W ostatnich latach ustawodawca nader często „reformuje” Kodeks postępowania karnego oraz inne ustawy karne. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie fakt, że znaczna część nowych regulacji prawnych stoi w sprzeczności z Konstytucją, prawem europejskim czy w końcu z ratio legis zmienianych instytucji prawnych. W rezultacie, w imię bliżej nieokreślonej „dobrej zmiany” wymiaru sprawiedliwości, system procesu karnego powoli, aczkolwiek w sposób stały, zaczyna podlegać swoistej korozji prawnej. Kolejnym krokiem w tym zakresie wydaje się być projekt, który trafił do prac parlamentarnych w styczniu 2021 r. jako autopoprawka o nr. druku 867A, obecnie od 21.05.2020 r. oczekuje na podpis Prezydenta RP. Główne zainteresowanie tym projektem w omawianym artykule odnosi się do instytucji poręczenia majątkowego, o której mowa w art. 266 Kodeksu postępowania karnego. Projektodawca wyszedł z założenia, że oskarżony lub inna osoba, która nie będzie dysponowała własnymi stosownymi środkami majątkowymi na złożenie poręczenia majątkowego, nie będzie mogła skorzystać z pomocy innych osób, które mogłyby przekazać stosowne środki na ten cel. Sąd lub prokurator będą mogli jednocześnie uzależnić przyjęcie poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu. Dość wskazać, że w przypadku gdy osoby te zorganizują lub przeprowadzą taką zbiórkę, będą podlegały odpowiedzialności karnej, za co grozi kara aresztu albo grzywny. Poniższe opracowanie zawiera krytyczne stanowisko wobec tej zaskakującej propozycji zmian, które zdaniem autora nie są zgodne z istotą instytucji poręczenia majątkowego w procesie karnym.

Wprowadzenie

Nie zdążyliśmy przyzwyczaić się jeszcze do ostatnich wręcz systemowych zmian w przepisach procedury karnej, które dokonały się na mocy ustawy z 19.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw Ustawa z 19.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1694), dalej k.p.k. , gdy już na początku 2021 r. do Sejmu wpłynął projekt kolejnej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego Druk sejmowy nr 867 i 867A dostępny na www.sejm.gov.pl/pracesejmu (dostęp: 6.05.2021 r.). . I podobnie jak było to przy poprzedniej zmianie, tak i tym razem przedłożone propozycje budzą wiele wątpliwości o charakterze systemowym. W obecnie rozpatrywanym projekcie najważniejszą zmianą, która stanowi treść zainteresowania przedmiotowej publikacji, jest wprowadzenie ograniczenia możliwości składania przez oskarżonego lub inną osobę/y poręczeń majątkowych z tytułu środka zapobiegawczego w postępowaniu karnym. Dla wszystkich uczestników postępowania karnego, a w szczególności dla oskarżonego i jego obrońcy, znaczenie tej instytucji jest fundamentalne. Doniosłość projektowanych zmian, a zarazem rola tego środka zapobiegawczego w procesie karnym, wymagają zdecydowanego i krytycznego komentarza, i to już na etapie prac legislacyjnych. Projektodawcy pod pozorem konieczności przeprowadzenia zmian przepisu art. 57 ustawy z 20.05.1971 r. – Kodeks wykroczeń Ustawa z 20.05.1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2019 r. poz. 821 ze zm.), dalej k.w. , z uwagi na wejście w życie ustawy z 14.03.2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych Ustawa z 14.03.2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1672). Podnieść w tym miejscu należy, co zresztą również zauważają sami projektodawcy, że przedmiotowa ustawa weszła w życie już 14.03.2014 r. Zastanawiające jest więc, dlaczego dopiero teraz zdecydowano się na przedmiotowe zmiany. , proponują również zmianę w art. 266 k.p.k., który dotyczy poręczenia majątkowego. W obowiązującym stanie prawnym art. 57 k.w. penalizuje, pod karą grzywny lub aresztu, organizowanie lub przeprowadzanie publicznej zbiórki na uiszczenie grzywny orzeczonej za przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie lub wykroczenie skarbowe. Penalizacją objęte są również osoby, które nie będąc osobą najbliższą dla skazanego lub ukaranego, uiszczają za niego grzywnę lub ofiarowują mu albo osobie dla niego najbliższej pieniądze na ten cel. W przekazanym do Sejmu projekcie głównym założeniem zdaje się być penalizacja wszelkiej organizacji lub przeprowadzania zbiórki na uiszczenie już nie tylko grzywny, ale również świadczenia pieniężnego, równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów, równowartości pieniężnej przepadku korzyści majątkowej, naprawienia szkody, nawiązki, poręczenia majątkowego lub zabezpieczenia majątkowego. Dodatkowo, aczkolwiek z wyraźną intencją objęcia zakresem penalizacji wszystkich form zbiórek – publicznych i niepublicznych, wszystkich sposobów ich przeprowadzania – w sposób tradycyjny, z wykorzystaniem ogłoszenia w prasie, radiu lub telewizji, a także zbiórki za pomocą systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej, projektodawcy wyeliminowali z przepisu art. 57 § 1 k.w. znamię publiczności Zob. uzasadnienie do projektu autopoprawki druku 867A, s. 1–2, www.sejm.gov.pl/prace sejmu (dostęp: 6.05.2021 r.). . W konsekwencji zmianie ma ulec wspomniany już art. 266 k.p.k. odnoszący się w § 1 do możliwości złożenia przez oskarżonego lub inną osobę poręczenia majątkowego w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki. Projekt zakłada bowiem dodanie w art. 266 k.p.k. po § 1 nowego przepisu § 1a, którego literalna treść radykalnie zmieni dotychczasowy standard składania poręczeń majątkowych, w szczególności sum pieniężnych. W myśl nowej regulacji przedmiot poręczenia majątkowego dokonanego na ten cel nie będzie mógł pochodzić z przysporzeń na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie. Sąd albo prokurator będą mogli również uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu. Celem podstawowym projektodawców stało się więc, po pierwsze, praktyczne wyeliminowanie bądź radykalne ograniczenie możliwości zapłaty kwoty poręczenia przez oskarżonego, jeżeli nie posiada własnych środków majątkowych. Jak również wyeliminowanie możliwości złożenia poręczenia majątkowego przez inną osobę, o ile środki finansowe nie będą pochodziły bezpośrednio od tej osoby. Z drugiej strony celem takim stało się wprowadzenie zasady powszechnej penalizacji działań innych osób nakierowanych na pomoc oskarżonemu poprzez zebranie potrzebnej kwoty na wpłatę poręczenia majątkowego. Lektura proponowanych zmian oraz ich dość lakoniczne uzasadnienie wskazuje, że projektodawcy nie do końca chyba jednak rozumieją instytucję poręczenia majątkowego oraz nie przemyśleli, jaki skutek dla całego systemu procesu karnego przyniesie wprowadzenie takiego ograniczenia, tym bardziej sankcjonowanego karą aresztu lub grzywny. Trudno nie odnieść wrażenia, że proponowane zmiany mają charakter punktowy, tzn. zmierzają do ograniczenia możliwości wnoszenia poręczeń w stosunku do przedstawicieli zarządów spółek giełdowych ich prezesów, większych przedsiębiorców, wobec których często kwoty poręczeń majątkowych osiągają znaczne rozmiary. Jednak w kontekście wszystkich spraw karnych, gdzie stosowany jest lub był środek zapobiegawczy w postaci poręczenia majątkowego, a co wynika z praktyki prokuratorskiej i sądowej, odsetek tych spraw jest znikomy. Stąd też trudno oprzeć się wrażeniu, że projekt jest bardziej polityczny niż merytoryczny. Z praktycznego bowiem punktu widzenia w oczywisty sposób narusza ratio legis instytucji poręczenia majątkowego w procesie karnym. Instytucji, która jest jedyną i często skuteczną alternatywą dla najsurowszego ze środków zapobiegawczych w postaci tymczasowego aresztowania. To z kolei z punktu widzenia prawa do wolności osobistej, o której mowa w art. 41 Konstytucji RP, ma dla oskarżonego priorytetowe znaczenie.

