1. Nowelizacją z dnia 9 maja 2007 r. (Dz.U. nr 99, poz. 664) art. 15 k.p.k. został uzupełniony o § 3, stanowiący, że: „Osoby prawne lub jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej inne niż określone w § 2, a także osoby fizyczne są obowiązane do udzielenia pomocy na wezwanie organów prowadzących postępowanie karne w zakresie i w terminie przez nie wyznaczonym, jeżeli bez tej pomocy przeprowadzenie czynności procesowej jest niemożliwe albo znacznie utrudnione”. Powyższemu paragrafowi nie poświęcono dotychczas w literaturze większej uwagi,Przygotowując się do napisania niniejszego opracowania, zdołałem zidentyfikować, poza odpowiednimi ustępami w komentarzach do k.p.k., tylko jedno opracowanie poświęcone obowiązkowi udzielenia pomocy w trybie art. 15 § 2 i 3 k.p.k. – D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy organom postępowania karnego, „Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2009, nr 9. mimo że jego wykładnia, a w szczególności charakter instytucji i zakres statuowanego w tym przepisie obowiązku, mogą budzić istotne wątpliwości. Dla zobrazowania problemu odwołam się do dwóch znanych mi przypadków zastosowania tego przepisu przez organy postępowania karnego.

Oba przypadki dotyczyły przedsiębiorcy dostarczającego innym podmiotom urządzeń pozwalających gromadzić dane o ruchu, położeniu i pracy pojazdów mechanicznych, a także programów komputerowych służących analizie tych danych. W obu przypadkach przedsiębiorca ten nie był uczestnikiem postępowania, a przedmiot postępowania karnego w żaden sposób go nie dotyczył. W pierwszej sprawie przedsiębiorca został wezwany przez prokuratora do nieodpłatnego przekazania jednego z oferowanych przez siebie programów komputerowych. Dodać należy, że nie było żadnych przeszkód do udzielenia Skarbowi Państwa licencji na przedmiotowe oprogramowania na zasadach rynkowych, sprawa nie była także nazbyt pilna – korespondencja w przedmiocie żądania trwała kilka tygodni. Opór przedsiębiorcy wynikał z przeświadczenia, że prokurator wykorzystuje przepis procedury karnej do uzyskania produktu, który powinien zostać nabyty przez organy ścigania na rynku. Przedsiębiorca postawił całkiem zasadne pytanie: czy prokurator na podstawie art. 15 § 3 k.p.k. mógłby zażądać udostępnienia komputera wraz z odpowiednim oprogramowaniem, które to urządzenie jest przydatne np. do napisania aktu oskarżenia?

Drugi przypadek wzbudził jeszcze większe wątpliwości. Funkcjonariusz Policji zażądał udostępnienia danych o ruchu i położeniu pojazdu za odpowiedni okres, przechowywanych na serwerach przedsiębiorcy. W istocie chodziło o miejsce przebywania osoby, która z tego pojazdu korzystała. Dane zostały zgromadzone na podstawie podpisanej z innym przedsiębiorcą umowy, zobowiązującej do monitorowania flotylli pojazdów tego przedsiębiorcy oraz gromadzenia danych. Umowa zawiera klauzulę zobowiązującą przedsiębiorcę i jego pracowników do zachowania w tajemnicy wszelkich danych pochodzących z monitoringu. Udostępnienie tych danych oznaczałoby więc złamanie ważnej i skutecznej umowy cywilnoprawnej, a co więcej, mogłoby zostać zakwalifikowane jako występek z art. 266 § 1 k.k., który to przepis stanowi, że każdy, kto wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą  zapoznał się w związku z m.in. działalnością gospodarczą, podlega odpowiedzialności karnej. Przedsiębiorca postanowił odmówić udzielenia pomocy, wskazując, że istota wezwania sprowadza się do udostępnienia organom ścigania danych przechowywanych w urządzeniu lub systemie informatycznym. Dlatego ich wydanie może nastąpić wyłącznie na żądanie sądu lub prokuratora, zawarte w odpowiednim postanowieniu, wydanym na podstawie art. 217 k.p.k. w związku z art. 236a k.p.k. Co więcej, w ramach odpowiedniego zastosowania rozdziału 25 k.p.k. (art. 236a k.p.k.) dysponent danych może wskazać, że określona ich część jest objęta tajemnicą prawnie chronioną. W takiej sytuacji nośnik zawierający dane powinien zostać niezwłocznie przekazany bez ich odczytania prokuratorowi lub sądowi w opieczętowanym opakowaniu (art. 225 § 1 k.p.k.). W konsekwencji w kwestii wykorzystania dokumentów zawierających informacje niejawne lub tajemnicę zawodową jako dowodów w postępowaniu karnym stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia określone w art. 178–181 k.p.k. (art. 226 k.p.k.).

Niniejsze opracowanie omawia tylko niektóre zagadnienia wiążące się z udzieleniem pomocy organom prowadzącym postępowanie karne przez inne podmioty niż instytucje państwowe i samorządowe (art. 15 § 2 k.p.k.). Dla przejrzystości wywodu będzie mowa o „powszechnym obowiązku udzielenia pomocy”,Pojęciem tym posługuje się W. Grzeszczak, komentarz do art. 15 k.p.k., (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 43. dla odróżnienia od obowiązku spoczywającego na organach władzy publicznej oraz jednostkach organizacyjnych powołanych przez organy państwowe lub samorządowe dla celów użyteczności publicznej.Zob. T. Grzegorczyk, komentarz do art. 15 k.p.k., (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 2005, s. 94. Nie można się natomiast zgodzić z tezą, że do tej kategorii należy zaliczyć instytucje społeczne. Kodeks wyraźnie odróżnia instytucje społeczne od instytucji państwowych i samorządowych (zob. art. 19 § 1 k.p.k.). Podmioty takie działają w oparciu o majątek publiczny lub organ władzy publicznej wywiera decydujący wpływ na ich działalność. Wyróżnienie powszechnego obowiązku udzielenia pomocy jest uzasadnione nie tylko tym, że spoczywa on na podmiotach zewnętrznych wobec struktury organów władzy państwowej, lecz także z tego powodu, iż jego nałożenie oznacza wkroczenie w sferę konstytucyjnie chronionych praw i wolności obywatelskich. Odmiennie rzecz się przedstawia w przypadku obowiązku statuowanego w art. 15 § 2 k.p.k., przy ocenie którego trzeba mieć na względzie przepisy konstytucyjne określające pozycje poszczególnych organów władzy publicznej i relacje pomiędzy tymi organami.Jest oczywiste, że prawa i wolności statuowane w Konstytucji (poza prawami politycznymi) przysługują każdej osobie fizycznej pod władzą RP (art. 37 ust. 1 Konstytucji). TK wskazał ponadto, że „(...) konstytucja statuuje pewne prawa i wolności odnoszące się do podmiotów zbiorowych (np. partii politycznych, związków wyznaniowych). Wydaje się też oczywiste, że pewne prawa, np. prawo własności lub wolności, np. prowadzenie działalności gospodarczej, muszą – z istoty systemu gospodarczego – obejmować nie tylko osoby fizyczne, ale też podmioty gospodarcze nie będące osobami fizycznymi” – wyroki TK: z 8 czerwca 1999 r., SK 12/98, OTK 1999, nr 5, poz. 96; z 21 maja 2005 r., P 25/02, OTK-ZU 2005, nr 6A, poz. 65. Postanowienia statuujące prawa i wolności powinny być w stosunku do podmiotów zbiorowych stosowane odpowiednio. Zob. wyrok TK z 8 czerwca 1999 r., SK 12/98; postanowienie TK z 25 lipca 2002 r., Ts. 67/02, OTKA-ZU 2002, nr 3B, poz. 231; postanowienie TK z 31 maja 2005 r., Ts 36/05, OTK-ZU 2005, nr 4B, poz. 174. Z drugiej strony adresatami konstytucyjnych praw podmiotowych nie są organy władzy publicznej. Rozszerzenie zakresu podmiotowego praw konstytucyjnych na takie podmioty prowadziłoby do utożsamienia podmiotów ingerujących w te prawa z ich nosicielami. Zob. postanowienie TK z 31 maja 2005 r., Ts 36/05; postanowienie TK z 26 października 2001 r., Ts 72/01, OTK-ZU 2001, nr 8, poz. 298; postanowienie TK z 6 lutego 2001 r., Ts 148/00, OTK-ZU 2001, nr 3, poz. 72; postanowienie TK z 25 lipca 2002 r., Ts 67/02. Ograniczenie to obejmuje również osoby prawne prawa publicznego, których uprawnienia są ściśle powiązane z nałożonymi obowiązkami. Zob. postanowienie TK z 26 października 2001 r., Ts 72/01. Podmiotami konstytucyjnych praw i wolności nie są publiczne podmioty gospodarcze. TK wskazał dwa kryteria, które pozwalają zidentyfikować taki podmiot: prowadzenie działalności w oparciu o majątek publiczny (kryterium majątkowe) lub okoliczność, że organ władzy publicznej wywiera decydujący wpływ na działalność takiego podmiotu (kryterium funkcjonalne). Zob. postanowienie TK z 6 kwietnia 2011 r., SK 21/07, OTK 2011, nr 3A, poz. 28. Umożliwienie takim podmiotom wnoszenia skargi konstytucyjnej przekształciłoby tę instytucję w instrument rozstrzygania sporów pomiędzy poszczególnymi ogniwami władzy publicznej. Zob. postanowienie TK z 17 marca 2003 r., TS 116/02, OTK-ZU 2003, nr 2B, poz. 105; postanowienie TK z 6 kwietnia 2011 r., SK 21/07.

