479¹⁴ § 4 k.p.c.

Warto przywołać pogląd, że do przepisu art. 479¹⁴ § 4 k.p.c. pomocnicze zastosowanie znajduje przepis art. 485 k.p.c. Jacek Gudowski podaje, że udowodnienie istnienia roszczenia może się odbywać na podstawie dokumentów wymienionych w powyższym przepisie, m.in. dokumentu urzędowego, zaakceptowanego przez dłużnika rachunku, wezwania dłużnika do zapłaty i pisemnego oświadczenia dłużnika o uznaniu długu, weksla, czekuJ. Gudowski, (w:) Kodeks, s. 695.. Trudno jednak w pełni zaaprobować ten pogląd, albowiem w przypadku rygorów dowodowych nie można stosować pomocniczo innych przepisów bez wyraźnego odesłania uczynionego w danym akcie prawnym. Przepis ten jest o tyle użyteczny w praktyce, o ile wskazuje przykładowe rodzaje dokumentów, przy czym dodatkowo wymieniono też dokumenty niekwalifikowane, takie jak: faktury, rachunki i wyciągi z ksiąg bankowych. Warto dodać, że przepis art. 485 k.p.c. nie miałby także znaczenia w przypadku zakwalifikowania danej sprawy do rozpoznania w postępowaniu nakazowym i postępowaniu w sprawach gospodarczych łącznie. Z uwagi na treść przepisu  art. . 479^1a k.p.c. przepisy o innych postępowaniach odrębnych stosuje się w zakresie, w jakim nie są sprzeczne z przepisami działu o postępowaniu w sprawach gospodarczych. O ile w postępowaniu nakazowym przepis art. 493 § 3 k.p.c. przewiduje możliwość przedstawienia wierzytelności udowodnionych dokumentami wymienionymi w art. 485 k.p.c., o tyle w zakresie tego szczególnego wymogu pozostaje sprzeczny w swej treści z normą wyinterpretowaną z przepisu art. 479¹⁴ k.p.c. Stanowisko takie zaprezentował Sąd Najwyższy w wyroku z 12 maja 2009 r., uznając, że „w sprawie gospodarczej, po wydaniu nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym lub upominawczym, do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami” Wyrok Sądu Najwyższego z 12 maja 2009 r., IV CSK 6/09, LEX nr 607277.. Należy zaznaczyć, że w literaturze pojawiały się zdania odmienne, wskazujące np. bezpośredni skutek przepisów o postępowaniu nakazowym na sposób udowodnienia wierzytelności przedstawionych do potrącenia w postępowaniu gospodarczym i obowiązek wykazania ich dokumentami wyszczególnionymi w przepisie art. 485 k.p.c. M. Kocur, Sprawy gospodarcze..

Dopuszczalność potrącenia w postępowaniu nakazowym, podobnie jak w postępowaniu w sprawach gospodarczych, była wielokrotnie analizowana w orzecznictwie. Można nawet stwierdzić, że na przestrzeni ostatnich lat funkcjonowały dwie odmienne interpretacje przepisu art. 493 § 3 k.p.c. W świetle pierwszej, przedstawionej w wyroku Sądu Najwyższego z 7 maja 2004 r., zarzut potrącenia – zarówno zgłaszany wraz z oświadczeniem o potrąceniu, jak i oparty na już dokonanej czynności materialnoprawnej w postaci umorzenia wierzytelności – winien być udowodniony dokumentami wymienionymi w art. 485 k.p.c. Wyrok Sądu Najwyższego z 7 maja 2004 r., I CK 666/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 86. Takie stanowisko nie uwzględniało możliwości dwojakiego postrzegania zarzutu potrącenia w świetle prawa procesowego. W glosie do cytowanego wyroku Tomasz Staranowicz zauważył, że „użycie sformułowania «przedstawienie wierzytelności do potrącenia» obejmuje przypadki, kiedy pozwany w zarzutach składa oświadczenie o potrąceniu, a zatem dokonuje materialnoprawnej czynności potrącenia”, a nie dotyczy zarzutu potrącenia, poprzez podniesienie którego pozwany stwierdza, że wierzytelność została umorzona T. Staranowicz, Glosa, s. 159.. W następnych wyrokach przyjęto jednak, że wymóg udowodnienia wierzytelności nie dotyczy sytuacji, gdy do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu pozwu oraz nakazuzapłaty Wyrok Sądu Najwyższego z 24 maja 2007 r., II CSK 88/07, LEX nr 485865; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 13 kwietnia 2006 r., I ACa 1019/05, LEX nr 214265; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, I ACa 640/06, LEX nr 298545.. W uchwale z 13 października 2005 r. Sąd Najwyższy, odpowiadając na przedstawione mu do rozpoznania zagadnienie prawne, odniósł się do wyroku wcześniejszego, wskazując, że w uzasadnieniu „zabrakło odwołania się do sformułowania art. 493 § 3 k.p.c., aczkolwiek już sama redakcja tego przepisu może prowadzić do wniosku, że tylko dokonywanie potrącenia w toku postępowania nakazowego zostało ograniczone szczególnymi wymaganiami dowodowymi”.