Istota poręczenia majątkowego w procesie karnym

Instytucja poręczenia majątkowego jako jednego ze środków zapobiegawczych będących środkiem przymusu stosowanego wobec oskarżonego w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego określona została w art. 266 k.p.k. Większości praktyków prawa karnego procesowego instytucja ta jest dobrze znana i jako alternatywa dla tymczasowego aresztowania, a więc izolacyjnego środka zapobiegawczego, ogólnie doceniana. Stąd można by uznać, że nie ma potrzeby przeprowadzania przedmiotowych rozważań odnoszących się do istoty tego środka zapobiegawczego, gdyby nie fakt, że jest to kolejna propozycja „dobrej zmiany” w przepisach Kodeksu postępowania karnego, która w swej istocie narusza ratio legis konkretnej instytucji prawa procesowego, z czym trudno jest się zgodzić. W obowiązującym brzmieniu § 1 art. 266 k.p.k. poręczenie majątkowe w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki może złożyć oskarżony albo inna osoba. Inną osobą, o której mowa w tym przepisie, jest osoba trzecia, którą może być co do zasady tylko osoba fizyczna Za dopuszczalnością złożenia poręczenia majątkowego przez osoby prawne opowiadał się P. Hofmański, zob. P. Hofmański, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2011, t. 1, s. 1509; por. J. Kosonoga (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2020, komentarz do art. 266 k.p.k., s. 647. . W praktyce zastosowanie tej instytucji najczęściej dochodzi do skutku poprzez wpłatę na wskazany rachunek bankowy prokuratury lub sądu określonej kwoty pieniędzy lub też dokonanie wpisu hipotecznego w księdze wieczystej prowadzonej przez miejscowo właściwy sąd rejonowy. Wysokość, rodzaj i szczegółowe warunki poręczenia majątkowego, w tym co istotne termin na złożenie przedmiotu poręczenia, każdorazowo w formie stosownego postanowienia określa w postępowaniu przygotowawczym prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd. Treścią poręczenia majątkowego jest co do zasady wynikająca z decyzji organu procesowego o zastosowaniu tego środka swoista umowa między tym organem a oferentem poręczenia, określająca warunki majątkowego zabezpieczenia, obecności i prawidłowego udziału oskarżonego w procesie Zob. J. Kosonoga (w:) Kodeks…, red. J. Skorupka, komentarz do art. 266 k.p.k., s. 646; zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 22.11.2016 r. (II AKz 385/16), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2016/12, poz. 54 oraz z 17.04.2018 r. (II AKz 168/18), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2018/5, poz. 29. . Na mocy tej swoistej umowy oskarżony osobiście lub inna osoba, składając poręczenie majątkowe, gwarantuje określonemu organowi, że w zamian za daną temu organowi gwarancję stosownego zachowania się oskarżony pozostanie na wolności Por. S. Waltoś P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2018, s. 453. . Co oczywiste, nie ma tu jednak równości stron, co charakteryzuje stosunki cywilnoprawne, organ procesowy ma tu bowiem pozycję dominującą. To w jego wyłącznej gestii pozostaje decyzja o zastosowaniu poręczenia majątkowego i określeniu warunków, pod jakimi to nastąpi Por. R.A. Stefański, Środki zapobiegawcze w nowym kodeksie postępowania karnego, Warszawa 1998, s. 118. . Ta quasi-umowa nie ma więc charakteru cywilnoprawnego, a karnoprocesowy Zob. A. Bulsiewicz, Glosa do uchwały SN z 24.01.1995 r. I KZP 32/94, „Państwo i Prawo” 1996/3, s. 100–101. . Najprostszą, a zarazem najszybszą w skutkach formą poręczenia majątkowego jest wpłata określonej kwoty pieniędzy na konto bankowe prokuratury lub sądu. Oskarżony może bowiem tego samego dnia, w którym stosowny organ podjął postanowieniem decyzję o zastosowaniu tego środka zapobiegawczego, opuścić areszt. Stąd też ma to podstawowe znaczenie z punktu widzenia oskarżonego, jak i jego obrońcy. Nieco bardziej skomplikowaną formą poręczenia majątkowego jest ograniczone prawo rzeczowe w postaci hipoteki. W tym przypadku pewnym utrudnieniem z