2. W pierwszej kolejności należy wskazać, że przepisy określające ustrój i kompetencję podmiotów uprawnionych do prowadzenia postępowania karnego niejednokrotnie zawierają regulację analogiczną pod wieloma względami do art. 15 § 2 i 3 k.p.k. Funkcjonariusze poszczególnych służb często w pismach, w których zwracają się o udzielenie pomocy, powołują się na wszystkie zbiegające się podstawy prawne. Należy więc zbadać relację pomiędzy regulacją kodeksową a analogiczną do niej regulacją zawartą w poszczególnych ustawach ustrojowych.

Za modelowe w zakresie ustaw ustrojowych można uznać rozwiązania przewidziane w ustawie o Policji.Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 355). Artykuł 14 ust. 1 ustawy o Policji stanowi, że: „W granicach swych zadań Policja wykonuje czynności: operacyjno- ‑rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe (…)” m.in. „w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń”. Następnie przewidziano, że: policjanci, wykonując czynności, o których mowa w art. 14, mają prawo:

• żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej; wymienione instytucje, organy i jednostki obowiązane są, w zakresie swojego działania, do udzielenia tej pomocy, w zakresie obowiązujących przepisów prawa;
• zwracania się o niezbędną pomoc do innych przedsiębiorców i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa (zob. art. 15 ust. 1 pkt 6 i 7 ustawy o Policji).

Powyższe rozwiązanie prawne jest powielone przez ustawy określające ustrój innych służb uprawnionych do prowadzenia postępowania karnego albo poprzez wyraźne odesłanie do ustawy o Policji,W takim wypadku ustawa stanowi, że funkcjonariusz odpowiedniej służby jest uprawniony do „żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, zwracania się o taką pomoc do jednostek gospodarczych, organizacji społecznych, jak również w nagłych przypadkach do każdego obywatela o udzielenie doraźnej pomocy na zasadach określonych w przepisach o Policji, określających szczegółowo zasady żądania takiej pomocy”. Zob. w odniesieniu do Państwowej Straży Rybackiej – art. 23 ust. 7 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym,tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 652; Państwowej Straży Łowieckiej – art. 39 ust. 2 pkt 12 ustawy z dnia 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 2168; w odniesieniu do Straży Leśnej – art. 47 ust. 2 pkt 10 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 2100. Szerzej w kwestii wykładni tego typu klauzuli zob. W. Radecki, komentarz do art. 39, (w:) Prawo łowieckie. Komentarz, Warszawa 2012, s. 209. albo poprzez umieszczenie w takiej ustawie przepisu o identycznej lub zbliżonej treści.Zob. art. 23 ust. 1 pkt 7–8 oraz art. 24 ust. 1 pkt 1–2 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1929; art. 11 ust. 1 pkt 11 i 12 ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1402; art. 14 ust. 1 pkt 7–8 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1411; art. 7 ust. 1 i art. 11a ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 720; art. 17 ust. 1 pkt 12–13 oraz ust. 2–3 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 96. Uprawnienie do żądania/ zwracania się o pomoc jest ograniczone zadaniami ciążącymi na każdej ze służb. Treść regulacji zawartych w ustawach ustrojowych nasuwa kilka ogólnych spostrzeżeń co do statuowanego przez nie uprawnienia:

• funkcjonariusze poszczególnych służb mogą z niego skorzystać w ramach wykonywani czynności operacyjno-rozpoznawczych, kontrolnych, analityczno-informatycznych, ale także dochodzeniowo-śledczych. Jednocześnie taki funkcjonariusz, jeżeli dana służba jest organem prowadzącym postępowanie karne, wykonuje czynności procesowe. Oznacza to, że zakres zastosowania regulacji przewidzianej w art. 15 § 2 i 3 k.p.k. może się pokrywać z zastosowaniem regulacji przewidzianej w ustawach ustrojowych;
• ustawy regulujące ustrój poszczególnych służb wyraźnie odróżniają uprawnienie do „żądania udzielenia niezbędnej pomocy” od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej od uprawnienia do „zwracania się” do pozostałych podmiotów o udzielenie niezbędnej pomocy. Wydaje się, że takie sformułowanie przepisu pozwala twierdzić, że podmioty, do których zwrócono się o udzielenie pomocy, nie są do tego prawnie zobowiązane.Tak także D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 10. Odmiennie, zdaje się, przyjęto w wyroku NSA z 18 kwietnia 2002 r., I SA/Wr 322/99, LEX nr 71880. Za takim rezultatem wykładni przemawia kilka argumentów:

(a) po pierwsze, trudno inaczej racjonalnie uzasadnić użycie przez ustawodawcę w sąsiadujących jednostkach tekstu aktu normatywnego odmiennych zwrotów;

(b) po drugie, ustawodawca dopowiada, że gdy organ „żąda” pomocy, to wskazany w tym przepisie podmiot ma obowiązek udzielenia pomocy, natomiast gdy mowa o zwracaniu się o udzielenie pomocy, tego dopowiedzenia brak;W tym miejscu należy wskazać, że w art. 17 ust. 3 ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych wyraźnie wskazano, że osoba, do której zwrócono się o udzielenie pomocy, ma obowiązek jej udzielenia. Rozumowanie a contrario uzasadnia twierdzenie, że brak takiego postanowienia w pozostałych ustawach świadczy o braku ustanowienia obowiązku udzielenia pomocy.