Dotychczasowe rozbieżności doktryny na tle zarzutu potrącenia w postępowaniu w sprawach gospodarczych oraz w postępowaniu nakazowym przedstawił w przejrzysty sposób Krzysztof Zagrobelny w artykule O potrąceniu w postępowaniu nakazowym.  Jednocześnie opowiedział się za stanowiskiem przyznającym mniejszy rygoryzm dowodzenia wierzytelności potrąconej przed doręczeniem nakazu zapłaty. Polemizując z Jarosławem Horobiowskim i Januszem KaspryszynemJ. Horobiowski, J. Kaspryszyn, Skutki procesowe, s. 53., podkreślił trudności w dochodzeniu roszczenia już potrąconego w odrębnym postępowaniuK. Zagrobelny, O potrąceniu, s. 866 i n.. Potrącenie w znaczeniu materialnoprawnym prowadzi do umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Dlatego też niepodjęcie rozważenia tej kwestii przez sąd prowadziłoby do prawnego zaaprobowania stanu nieodpowiadającego rzeczywistości prawnej, a co za tym idzie – dochodzenia wierzytelności, która utraciła swój byt. W odniesieniu do regulacji zarzutu potrącenia w postępowaniu nakazowym można wyróżnić kilka poglądów. Trzeba mieć jednak na uwadze, że prezentowane stanowiska ujawniano w różnym czasie, stąd też postulaty uczynienia regulacji bardziej przejrzystą nie zawsze są spójne z najnowszym orzecznictwem Sądu Najwyższego.

Z kolei Jarosław Horobiowski i Janusz Kaspryszyn uważają, że w przypadku wniesienia zarzutów w postępowaniu nakazowym opartych na zarzucie potrącenia, niemającym jednak swojej podstawy w dokumentach wymienionych w przepisie art. 485 k.p.c., zarzuty te powinny być odrzucone jako niedopuszczalne.J. Horobiowski, J. Kaspryszyn, Skutki procesowe, s. 59. Przy okazji analizy przesłanek potrącenia w świetle prawa materialnego cywilnego dopuszczalność ograniczenia korzystania z procesowego zarzutu potrącenia uznaje Krzysztof ZagrobelnyK. Zagrobelny, O przesłankach potrącenia (art. 498 k.c.), „Przegląd Sądowy” 2005, nr 7–8, s. 55.. Jako rozwiązanie kompromisowe rozważa umożliwienie wykazywania w postępowaniu gospodarczym faktu wygaśnięcia zobowiązania wskutek potrącenia dokonanego przed zawiśnięciem sporuK. Zagrobelny, O potrąceniu, s. 866.. Sam zarzut nieistnienia wierzytelności pojawia się też jako możliwość wyjścia z impasu przepisów w innych wypowiedziach. Jednakże propozycja ta miała za zadanie jedynie przejściowo ułatwić stosowanie przepisów w praktyce, do chwili gdy zostanie ustalona ogólnie aprobowana interpretacja. Maciej Gutowski jako rozwiązanie harmonizujące prawo procesowe z materialnym wskazuje wyłączenie wywołania skutków materialnoprawnych w postaci umorzenia potrąconych wierzytelności. Podaje, że przedstawiona do potrącenia w toku procesu wierzytelność winna być udowodniona wymaganymi przez ustawodawcę dokumentami, natomiast nie uważa, iż dotyczyłoby to też potrącenia dokonanego przed zawiśnięciem sporu M. Gutowski, Potrącenie w postępowaniu nakazowym – relacja między prawem materialnym a procesowym, PPH 2004, nr 9, s. 42. .