jednej strony jest czas trwania całego procesu, a z drugiej konieczność przeprowadzenia szeregu czynności faktycznych i prawnych. Tym bardziej jeżeli takiego zabezpieczenia dokonuje się na nieruchomości stanowiącej własność lub współwłasność innej osoby niż oskarżony. Faktycznego zabezpieczenia określonej w postanowieniu prokuratora lub sądu kwoty poręczenia majątkowego dokonuje się w kilku etapach. Warunkiem koniecznym na pierwszym etapie składania takiego zabezpieczenia jest złożenie przez właściciela nieruchomości, którym nie jest oskarżony, oświadczenia o zgodzie na złożenie poręczenia majątkowego do określonej w postanowieniu kwoty na wskazanej nieruchomości. Następnie poręczyciel dokonuje w formie aktu notarialnego zabezpieczenia hipotecznego na rzecz danego organu procesowego do wskazanej w postanowieniu tego organu kwoty, wraz ze stosownym wnioskiem o dokonanie przez sąd wpisu hipotecznego do księgi wieczystej. Z reguły odbywa się to za pośrednictwem notariusza. W dalszej kolejności poręczyciel przedkłada prokuratorowi lub sądowi stosowny odpis oświadczenia w formie aktu notarialnego, po czym dany organ w oparciu o przepis art. 143 § 1 pkt 9 k.p.k. ma obowiązek spisania protokołu z czynności przyjęcia poręczenia. W postanowieniu prokurator lub sąd, poza wskazaniem terminu, do kiedy takie poręczenie będzie można złożyć, wskazuje nieruchomość, która ma być obciążona wpisem, po uprzednim ustaleniu wartości nieruchomości, sprawdzeniu, czy nie jest ona obciążona innym wpisem hipotecznym, tak aby suma poręczenia mieściła się w aktualnej wartości nieruchomości Por. J. Tylman, Polskie postępowanie karne, red. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Warszawa 2007, s. 585; zob. też postanowienie SN z 16.06.1989 r. (I KZ 73/89), OSNKW 1989/5–6, poz. 44; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 11.09.2013 r. (II AKz 538/13), „Prokuratura i Prawo” 2014/10, poz. 14. . Hipoteka może być także ustanowiona na nieruchomości, która jest współwłasnością oskarżonego i jego żony lub oskarżonego i jego matki Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 12.08.1993 r. (II AKz 234/93), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 1993/6–8, poz. 44 i postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 30.03.1994 r. (II AKz 111/94), „Krakowskie Zeszyty Sądowe”1994/4, poz. 18. . Każdy z organów procesowych, wydając postanowienie o poręczeniu majątkowym w oparciu o § 2 art. 266 k.p.k., musi mieć na względzie sytuację materialną oskarżonego i składającego poręczenie majątkowe oraz wysokość wyrządzonej szkody oraz charakter popełnionego czynu. W dotychczasowym orzecznictwie utrwalił się pogląd, wedle którego to waga przestępstwa, wysokość szkody i sposób działania sprawcy będą miały decydujące znaczenie przy ustalaniu wysokości poręczenia, a nie sytuacja majątkowa oskarżonego Zob. J. Kosonoga (w:) Kodeks…, red. J. Skorupka, komentarz do art. 266 k.p.k., s. 651. . Przy ocenie zakresu poręczenia majątkowego nie można bowiem pomijać charakteru przestępczej działalności oskarżonego, w szczególności tego, że działalność ta pozwalała na osiągnięcie znacznych korzyści majątkowych Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 23.12.2014 r. (II AKz 797/14), Legalis nr 1219045. . Prokurator lub sąd są zobligowani do badania powyższych kwestii w każdym przypadku, gdy rozstrzyga się kwestia zastosowania poręczenia majątkowego. Nie zawsze jednak sytuacja majątkowa oskarżonego, przez którą rozumieć należy całokształt jego osobistych i rodzinnych stosunków majątkowych, do których zaliczyć można m.in. wynagrodzenie za pracę, z praw majątkowych, dochód z działalności gospodarczej, z tytułu czynszu lub najmu rzeczy ruchomych i nieruchomych, praw autorskich, pokrewnych i prawa własności przemysłowej czy świadczeń emerytalno-rentowych, będzie umożliwiała mu osobiste złożenie poręczenia majątkowego. Stąd też istotne jest, aby wysokość poręczenia nie była ustalana na poziomie, który byłby nieosiągalny