(c) po trzecie, w rozporządzeniach wykonawczych do niektórych z tych ustaw wyraźnie wskazano, że „warunkiem skorzystania przez funkcjonariusza z pomocy” osoby, do której zwrócono się o udzielenie pomocy, jest wyrażenie przez nią zgody.Zob. § 2 rozporządzenia RM z dnia 8 października 2003 r. w sprawie udzielania funkcjonariuszom ABW i AW niezbędnej pomocy przez instytucje państwowe, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, jednostki organizacyjne, organizacje społeczne oraz obywateli, Dz.U. z 2003 r. nr 183, poz. 1788; § 3 ust. 3 rozporządzenia RM z dnia 4 sierpnia 2006 r. w sprawie udzielania funkcjonariuszom CBA niezbędnej pomocy przez instytucje państwowe, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, jednostki organizacyjne, organizacje społeczne oraz obywateli, Dz.U. z 2006 r. nr 142, poz. 1018. Mowa w nich o „prośbie o udzielenie pomocy”. Brak tego warunku w przypadku podmiotu, od którego żąda się udzielenia pomocy. Ponadto trudno racjonalnie wytłumaczyć, dlaczego warunkiem wykonania obowiązku prawnego przez osobę, do której zwrócono się o udzielenie pomocy, byłoby wyrażenie przez nią na to zgody, a nie można założyć, że wskutek wydania rozporządzenia wykonawczego do ustawy doszło do uchylenia przewidzianego w niej obowiązku.Trzeba jednak zauważyć, że osoba, do której zwrócił się o pomoc żołnierz Żandarmerii Wojskowej, ma obowiązek udzielenia pomocy (art. 17 ust. 3 ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych), a mimo to w rozporządzeniu wykonawczym przyjęto, że z wyjątkiem pewnych przypadków warunkiem skorzystania z pomocy obywatela jest jego zgoda (zob. § 31 ust. 1 i 2 rozporządzenia MON z dnia 14 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania niektórych uprawnień przez żołnierzy Żandarmerii Wojskowej, Dz.U. z 2001 r. nr 157, poz. 1851 ze zm.). Regulacja prawna jest w tym wypadku wyraźnie niespójna i należy przyjąć, że mamy tutaj do czynienia z omyłką legislacyjną zaistniałą na etapie wydawania rozporządzenia wykonawczego. Sprzeciwia się temu wyższa moc prawna ustawy.

Należy więc przyjąć, że postanowienia rozporządzeń wykonawczych dopowiadają to, co można wywieść w drodze wykładni już z przepisów ustawy: osoba, do której zwrócono się o udzielenie pomocy, nie jest na mocy  ustaw ustrojowych prawnie zobowiązana do jej udzielenia.

• w ustawach ustrojowych na przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej (a więc na co najmniej część podmiotów objętych powszechnym obowiązkiem udzielenia pomocy statuowanym przez art. 15 § 3 k.p.k., np. przedsiębiorstwo pocztowe, przedsiębiorstwo prowadzące działalność w zakresie oczyszczania i usuwania ścieków)K. Kohutek, M. Sieradzka, komentarz do art. 4, (w:) Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, Warszawa 2008, s. 102–103. został nałożony obowiązek udzielenia pomocy w takim samym zakresie i na takich samych zasadach, jak na instytucje państwowe, organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego.W art. 17 ust. 1 pkt 12 ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych mowa jest o wszystkich przedsiębiorcach. Rozwiązanie takie budzi zasadnicze wątpliwości z punktu widzenia zachowania proporcjonalności ingerencji w konstytucyjne prawa i wolności takich przedsiębiorstw.

Powyższe uwagi pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków co do relacji pomiędzy regulacją kodeksową a regulacją zawartą w poszczególnych ustawach ustrojowych:

• niewątpliwie regulacja kodeksowa ustanawia prawny obowiązek udzielenia pomocy w zakresie i w terminie wskazanym w wezwaniu organu prowadzącego postępowanie. Z kolei w ustawach ustrojowych uregulowano kwestię uprawnienia funkcjonariuszy niektórych służb do zwracania się o udzielenie pomocy. Mając na uwadze, że na gruncie języka potocznego każde wezwanie określonej osoby do udzielenia pomocy oznacza jednocześnie zwrócenie się do niej o jej udzielenie (jakkolwiek nie zachodzi relacja odwrotna), przyjęte przez polskiego ustawodawcę rozwiązania prawne mogą sugerować, że przesłanki i sposób zwracania się o udzielenie pomocy zostały określone w ustawach ustrojowych, a k.p.k. wskazuje, kiedy takie zwrócenie się o pomoc aktualizuje obowiązek prawny. Wykładnię taką trzeba jednak odrzucić, ponieważ u jej podstaw leży założenie, że art. 15 § 3 k.p.k. nie kreuje uprawnienia do wzywania określonych w nim podmiotów do udzielenia pomocy. Oznaczałoby to, że niektóre organy prowadzące postępowanie karne (sąd/prokurator) nie mogłyby z tego przepisu skorzystać w ogóle albo nie mogłyby z niego korzystać w pełnym zakresie.Art. 10 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. o prokuraturze (Dz.U. z 2016 r. poz. 177) nie obejmuje wszystkich podmiotów, o których mowa w art. 15 § 3 k.p.k., np. osób fizycznych. Konsekwentnie należałoby przyjąć, że w razie usunięcia odpowiednich przepisów z ustaw ustrojowych funkcjonariusze tych służb nie mogliby się odwołać do art. 15 § 3 k.p.k. Ponadto komplementarno-dopełniającej wykładni stoi na przeszkodzie okoliczność, że część podmiotów wskazanych w art. 15 § 3 k.p.k. (przedsiębiorcy prowadzący działalność w zakresie użyteczności publicznej) może zostać zobowiązana do udzielenia pomocy na podstawie ustaw ustrojowych. W rezultacie należy przyjąć, że przepis ten kreuje zarówno uprawnienie organu prowadzącego postępowanie do wzywania podmiotu do udzielenia pomocy, jak i obowiązek wezwanego podmiotu jej udzielenia;
• powstaje pytanie, czy przepisy ustaw ustrojowych w zakresie, w jakim statuują uprawnienie do zwracania się o udzielenie, ewentualnie żądania, niezbędnej pomocy nie stanowią leges speciales wobec art. 15 § 3 k.p.k. w zakresie, w jakim przepis ten statuuje uprawnienie o tej samej treści. Przede wszystkim reguła lex specialis może mieć zastosowanie w procesie wykładni przepisów: przyjmuje się, że ustawodawca, zamieszczając w tym samym akcie normatywnym przepis bardziej szczegółowy, chciał zawęzić zakres zastosowania przepisu bardziej  ogólnego.Zob. Z. Ziembiński, Problematyka ogólna zbiegu przepisów prawnych, (w:) S. Wronkowska (red.), Z teorii i filozofii prawa Zygmunta Ziembińskiego, Warszawa 2007, s. 161–162. Rozumowanie to nie może znaleźć zastosowania, ponieważ przedmiotowe przepisy są zamieszczone w różnych aktach normatywnych i, co ważne, mających różny przedmiot regulacji.Zob. szerzej W. Wróbel, Zmiana normatywna i zasady intertemporalne w prawie karnym, Zakamycze 2003, s. 246. Lex specialis może także zostać zastosowana jako reguła kolizyjna pomiędzy dwiema normami wyinterpretowanymi z poszczególnych przepisów. Warunkiem jej zastosowania jest, aby statuowane w tych normach obowiązki były ze sobą sprzeczne.Stosowanie reguły lex specialis jako reguły kolizyjnej ma podstawę w idei racjonalnego prawodawcy, który nie dopuszcza, aby jednocześnie wobec tego samego podmiotu zaktualizowały się obowiązki, z których spełnienie jednego (przewidzianego w przepisie szczególnym) wyklucza spełnienie drugiego (statuowanego w przepisie bardziej ogólnym). Zob. L. Nowak, Interpretacja prawnicza, Warszawa 1973, s. 79. Również i w tym zakresie reguła ta nie może znaleźć zastosowania, ponieważ nie można mówić o kolizji obowiązków nałożonych na podmioty spoza struktur władzy publicznej wskutek zwrócenia się do nich o pomoc/wezwania ich do udzielenia pomocy (w przypadku skorzystania z uprawnienia przewidzianego w ustawie ustrojowej – obowiązek taki zresztą przeważnie nie powstanie). W końcu przesłanki skorzystania z uprawnienia nie pozostają ze sobą w relacji podrzędności: uprawnienie przewidziane w regulacji kodeksowej wykonuje funkcjonariusz jedynie organu prowadzącego postępowanie karne, z kolei podmiotem uprawnionym na podstawie ustaw ustrojowych są funkcjonariusze poszczególnych służb, ale niekoniecznie wykonujący czynności procesowe, a nawet jeżeli je wykonują, to niekoniecznie działając jako organ prowadzący postępowanie (np. wykonując na polecenie prokuratora tylko poszczególne czynności procesowe);
• w rezultacie należy wskazać, że organ prowadzący postępowanie może być jednocześnie na różnych podstawach prawnych uprawniony do zwracania się o pomoc/żądania pomocy oraz do wezwania do udzielania pomocy (zbieg podstaw prawnych kreujących uprawnienia). Częściowo zbiegające się podstawy prawne kreują także obowiązek udzielenia pomocy (w przypadku przedsiębiorstw prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej).