Regulację powoływania się na zarzut potrącenia w postępowaniu nakazowym pod kątem ograniczania prawa do sądu zbadał też Trybunał Konstytucyjny. W wyroku z 9 stycznia 2006 r. przepis art. 493 § 3 k.p.c. uznano za zgodny z wzorcami konstytucyjnymi Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 stycznia 2006 r., SK 55/04, OTK 2006, nr 1, poz. 1.. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wymóg udowodnienia wierzytelności ma na celu przyspieszenie i zwiększenie efektywności postępowania. Odnosząc się do zarzutu niemożności dochodzenia potrąconej wierzytelności, wskazano fakt, że nieuwzględnienie zarzutu nie powoduje stanu powagi rzeczy osądzonej i pozwala na dochodzenie wierzytelności w nowym procesie. Ponadto stwierdzono, że wymogi kierowane do dłużnika – pozwanego odpowiadają wymogom, które musi spełnić powód, aby wydano nakaz zapłaty. Stąd też takie rozwiązanie należy uznać za przejaw zasady zrównoważenia pozycji procesowej stron. Analizując uzasadnienie wyroku, Beata Janiszewska wskazała brak istotnych rozważań na temat możliwości dochodzenia nieuwzględnionej do potrącenia wierzytelności w kontekście jej faktycznego umorzeniaB. Janiszewska, Ograniczenia, s. 64–65.. W naszym przekonaniu największą stratę dla praktyki stanowi niezajęcie stanowiska co do zakresu stosowania przepisu. W wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „ocena skuteczności zarzutu potrącenia w postępowaniu nakazowym z uwagi na moment złożenia oświadczenia o potrąceniu wymaga interpretacji przepisu przez stosujący go sąd” Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 stycznia 2006 r., SK 55/04, OTK 2006, nr 1, poz. 1.. W ten sposób niejako pominął ważne zagadnienie, koncentrując się na ujętym w przepisie zaostrzonym mechanizmie postępowania dowodowego. Jednocześnie wskazał, że „niestabilna” interpretacja przepisu w zakresie wierzytelności już potrąconych nie pozwala na zbadanie jego konstytucyjnościPor. B. Janiszewska, Ograniczenia, s. 66.. Tym samym nieutrwalona wykładnia przepisu art. 493 § 3 k.p.c. uniemożliwiła ocenę jego konstytucyjności w tym zakresiePor. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 4 lutego 2004 r., Ts 64/03, OTK-B 2004, nr 1, poz. 41 (cytowane w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 9 stycznia 2006 r., SK 55/04).. Stanowisko Trybunału znajduje jednak pełne uzasadnienie w normach konstytucyjnych, jednoznacznie wskazujących, że to sądy sprawują wymiar sprawiedliwości, stosując prawo i dokonując jego wykładni. Natomiast w kompetencji Trybunału Konstytucyjnego pozostaje badanie zgodności aktów normatywnych z Konstytucją.

Nie wydaje się jednak, żeby ostatnia wersja interpretacji miała ulec dalszym modyfikacjom, albowiem stanowi podstawę większości wyroków wydanych po 2005 r. Nie ulega wątpliwości, że w dużym stopniu jest to złagodzenie rygorów postępowania. Podobnego zabiegu interpretacyjnego nie zastosowano w sprawach z udziałem przedsiębiorców. W przypadku postępowania nakazowego, które skierowane jest do wszystkich podmiotów, nie zdecydowano się na podobny rygoryzm. Być może wynika to z faktu, że poza dążeniem do wyeliminowania przewlekłości postępowania regulacja ta ma przyczynić się do funkcjonowania sprawnego i skierowanego do ogółu społeczeństwa dochodzenia roszczeń. W tym przypadku nie kierowano się założeniami leżącymi u podstaw stworzenia w procedurze cywilnej postępowań odrębnych. Pewne zaostrzenie w kwestii wykazania zasadności zarzutu potrącenia powinno wystąpić w przypadku rozpoznawania sprawy w postępowaniu w sprawach gospodarczych i nakazowym. Wówczas, zgodnie z przepisem art. 479¹⁴ § 4 oraz art. 479^1a k.p.c., wierzytelności potrącone przed zawiśnięciem sporu należałoby udowodnić dokumentami.

Należy zaznaczyć postępującą, systematyczną ewolucję wykładni przepisu art. 479¹⁴ § 4 k.p.c. Jan Brol zauważył, że „zmierza ona do aprobaty możliwości dopuszczenia przez sąd – pod pewnymi warunkami – twierdzeń i dowodów, niezgromadzonych zgodnie z regułami komentowanego przepisu”J. Brol, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 367–50537, pod red. K. Piaseckiego, t. 2, Warszawa 2010, s. 564. . Przykładowo w Sądzie Okręgowym w Poznaniu przyjmuje się, że przedprocesowe zdarzenie, które prowadzi do wygaśnięcia wierzytelności, może być udowodnione przez stronę innymi środkami dowodowymi  niż dokumentyPor. wyroki Sądu Okręgowego w Poznaniu X Ga 492/10, X Ga 462/10, X Ga 556/10.. Wynika to z przyjęcia poglądu, że strona nie podnosi zarzutu potrącenia, lecz wskazuje fakt nieistnienia wierzytelnościK. Zagrobelny, O potrąceniu, s. 866.. Tak jak już pisaliśmy, rozwiązanie to, jako niezwykle ciekawe i równoważące potrzebę zabezpieczenia interesów strony oraz utrzymania prawidłowości postępowania, powinno się postrzegać jako przejściowe do czasu przyjęcia jednolitej wykładni. Niemniej jednak, jak wynika z przeanalizowanego orzecznictwa, jest ono skuteczne w praktycePragniemy serdecznie podziękować SSO Piotrowi Majchrzakowi za cenne uwagi, udzielone podczas przygotowywania niniejszego artykułu..