dla oskarżonego, co tworzyłoby fikcję z możliwości uzyskania zwolnienia Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 17.08.2018 r. (II AKz 423/18), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2018/9, poz. 34 oraz postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 14.02.2019 r. (II AKz 68/19), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2019/3, poz. 74. . Powyższe ma z kolei istotne znaczenie dla efektywnej możliwości realizacji, w każdej indywidualnej sprawie, warunków postanowienia o poręczeniu majątkowym. W obecnym stanie prawnym, co ma fundamentalne znaczenie w procesie karnym, poręczenie majątkowe pełni również funkcję kaucji, instytucji, która obowiązywała w polskiej procedurze karnej do 1969 r. jako środek zastępczy wobec tymczasowego aresztowania. Różnica między klasyczną kaucją a poręczeniem majątkowym sprowadza się do kwestii niezależności tych środków od siebie Zob. S. Waltoś, P. Hofmański, Proces…, s. 453. . Poręczenie zawsze było i jest środkiem samodzielnym i niezależnym od innych środków zapobiegawczych. Poręczenie majątkowe może być stosowane łącznie z innymi nieizolacyjnymi środkami zapobiegawczymi. Nie może natomiast być stosowane łącznie z tymczasowym aresztem, w sytuacji gdy oba te środki byłyby wykonywane efektywnie w tej samej sprawie Zob. uchwała SN z 22.01.2002 r. (I KZP 36/02), OSNKW 2003/1–2, poz. 2. . Pewne podobieństwo do klasycznej instytucji kaucji ma poręczenie majątkowe stosowane w oparciu o przepis § 2 art. 257 k.p.k., gdzie sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego (tzw. warunkowe tymczasowe aresztowanie). Brak spełnienia warunku złożenia poręczenia w odpowiednim zakreślonym przez sąd terminie skutkuje tym, że tymczasowy areszt staje się bezwarunkowy. Podnieść przy tym należy, że możliwość zastosowania tzw. warunkowego aresztu tymczasowego istnieje na każdym etapie postępowania, w tym na etapie postępowania odwoławczego, gdzie sąd odwoławczy rozważa kwestię ewentualnego przedłużenia stosowania tego środka zapobiegawczego bądź też rozpoznaje zażalenie na zastosowanie lub przedłużenie aresztu. W podobnym zakresie poręczenie majątkowe jako środek zapobiegawczy i gwarancyjny funkcjonuje w procedurze karnej w odniesieniu do instytucji listu żelaznego, o której mowa w art. 282 k.p.k. List żelazny zapewnia oskarżonemu pozostawanie na wolności aż do prawomocnego ukończenia postępowania, jeżeli oskarżony będzie stawiał się na wezwanie sądu w oznaczonym terminie, a w postępowaniu przygotowawczym na wezwanie prokuratora, nie będzie oddalał się bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju oraz nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne. W myśl przepisu art. 283 § 1 k.p.k. wydanie takiego listu przez sąd okręgowy można bowiem uzależnić od złożenia stosownego poręczenia majątkowego jako gwarancji zapewnienia oskarżonemu pozostawania na wolności aż do prawomocnego ukończenia postępowania karnego. Poręczenie majątkowe ma więc zwiększać gwarancje przestrzegania obowiązków wynikających z listu żelaznego. Do tej formy poręczenia stosuje się również dyspozycję art. 266 § 1 k.p.k., czyli poręczającym może być sam oskarżony, który przebywa za granicą, jak też inna osoba. Z samej istoty instytucji poręczenia majątkowego wynika fakt, że w pewnych wskazanych przepisami Kodeksu postępowania karnego sytuacjach faktycznych środek ten może zostać uchylony lub zmieniony, jak też cofnięty, a w najgorszym dla poręczającego wypadku w konsekwencji złożone środki majątkowe, których celem było zabezpieczenie prawidłowego wypełniania obowiązków przez oskarżonego przebywającego na wolności, mogą pod pewnymi warunkami ulec przepadkowi. W tej materii w pierwszej kolejności wskazać należy na dyspozycję przepisu art. 267 k.p.k., na mocy którego organ procesowy zobligowany jest do informowania osoby poręczającej o każdorazowym wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa. Powyższa zasada ma za zadanie ochronę z jednej strony bezpośrednio