Powyższe konkluzje mają istotny wpływ na rozstrzygnięcie jeszcze jednego zagadnienia. Rozporządzenia wykonawcze do ustaw ustrojowych określają obowiązki funkcjonariuszy służb żądających pomocy/zwracających się o pomoc oraz regulują sposób skorzystania z tego uprawnienia. Pojawia się pytanie, czy postanowienia tych rozporządzeń mają zastosowanie, gdy funkcjonariusz publiczny działa jednocześnie jako organ prowadzący postępowanie karne, korzystający z uprawnienia przewidzianego art. 15 § 3 k.p.k. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby ta sama czynność (wezwanie w rozumieniu art. 15 § 3 k.p.k.) stanowiła jednocześnie żądanie pomocy/zwrócenie się o pomoc w rozumieniu ustaw ustrojowych. Wychodząc z tego założenia, funkcjonariusze Policji powołują obie podstawy prawne i stosują się do obostrzeń przewidzianych w rozporządzeniu wykonawczym. Taki wynik wykładni należy jednak odrzucić, ponieważ nie uwzględnia różnicy pomiędzy czynnościami o tej samej treści, lecz dokonanymi na różnych podstawach prawnych.Zob. rozważania D. Szumiło-Kulczyckiej dotyczące relacji między instytucją kontroli osobistej, przeglądania zawartości bagaży oraz sprawdzania ładunku w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, regulowaną przez ustawy ustrojowe, a kodeksową instytucją przeszukania. D. Szumiło-Kulczycka, Kontrola osobista, przeglądanie zawartości bagaży, przeszukanie (przyczynek do kwestii racjonalności legislacji), PiP 2012, z. 3, s. 36–43. W literaturze przyjmuje się także, że w razie zbiegu uprawnień, jeżeli przepis nie stanowi inaczej, podmiotowi uprawnionemu przysługuje prawo wyboru podstawy prawnej, z której zamierza skorzystać, a co za tym idzie,  reżymu prawnego, który znajdzie zastosowanie. Mając to na względzie, należy stwierdzić, że w razie wezwania podmiotu do udzielenia pomocy w sytuacji zbiegu uprawnień funkcjonariusz nie jest zobowiązany stosować przepisów ustawy ustrojowej, jeżeli powołuje się jedynie na uprawnienie wynikające z art. 15 § 3 k.p.k., a ponadto należy uznać za wysoce wątpliwe, ze względu na zakaz konstruowania w procesie stosowania prawa nieznanego ustawie reżymu mieszanego, jednoczesne stosowanie obu podstaw prawnych.Również D. Kaczorkiewicz wskazuje niezależność obu zbiegających się podstaw prawnych. D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 10.

3. Wezwanie organu prowadzącego postępowanie karne aktualizuje obowiązek udzielenia pomocy. Kodeks postępowania karnego nie precyzuje, na czym ma polegać udzielenie pomocy. Wskazuje jedynie, że zakres i termin udzielenia pomocy powinien zostać określony w wezwaniu organu prowadzącego postępowanie.„(…) ustawa nie precyzuje w stosunku do osób fizycznych kryteriów wyznaczających zakres obowiązkowej pomocy świadczonej organom prowadzącym postępowanie” – J. Grajewski, S. Steinborn, (w:) L. K. Paprzycki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2013, s. 104. Bardziej konkretnie wypowiedział się ustawodawca w rozporządzeniach wykonawczych do ustaw ustrojowych poszczególnych służb. I tak w § 29 ust. 2 rozporządzenia MON w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania niektórych uprawnień przez żołnierzy Żandarmerii Wojskowej wskazano, że udzielenie pomocy może obejmować udostępnienie na czas określony nieruchomości lub ich części, użyczenie środków transportu lub łączności albo innych rzeczy, umożliwienie eksploatacji urządzeń technicznych czy wykonanie innych wskazanych czynności. Wydaje się, że przepis ten dobrze obrazuje, na czym może polegać udzielenie pomocy również na podstawie regulacji kodeksowej. Inną czynnością, do której wykonania może zostać wezwany podmiot, jest przede wszystkim udzielenie stosownej informacji lub przekazanie określonych danych. W literaturze wskazuje się, że przede wszystkim w celu uzyskania tego typu pomocy uzupełniono art. 15 o § 3.A. Sakowicz, komentarz do art. 15, (w:) K. T. Boratyńska (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 69; W. Grzeszczak (w:) Kodeks, s. 43. Nie można się zgodzić z poglądem, że art. 15 § 2 i 3 k.p.k. nie stanowią podstawy do żądania udzielenia informacji (taką błędną tezę postawiła D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 6), wysoce wątpliwy jest natomiast zakres informacji, których organ może żądać. Powstaje pytanie, czy organ może także żądać przekazania informacji, do której zachowania w tajemnicy był obowiązany podmiot wezwany.