Warto odnotować uchwalenie w dniu 16 września 2011 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustawUstawa została podpisana przez Prezydenta w dniu 10 października 2011 r. W dniu oddawania artykułu do druku ustawa nie została jeszcze promulgowana.. W świetle poczynionych wywodów powołana nowelizacja jest niezwykle istotna, albowiem uchyla rozdział Przepisy ogólne w dziale IVa Postępowanie w sprawach gospodarczych. Na skutek nowelizacji dział VIa otrzymał tytuł Postępowanie w sprawach z zakresu ochrony konkurencji. Zakładana w projekcie ustawy Wcześniej projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, który pismem z 15 lutego 2011 r. przesłano w celu rozpatrzenia na najbliższym posiedzeniu Stałego Komitetu Rady Ministrów. „likwidacja postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych i poddanie spraw między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej regułom ogólnym obowiązującym w procesie”Uzasadnienie projektu o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, http://bip.ms.gov.pl/pl/projekty-aktow-prawnych/prawo-cywilne/ została więc zrealizowana, przez co zrównano przedsiębiorców z nieprofesjonalnymi uczestnikami procesu. Autorzy projektu nowelizacji, korzystając z argumentacji osadzonej w historii prawa sądowego, wskazali, że w postępowaniu cywilnym nie ma miejsca „na różnicowanie spraw według kryterium podmiotowego (sprawy między przedsiębiorcami) na te, które zasługują na szybsze załatwienie, i te, w których szybkość udzielenia ochrony prawnej miałaby mieć mniejsze znaczenie”Projekt o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, http://bip. ms.gov.pl/pl/projekty-aktow-prawnych/prawo-cywilne/. Ponadto, uzasadniając uchylenie przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych, zwracano uwagę na problem kumulatywnego stosowania przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych i innych postępowaniach odrębnych w sytuacji konieczności ich łącznego stosowania w jednym postępowaniu. W świetle wypowiedzi przedstawicieli doktryny oraz orzecznictwa można uznać, że przynajmniej drugi z przedstawionych argumentów jest nietrafny, albowiem kwestia „krzyżowania się” postępowań odrębnych została już rozwiązana.

Przepisy w dotychczasowym brzmieniu będą nadal stosowane do postępowań w sprawach gospodarczych wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy zmieniającej, a w przypadku spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, regulacji telekomunikacji i poczty oraz regulacji transportu kolejowego stosowanie dotychczasowych przepisów, w tym art. 479¹⁴ k.p.c., uzależniono od wydania decyzji prezesa właściwego urzędu przed dniem wejścia w życie ustawy. Ustawodawca przewidział  stosunkowo długi okres vacatio legis, albowiem zgodnie z przepisem art. 11 ustawa zacznie obowiązywać po upływie sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia. Uchylenie przepisów odnoszących się do postępowania w sprawach gospodarczych z punktu widzenia praktyki prawa wpłynie najprawdopodobniej negatywnie na szybkość postępowania oraz koncentrację materiału dowodowego. Ze względu na tematykę niniejszego opracowania nie zostanie jednak podjęta ocena całości nowelizacji, lecz jedynie jej fragmentu odnoszącego się do uchylenia przepisu art. 479¹⁴. Według nowych przepisów w postępowaniach toczących się według nowych reguł każda ze stron procesu będzie mogła zgłosić nieudowodniony dokumentami zarzut potrącenia. W konsekwencji może to rzutować na szybkość procedowania. Nierzetelny dłużnik będzie mógł skutecznie opóźniać zakończenie postępowania poprzez konieczność zbadania, czy oświadczenie o potrąceniu zostało skutecznie złożone Jeszcze na etapie prac sejmowych projekt zakładający uchylenie przepisu art. 47914 § 4 k.p.c. negatywnie ocenił Krzysztof Pietkowski, (w:) Za wcześnie na powrót do ogólnych reguł, „Rzeczpospolita” z 19 września 2011 r.. Na zakończenie warto podkreślić, że zanim wszystkie postępowania zostaną objęte regułami ogólnymi, jeszcze przez długi czas wykładnia dotychczasowych przepisów będzie odgrywała znaczącą rolę między innymi w tych postępowaniach, w których bądź zgłoszono zarzut potrącenia, bądź złożono oświadczenie o dokonaniu potrącenia.