poręczyciela przed możliwością orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia, jak i pośrednio oddziałuje na samego oskarżonego, co ma zwiększyć efekty dyscyplinujące, mające w swojej istocie pozytywny wpływ na zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 14.05.1996 r. (II AKz 387/96), OSA 1998/3, poz. 18. . Kolejnym przepisem gwarancyjnym jest art. 268 k.p.k., który w przypadku ucieczki lub ukrycia się oskarżonego przewiduje obligatoryjny przepadek albo ściągnięcie wartości majątkowych lub zobowiązań stanowiących przedmiot poręczenia. W przypadku utrudniania w inny niż wyżej wskazany sposób postępowania karnego sąd również może orzec przepadek lub ściągnięcie tych wartości. Obligatoryjność orzeczenia przepadku ma tu niewątpliwie charakter dyscyplinujący oskarżonego, jak i osobą poręczającą, co w konsekwencji ma zapewniać skuteczność stosowania tego środka zapobiegawczego. Poręczający jako inna osoba pełni więc tu także rolę gwaranta prawidłowego zachowania się oskarżonego, na co wprost wskazuje treść przepisu art. 273 k.p.k. Przy odbieraniu poręczenia zawiadamia się bowiem poręczającego lub wykonującego obowiązki poręczającego o treści zarzutu stawianego oskarżonemu oraz o obowiązkach wynikających z poręczenia i skutkach ich niedotrzymania (art. 273 k.p.k. § 1). Poręczający jest bowiem obowiązany niezwłocznie powiadomić sąd lub prokuratora o wiadomych mu poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie organu lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania karnego (art. 273 § 2 k.p.k.). Ten swoisty obowiązek denuncjacji leży w interesie osoby poręczającej, jak i wymiaru sprawiedliwości. Z jednej strony w przypadku stwierdzenia przez organ procesowy naruszeń obowiązków przez oskarżonego przepadkowi ulec może, a niekiedy ulega, przedmiot złożonego poręczenia. Z drugiej zaś strony poręczający może mieć realny wpływ na postępowanie oskarżonego, obligując go tym samym do spełniania określonych zobowiązań procesowych wobec organu stosującego ten środek zapobiegawczy. Jest rzeczą oczywistą, że poręczający ma obowiązek poinformować stosowny organ procesowy tylko o takich negatywnych zachowaniach oskarżonego, o których posiada wiedzę, a które w konsekwencji mogą doprowadzić do orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia. Obowiązek informacyjny leży zresztą po obu stronach tej swoistej umowy, ponieważ w przypadku niestawiennictwa oskarżonego na wezwania prokuratora lub sądu lub utrudniania przez niego w inny bezprawny sposób postępowania odpowiedni organ ma obowiązek zawiadomić osobę poręczyciela. Przed zawiadomieniem osoby poręczyciela organ wzywa go jednak do złożenia wyjaśnień w celu zweryfikowania zasadności potencjalnego zarzutu niedopełnienia przez niego obowiązków. Podobne zabezpieczenie skuteczności gwarancji złożonych przez oskarżonego do pozostawania na wolności ma przepis art. 283 § 2 k.p.k., w myśl którego w razie odwołania listu żelaznego z powodu naruszenia warunków wymienionych w art. 282 § 1 k.p.k. właściwy sąd okręgowy orzeka o przepadku lub ściągnięciu wartości majątkowych udzielonych z tytułu poręczenia. Podkreślenia, a może bardziej przypomnienia, w kontekście omawiania projektu kolejnej zmiany Kodeksu postępowania karnego, wymaga w tym miejscu fakt, że poręczenie majątkowe w katalogu wszystkich izolacyjnych, jak i nieizolacyjnych środków zapobiegawczych jest drugim po tymczasowym aresztowaniu najbardziej dolegliwym środkiem stosowanym wobec oskarżonego w postępowaniu karnym. Przemawia za tym nie tylko umiejscowienie tej instytucji w przepisach procedury karnej, zaraz po tymczasowym aresztowaniu, ale i fakt, że sąd stosujący tymczasowy areszt może uzależnić warunek uchylenia tymczasowego aresztu tylko i wyłącznie od złożenia określonego poręczenia majątkowego. W aktualnym stanie prawnym nie może być przedmiotem owego warunku możliwość zastosowania jakiegokolwiek innego nieizolacyjnego środka zapobiegawczego.

Dla kogo i po co te zmiany?