Odpowiedź musi być negatywna, ponieważ udzielenie pomocy może nastąpić jedynie w granicach prawa. Bezprawność jest nieprzekraczalną granicą obowiązku statuowanego w art. 15 § 3 k.p.k. Organ może żądać od wezwanego podmiotu jedynie zachowań nienaruszających innych przepisów prawa, i tylko takie zachowania mogą stanowić przedmiot obowiązku. Ten aspekt obowiązku udzielenia pomocy wyraźnie wskazują regulacje zawarte w ustawach ustrojowych poszczególnych służb. Jako że są to pod wieloma względami regulacje analogiczne do obowiązku udzielenia pomocy przewidzianego w k.p.k., można więc przyjąć, że wysławiają one wspólną dla tych instytucji cechę zachowania stanowiącego przedmiot obowiązku. Dodać należy, że przepis ma charakter ogólny, jego literalne brzmienie wskazuje, iż korzystanie z niego przez organ prowadzący postępowanie jest limitowane jedynie brakiem możliwości przeprowadzenia czynności procesowej bez udzielenia pomocy lub jej znacznym utrudnieniem. Zakładając, że przedmiotem obowiązku może być każde zachowanie ułatwiające przeprowadzenie czynności procesowych, o ile są spełnione powyższe warunki, należałoby także przyjąć, że przepis ten legalizuje – działanie w ramach obowiązku prawnego nie może być bezprawneEwentualnie można byłoby rozważyć, czy w takiej sytuacji nie zaszłaby kolizja obowiązków, o której mowa w art. 26 § 5 k.k. W kontekście tego przepisu wykonanie wezwania w sytuacji kolizji z innym obowiązkiem prawnym byłoby legalne jedynie w razie spełnienia innych znamion tego kontratypu, a osoba wezwana byłaby uprawniona (i zobowiązana) w razie braku realizacji tych znamion do odmowy udzielenia pomocy. Nie jest to jednak podejście właściwe z kilku powodów. Odwołanie się do kolizji obowiązków jest możliwe jedynie na gruncie prawa karnego i ma zastosowanie, gdy niewykonanie obowiązku wyczerpuje jednocześnie znamiona czynu zabronionego (zob. W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 2010, s. 366). Ta okoliczność nie zawsze wystąpi, a ponadto do ustalenia pozostałyby skutki takiego czynu na gruncie innych dziedzin prawa. Ponadto tego typu wykładnia oznaczałaby przyznanie organowi uprawnienia do aktualizowania obowiązku zachowania się, które in abstracto mogłoby być sprzeczne z prawem (brak jest jakichkolwiek wskazówek, że taka była intencja ustawodawcy) i które byłoby ograniczone bardzo ogólnymi i nieprecyzyjnymi przesłankami. Dopiero w okolicznościach konkretnej sprawy adresat kolidujących obowiązków dokona oceny, który z nich powinien zostać wykonany kosztem drugiego. Takie rozwiązanie godziłoby w bezpieczeństwo prawne podmiotów trzecich. Mogłoby się także okazać, że w okolicznościach konkretnej sprawy organ wezwał do zachowania, którego bezprawność, a nawet przestępność, nie została wskutek działania w trybie art. 15 § 3 uchylona. Ze względu na art. 7 Konstytucji trudno zaakceptować interpretację prowadzącą do tego typu konsekwencji. – wkroczenie bez innych ograniczeń w sferę dóbr prawnych, również tych najważniejszych. Regulacja taka, jako nieproporcjonalna i zbyt mało precyzyjna, musiałaby zostać uznana za sprzeczną z Konstytucją. Przyjmując, że wezwanie wystosowane na podstawie tego przepisu nie legalizuje zachowań sprzecznych z innymi przepisami prawa, należy mieć na względzie, że organ władzy publicznej może działać jedynie w granicach i na podstawie prawa (art. 7 Konstytucji). W tym kontekście wzywanie do zachowań nielegalnych i korzystanie z ich owoców byłoby rażąco sprzeczne z zasadą demokratycznego państwa prawnego, a jeżeli zachowanie bezprawne realizowałoby przedmiotowe znamiona czynu zabronionego, takie wezwanie stanowiłoby przekroczenie prawnokarnej normy zakazującej podżegania do przestępstwa.

W tym miejscu należy się odnieść do stanowiska SA w Łodzi,Wyrok SA w Łodzi z 19 czerwca 2013 r., I ACa 49/13, LEX nr 1356577. że naruszenie dóbr osobistych w związku z wykonaniem wezwania wystosowanego w trybie art. 15 k.p.k. mieści się w ramach porządku prawnego. Pogląd ten należy doprecyzować. Bezprawność naruszenia dobra prawnego byłaby wyłączona na podstawie art. 15 § 2 lub 3 wówczas, gdyby na pozwanym ciążył obowiązek udzielenia pomocy. Jednakowoż obowiązek taki zaktualizowałby się tylko wtedy, gdyby pozwany został wezwany do zachowania legalnego. Niekiedy ustawa może zezwalać na naruszenie dobra prawnego. W prawie karnym tę grupę instytucji nazywa się kontratypami. W literaturze wyróżnia się m.in. kontratyp działania w ramach obowiązków i uprawnień służbowych. Funkcjonariusz publiczny może ingerować w sferę prawną innych osób tylko wówczas, gdy wyraźnie przewiduje to przepis prawa.Zob. W. Wróbel, A. Zoll, Polskie, s. 373–374. Oczywiste jest, że art. 15 § 3 k.p.k. nie zezwala na naruszenie dóbr prawnych innych podmiotów niż osoba wezwana do udzielenia pomocy: w razie skutecznego wezwania tej osoby może dojść do ograniczenia jej dóbr prawnych w stopniu wynikającym z zakresu pomocy, do której udzielenia będzie zobowiązana.Nie można się więc zgodzić z M. Kurowskim, że obowiązek pomocy nie może wkraczać w sferę praw i wolności konstytucyjnych, ponieważ przepis nie precyzuje sposobu ograniczenia tych praw. Zob. M. Kurowski, komentarz do art. 15 k.p.k., (w:) D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2013, s. 108. Aktualizacja jakiegokolwiek obowiązku oznacza wkroczenie w wolność człowieka, która jest konstytucyjnie chroniona, a ponadto udzielenie pomocy może oznaczać także ingerencję w majątek osoby wezwanej. Natomiast sama uwaga o nienależytej ustawowej określoności jest trafna. Jest to podstawowa wada tej regulacji, narażająca ją na podniesienie zarzutu sprzeczności z Konstytucją. Ograniczenie dóbr prawnych podmiotów trzecich może natomiast nastąpić na innej podstawie prawnej: k.p.k. przewiduje liczne przypadki zezwalające organowi prowadzącemu postępowanie na wkroczenie w sferę dóbr prawnych innych osób. W zależności od treści konkretnego przepisu zezwalającego na taką ingerencję podmiot wezwany będzie mógł wykonać pewne czynności prowadzące do naruszenia  dobra osoby trzeciej (np. przekazać organowi dane zgromadzone na jego serwerze) lub tylko dopomóc organowi w naruszeniu dobra osoby trzeciej (użyczenie środka komunikacji ułatwiającego pościg i zatrzymanie podejrzanego). Tego typu zachowanie, stanowiące wykonanie wezwania organu, będzie mieściło się w ramach porządku prawnego. Pod warunkiem wszakże, co należy podkreślić, że organ będzie działał na podstawie szczególnego przepisu zezwalającego na ingerencję w dobra podmiotów trzecich (np. dysponenta tajemnicy, podejrzanego).

W związku z powyższym nie można zgodzić się z tezą, że obowiązek udzielenia pomocy na wezwanie organów prowadzących postępowanie karne nie wyłącza przepisów normujących tajemnicę prawnie chronioną, ponieważ mają one względem przepisu art. 15 § 3 charakter leges speciales.J. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Kodeks, s. 104. Zob. także C. P. Kłak, Ochrona tajemnicy notarialnej w polskim procesie karnym, Prok. i Pr. 2013, z. 1, s. 44–45. Relacja specjalności nie zachodzi, ponieważ obowiązek udzielenia pomocy z zasady nie obejmuje zachowań sprzecznych z prawem, w tym również z przepisami regulującymi tajemnicę prawnie chronioną. Obowiązek przekazania takiej informacji na podstawie art. 15 § 3 k.p.k. może się zaktualizować tylko w przypadkach, w których zgodnie z właściwymi przepisami osoba wezwana została zwolniona z obowiązku zachowania tajemnicy. Nie dochodzi więc do kolizji pomiędzy art. 15 § 3 k.p.k. a przepisami normującymi tajemnicę prawnie chronioną, a w konsekwencji brak potrzeby odwołania się do reguły lex specialis.

W ramach podsumowania trzeba jeszcze wskazać, że wezwanie wystosowane przez organ prowadzący postępowanie do wykonania zachowania bezprawnego może prowadzić do odpowiedzialności funkcjonariusza publicznego za przestępstwo przekroczenia uprawnień (art. 231 § 1 k.k.), a jeżeli zachowanie to wyczerpuje znamiona czynu zabronionego – do odpowiedzialności funkcjonariusza za podżeganie do tegoż czynu zabronionego. W zależności od okoliczności konkretnej sprawy nie można z góry wykluczyć jego odpowiedzialności za współsprawstwo lub sprawstwo kierownicze. Z kolei z punktu widzenia osoby wezwanej do udzielenia pomocy zachodzi możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności za sprawstwo czynu zabronionego – jeżeli udzielenie pomocy wyczerpie jego znamiona, lub pomocnictwo – jeżeli zachowanie funkcjonariusza publicznego, któremu udziela pomocy, będzie wyczerpywało jego znamiona, a ona sama nie będzie brała udziału w wykonaniu bezprawnej czynności. Jeżeli weźmie w niej udział, powstaną warunki do pociągnięcia jej do odpowiedzialności za współsprawstwo. Badając możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, należy szczególnie skrupulatnie zbadać świadomość osoby wezwanej co do ziszczenia się okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego oraz mieć na uwadze, że działanie w dobrej wierze na wezwanie organu prowadzącego postępowanie karne będzie z reguły prowadziło do usprawiedliwionej nieświadomości bezprawności, w tym także usprawiedliwionego urojenia istnienia kontratypu (art. 30 k.k.).Zob. A. Zoll, komentarz do art. 30, (w:) A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, Warszawa 2007, s. 466–467.

4. Ograniczenie obowiązku udzielenia pomocy jedynie do zachowań mieszczących się w granicach prawa nie załatwia jednak wszystkich problemów wiążących się z ustaleniem przedmiotowego zakresu tego obowiązku. Jak wskazują przywołane na wstępie opracowania przypadki, organ prowadzący postępowanie może niekiedy ulec pokusie skorzystania z art. 15 § 3 k.p.k. w celu ominięcia ograniczeń przewidzianych w przepisach regulujących poszczególne czynności procesowe, np. zażądania informacji od osoby, która słuchana jako świadek mogłaby odmówić zeznań lub odpowiedzi na konkretne pytanie (art. 182 § 1,  art. 183 § 1 k.p.k.), żądania informacji o treści oświadczeń złożonych przez oskarżonego wobec biegłego w trakcie badania lub udzielania pomocy, a dotyczących zarzuconego mu czynu (art. 199 k.p.k.), a także ograniczeń związanych z zatrzymaniem rzeczy lub przeprowadzeniem przeszukania (np. bez wydania odpowiedniego postanowienia przez sąd lub prokuratora). Należy wskazać, że przekazanie przez osobę wezwaną powyższych informacji, wydanie jej własnych rzeczy, umożliwienie dokonania przeszukania jej osoby lub jej własnego lokalu jako takie nie jest bezprawne, osoba wezwana jest bowiem uprawniona do dysponowania własnymi dobrami prawnymi. Problem jednakże w tym, że organ korzysta z art. 15 § 3 k.p.k. w celu zobowiązania tej osoby do wykonania ww. czynności, podczas gdy przepisy regulujące wykonanie poszczególnych czynności procesowych uzależniałyby powstanie takiego obowiązku od określonego zdarzenia (np. wydania postanowienia przez prokuratora/sąd), które jeszcze nie miało miejsca, albo przewidują możliwość uchylenia się od wykonania takiego obowiązku (możliwość odmowy złożenia zeznań lub udzielenia odpowiedzi na pytanie).

Oczywiste jest, że jeżeli określona czynność osoby udzielającej pomocy nie ma charakteru czynności procesowej (a więc nie zachowuje określonych rygorów formalnych), nie może ona być w toku dalszego postępowania podstawą dokonania ustaleń faktycznych. Jednakże czynność podjęta w trybie pomocy może ujawnić istotne okoliczności mogące być podstawą ustaleń faktycznych, które następnie mogą być przedmiotem działań organu prowadzących do jej zabezpieczenia i przekształcenia w materiał dowodowy w wymaganej przez ustawę formie,Zob. uwagi J. Grajewskiego i S. Steinborna, (w:) Kodeks, s. 103; M. Kurowskiego, (w:) Kodeks, s. 108. a ponadto nawet w razie braku możliwości dokonania powyższej operacji wykonanie danej czynności może istotnie ułatwić organowi prowadzenie postępowania, np. poprzez ujawnienie istnienia innych dowodów, które zostaną w sposób prawidłowy zabezpieczone. Dlatego powyższa sankcja nie jest wystarczająca dla zapobiegnięcia nadużywaniu trybu przewidzianego w art. 15 § 3 k.p.k.

Aby uporać się z powyższą trudnością, trzeba odwołać się do wykładni systemowej i funkcjonalnej. Organ może wezwać osobę do udzielenia pomocy wówczas, gdy bez tej pomocy przeprowadzenie czynności procesowej jest niemożliwe albo znacznie utrudnione. Ten fragment przepisu wskazuje cel, któremu służy udzielenie pomocy: jest nim przeprowadzenie czynności procesowej. Oczywiste jest, że czynność ta winna zostać przeprowadzona lege artis, i tylko ułatwieniu takiej czynności ma służyć udzielenie pomocy.D. Kaczorkiewicz prawidłowo wskazuje, że art. 15 § 2 k.p.k. nie stanowi podstawy prawnej dla przeprowadzenia określonej czynności procesowej, a jedynie czynności umożliwiającej jej przeprowadzenie. Zob. D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 8–9. Dlatego także nie ma racji M. Kurowski, twierdząc, że instytucja z art. 218 k.p.k. stanowi konkretyzację obowiązku statuowanego w art. 15 § 3 k.p.k. Zob. M. Kurowski, (w:) Kodeks, s. 108. Celem przepisu nie jest zastąpienie czynności procesowej czynnością wykonaną w trybie pomocy,W literaturze twierdzi się, że obowiązek statuowany przez art. 15 § 3 nie wyłącza obowiązków statuowanych przez inne przepisy. Zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, komentarz do art. 15 k.p.k., (w:) Kodeks postępowania karnego. Tom 1. Komentarz do art. 1–296, Warszawa 2011, s. 164. Jest to oczywiście słuszne spostrzeżenie, z tym że należy dodać, iż obowiązek z art. 15 § 3 k.p.k. nie może także zastępować obowiązku wynikającego z innych przepisów prawa i tym samym stanowić narzędzia obchodzenia ograniczeń przewidzianych w tych przepisach. a tym bardziej umożliwienie obejścia przepisów regulujących sposób przeprowadzania czynności procesowych. Takie korzystanie z art. 15 § 3 k.p.k. godziłoby w cel przepisów regulujących sposób przeprowadzenia czynności procesowych, którym jest m.in. ochrona istotnych dóbr prawnych i zapewnienie sprawiedliwości proceduralnej. W rezultacie cała regulacja kodeksowa stałaby się niespójna: pomiędzy art. 15 § 3 k.p.k. a gwarancjami i ograniczeniami przewidzianymi w przepisach regulujących przeprowadzenie czynności procesowych wystąpiłaby prakseologiczna sprzeczność.

Z ww. powodów należy postulować wyłączenie spod obowiązku przewidzianego w art. 15 § 3 k.p.k. w drodze wykładni zawężającej tych wszystkich zachowań, których wykonanie w realiach konkretnej sprawy prowadziłoby do obejścia gwarancji i ograniczeń przewidzianych w innych przepisach. Odwołując się do przytoczonych przykładów: organ nie powinien żądać jakichkolwiek informacji od osoby najbliższej dla oskarżonegoW literaturze twierdzi się, że osoby najbliższe uprawnione do odmowy zeznań (art. 182 § 1 k.p.k.) nie podlegają obowiązkowi wskazanemu w art. 15 § 1 k.p.k. Zob. J. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Kodeks, s. 104. Pogląd ten nie jest trafny. Odmowa złożenia zeznań pociąga za sobą brak możliwości dokonania oględzin ciała takiej osoby oraz przeprowadzenia jej badań, nawet jeżeli osoba taka byłaby pokrzywdzoną (zob. art. 192 § 3 k.p.k.). Nie ma więc podstaw do twierdzenia, że jest ona całkowicie wyłączona spod obowiązku udzielenia pomocy: z racji brzmienia art. 182 § 1 i art. 192 § 3 k.p.k. obowiązek ten nie obejmuje udzielenia informacji organowi oraz wykonania ww. czynności. Poza tymi ograniczeniami osoba najbliższa nie jest uprawniona do utrudniania postępowania karnego. W tym kontekście należy przypomnieć, że przestępstwo poplecznictwa (art. 239 k.k.) może polegać na działaniu lub zaniechaniu (zob. wyrok SN z 5 sierpnia 2009 r., II KK 136/09, LEX nr 519594), a utrudnieniem postępowania jest stwarzanie przeszkód w wykryciu sprawcy lub w udowodnieniu temu sprawcy winy, w tym także powodowanie dodatkowych czynności organów postępowania (wyrok SA w Krakowie z 16 listopada 2005 r., II AKa 183/05, KZS 2006, z. 1, poz. 32). W rezultacie osoba najbliższa może dopuścić się przestępstwa poplecznictwa, z tym że nie podlega karze, gdy ukrywa sprawcę przestępstwa, a w pozostałych przypadkach sąd może jedynie stosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub od wymierzenia kary odstąpić. ani odpowiedzi na pytanie, na które osoba wezwana do odpowiedzi, gdyby była słuchana jako świadek, mogłaby odmówić odpowiedzi. W takim wypadku funkcjonariusz służby, działając na podstawie ustawy ustrojowej, może się zwrócić o udzielenie informacji. Zwrócenie o udzielenie informacji nie rodzi obowiązku prawnego i pozostawia w gestii osoby zainteresowanej decyzję, czy spełni prośbę funkcjonariusza. Jeżeli organ chce przejąć rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym albo roszczeń o naprawienie szkody, albo jeżeli chce uzyskać dostęp do pomieszczeń lub innych miejsc, gdy istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że znajduje się tam osoba podejrzana lub ww. rzeczy, w celu ich znalezienia lub w celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej (art. 219 § 1 k.p.k.), powinien stosować odpowiednio przepisy o zatrzymaniu rzeczy lub jej przeszukaniu,D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 8. a nie próbować osiągnąć powyższe cele przy wykorzystywaniu trybu przewidzianego w art. 15 § 3 k.p.k.

5. W literaturze sygnalizuje się, że skoro powszechny prawny obowiązek denuncjacji obejmuje jedynie taksatywnie wymienione w art. 240 § 1 k.k. przestępstwa, przeto powszechny obowiązek udzielania pomocy organom ścigania nie powinien wykraczać poza wspomniane kategorie przestępstw.Zob. J. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Kodeks, s. 104. Z postulatem tym trudno się zgodzić, ponieważ art. 240 § 1 k.k. dotyczy udzielenia informacji stanowiącej impuls do wszczęcia postępowania, tymczasem obowiązek udzielenia pomocy może się zaktualizować dopiero po wszczęciu postępowania i tylko na wezwanie organu. Osoba nie jest obowiązana udzielać pomocy z własnej inicjatywy, co ma miejsce w przypadku obowiązku denuncjacji. Ponadto art. 240 § 1 k.k. wskazuje tylko, kiedy niewykonanie obowiązku denuncjacji podlega karze. Artykuł 304 § 1 k.p.k. przewiduje, że każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma, co prawda tylko społeczny, obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Z powyższych powodów analogia między art. 15 § 1 k.p.k. a art. 240 § 1 k.k. nie jest uprawniona.

6. Cel ustanowienia przez ustawodawcę powszechnego obowiązku pomocy jest istotny także w innym kontekście. Jak wyżej wskazano,  udzielenie pomocy może polegać na udostępnieniu organowi prowadzącemu postępowanie określonych rzeczy lub pomieszczeń, a więc na pewnym świadczeniu rzeczowym albo na wykonaniu określonych czynności (świadczenie osobiste). Zważywszy na to, że owe świadczenia mają umożliwić lub ułatwić wykonanie zadania publicznego, powszechny obowiązek udzielenia pomocy może łatwo przekształcić się w obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, o którym mowa w art. 84 Konstytucji. Przepis ten określa jednocześnie podstawę i granicę obowiązku ponoszenia przez podmioty prywatne świadczeń osobistych i rzeczowych, które dla państwa stanowią źródło środków służących realizacji zadań publicznych.B. Banaszak, komentarz do art. 84 Konstytucji, (w:) Konstytucja RP. Komentarz, Warszawa 2009, s. 418. Obowiązek taki musi zostać określony w ustawie, przy czym TK precyzuje, że ustawa winna wskazywać maksymalną wysokość świadczenia,Wyrok TK z 28 listopada 2013 r., K 17/12, OTK 2013, nr 8A, poz. 125. a obowiązek ponoszenia ciężarów nie może służyć przenoszeniu na zobowiązanego zadań przypisanych władzy publicznej.Wyrok TK z 8 października 2007 r., K 20/07, OTK 2007, nr 9A, poz. 102. Artykuł 84 Konstytucji pełni więc funkcję gwarancyjnZob. A. Krzywoń, Podatki i inne daniny publiczne w orzecznictwie TK. Najnowsze tendencje, Przegl. Sejm. 2012, nr 1(108), s. 38.ą, zapewnia, że podstawowe elementy określonego świadczenia (ciężaru) publicznego zostaną w sposób klarowny i precyzyjny określone w ustawie.

Oczywiste jest, że celem regulacji przewidzianej w art. 15 § 3 k.p.k. nie było nałożenie na podmioty w niej wskazane obowiązku ponoszenia świadczenia publicznego w rozumieniu art. 84 Konstytucji. Przepis ten nie spełnia zresztą standardu wymaganego przez ten przepis. W rezultacie regulację kodeksową należy tak wykładać, aby jej stosowanie nie przekształciło powszechnego obowiązku udzielenia pomocy w źródło zaspokajania materialnych potrzeb służb prowadzących postępowanie karne. Że nie jest to wyłącznie hipotetyczne niebezpieczeństwo, wskazuje przykład podany na początku niniejszego opracowania.

Rozwiązania należy szukać w restryktywnej wykładni przesłanek warunkujących wezwanie podmiotu do udzielenia pomocy. Obowiązek ten nie może stanowić źródła środków materialnych służących prowadzeniu postępowania karnego. W tym kontekście należy przyjąć, że przeprowadzenie czynności bez uiszczenia świadczenia osobistego lub rzeczowego ze strony podmiotu prywatnego jest niemożliwe lub znacznie utrudnione tylko wówczas, gdy organ nie mógł racjonalnie przewidywać, iż zwykły tok czynności procesowych będzie wymagał zaopatrzenia się w określoną rzecz lub zabezpieczenia sobie określonej usługi, a gdy w okolicznościach konkretnej sprawy taka potrzeba się pojawiła – brak jest możliwości nabycia przez organ owej rzeczy lub usługi we właściwym czasie. Mówimy więc o naglącej i nieprzewidzianej potrzebie skorzystania przez organ z określonej rzeczy lub usługi. W takiej sytuacji podmiot wezwany do udzielenia pomocy będzie obowiązany do udzielenia świadczenia bez możliwości żądania wynagrodzenia. Czas korzystania z takiego świadczenia przez organ trwa tak długo, jak długo organ nie będzie w stanie nabyć potrzebnej rzeczy lub zapewnić sobie koniecznej usługi na zasadach ogólnych. Po upływie tego okresu rzecz powinna być osobie wezwanej zwrócona bez uszczerbków innych niż te, które wynikają z jej zwykłego używania. Artykuł 15 § 3 k.p.k. nie stanowi podstawy prawnej do korzystania z rzeczy lub innych świadczeń podmiotu prywatnego w szerszym zakresie, a w konsekwencji wykroczenie poza ten zakres może stanowić źródło roszczeń cywilnoprawnych osoby wezwanej wobec Skarbu Państwa.

7. Kodeks nie przewiduje możliwości zażalenia się na czynność wezwania do udzielenia pomocy. W wypadku gdy osoba wezwana  nie udzieliła pomocy w terminie wskazanym w wezwaniu, możliwe jest ukaranie jej (lub kierownika/przedstawiciela instytucji/osoby prawnej/jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej) karą pieniężną w wysokości 3000 zł. W takiej sytuacji znajdzie zastosowanie art. 285 § 1 w zw. z art. 287 § 1 w związku z bezpodstawnym uchyleniem się od wypełnienia ciążącego na niej obowiązku w toku postępowania.W. Grzeszczak, (w:) Kodeks, s. 43; A. Sakowicz, (w:) Kodeks, s. 69; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, (w:) Kodeks, s. 164; D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 9. W literaturze wskazuje się także, że ocena, czy zachodzi sytuacja utrudniająca lub uniemożliwiająca przeprowadzenie czynności przez organ procesowy, należy do organu prowadzącego postępowanie karne.Zob. J. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Kodeks, s. 104; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, (w:) Kodeks, s. 164; D. Kaczorkiewicz, Udzielenie pomocy, s. 7. Podmiot niezorientowany w przebiegu postępowania nie jest w stanie ocenić, czy wezwanie do udzielenia pomocy jest zasadne.Ibidem.

Powyższe twierdzenia należy doprecyzować. Osoba wezwana do udzielenia pomocy nie może odwołać się od samego wezwania, będzie jednak mogła je zakwestionować w toku postępowania w przedmiocie ukarania jej karą pieniężną.„Sięganie po karę pieniężną jest usprawiedliwione tylko wówczas, gdy nie istnieją żadne wątpliwości co do tego, że podmiot wezwany do wykonania polecenia sądu rzeczywiście bezpodstawnie uchyla się od wykonania ciążącego na tym podmiocie obowiązku. Nie ma podstaw do nałożenia kary porządkowej, gdy istnieją powody do odmówienia wykonania polecenia sądu” – postanowienie SA w Krakowie z 23 lipca 2012 r., II AKz 311/12. Warunkiem ukarania jest ustalenie, że osoba wezwana bezpodstawnie uchyla się od wykonania określonej czynności/udzielenia pomocy. W pierwszej kolejności należy więc stwierdzić, czy obowiązek udzielenia pomocy zaktualizował się w stosunku do tej osoby, a więc przede wszystkim czy wezwanie do udzielenia pomocy odpowiadało prawu. Jeżeli zostało dokonane z naruszeniem prawa, obowiązek udzielenia pomocy się nie zaktualizował, w rezultacie nie można sensownie mówić o uchylaniu się od obowiązku lub czynności. Oznacza to konieczność zbadania, czy zaistniały przesłanki skorzystania z tej instytucji prawnej oraz czy żądane zachowanie mieściło się w granicach obowiązku statuowanego w art. 15 § 3 k.p.k. Na tym etapie postępowania osoba wezwana będzie mogła przedstawić powody, dla których odmówiła udzielenia pomocy, w tym zakwestionować ocenę organu, że bez udzielenia pomocy przeprowadzenie czynności procesowej było niemożliwe lub znacznie utrudnione. Nie można bowiem wykluczyć sytuacji, że osoba taka w chwili jej wezwania do udzielenia pomocy będzie posiadała niezbędne informacje pozwalające jej na ocenę legalności żądanego od niej zachowania oraz zasadności skorzystania z trybu przewidzianego w art. 15 § 3. Dotyczy to w szczególności oceny, czy organ postępowania jest w stanie zaopatrzyć się w daną rzecz lub usługę we właściwym czasie lub że zawczasu powinien był taką potrzebę przewidzieć.