Od wielu lat stosowanie przez polskie sądy najsurowszego ze środków zapobiegawczych w postaci tymczasowego aresztowania stanowi dla państwa problem strukturalny Zob. Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Tymczasowe aresztowanie (nie)tymczasowy problem. Analiza aktualnej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania, Warszawa 2019, www.hfhr.pl (dostęp: 6.05.2021 r.). . Stąd też wydaje się, że działania legislatorów powinny iść w kierunku przyjmowania takich przepisów prawnych, które w praktyce przyczynią się do jego rozwiązania. Tymczasem omawiana propozycja zmian legislacyjnych w części dotyczącej poręczenia majątkowego (ale też i zabezpieczenia) idzie zupełnie w drugą stronę. Jak to już podniesiono, spośród wszystkich nieizolacyjnych środków zapobiegawczych poręczenie majątkowe jest podstawowym alternatywnym środkiem zapobiegawczym wobec tymczasowego aresztowania. Podkreślić przy tym należy, że w oparciu o przepis art. 257 § 1 k.p.k., który realizuje zasadę minimalizacji stosowania środków zapobiegawczych, tymczasowego aresztu nie powinno się stosować, jeżeli wystarczające jest zastosowanie innego środka zapobiegawczego Por. wyrok ETPCz z 4.10.2005 r., Krawczak przeciwko Polsce, skarga nr 17732/03 oraz wyrok z 28.07.2005 r., Czarnecki przeciwko Polsce, skarga nr 75112/01. . Z punktu widzenia omawianego problemu ma to niebagatelne znaczenie w sytuacji, gdy organ procesowy dostrzega taką możliwość, a oskarżony ani jego najbliższa rodzina nie będą w stanie ponieść takiego obciążenia. Wówczas, w oczywisty sposób, realna możliwość odpowiadania z wolnej stopy staje się fikcją. Następuje bowiem naturalna blokada ekonomiczna. Stąd też złożenie poręczenia majątkowego przez inną osobę lub osoby, o których mowa w art. 266 § 1 k.p.k., nabiera innego znaczenia. Jak czytamy w dość lakonicznym uzasadnieniu do projektu zmian, w przypadku złożenia poręczenia majątkowego pochodzącego z przysporzeń na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanych na ten cel następuje rozerwanie związku pomiędzy odpowiedzialnością a ryzykiem utraty środków, gdyż oskarżony albo osoba składająca poręczenie nie ryzykuje utraty własnych środków, ale środków, które uzyskała wskutek przysporzenia pochodzącego od osób trzecich. W dalszej części owego uzasadnienia projektodawcy podnoszą, że dodatkowym, lecz równie istotnym argumentem przemawiającym za wyłączeniem możliwości pokrywania poręczeń majątkowych z przysporzeń na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanych na ten cel jest fakt, że w przypadku gdy oskarżony prawidłowo realizuje swoje obowiązki procesowe i następuje zwolnienie poręczenia majątkowego, dochodzi do nienależnego uzyskania przez składającego poręczenie (oskarżonego lub inną osobę) korzyści majątkowych w postaci środków zebranych od osób trzecich. W końcu autorzy projektu stwierdzają, że autopoprawka wprowadza wyłączenie możliwości pokrywania poręczeń majątkowych z przysporzeń na rzecz oskarżonego albo innej osoby składającej poręczenie dokonanych na ten cel, w szczególności pochodzących ze zbiórek, jak również dobrowolnych wpłat poszczególnych osób poza zbiórkami, co wynika z istoty środka zapobiegawczego w postaci poręczenia majątkowego. Środek ten zdaniem projektodawców zakłada finansową odpowiedzialność oskarżonego bądź innej osoby składającej poręczenie za realizację przez oskarżonego jego obowiązków procesowych, w szczególności obowiązku stawiennictwa przed organem procesowym. Odpowiedzialność ta związana jest z ryzykiem utraty środków złożonych jako poręczenie majątkowe w razie niezrealizowania przez oskarżonego tych obowiązków. Trudno nie odnieść wrażenia, że projektodawcy albo nie rozumieją istoty poręczenia majątkowego stosowanego w toku procesu karnego, albo próbują w dość nieudolny sposób uzasadniać inny rzeczywisty cel zmian w tym zakresie. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na fakt, że poręczenie majątkowe jest tylko i wyłącznie środkiem zapobiegawczym. Zastosowanie tego środka nie ma realnego wpływu na końcowe rozstrzygnięcie sądu, w szczególności w zakresie winy. Tym samym w żadnym wypadku zastosowanie tego środka zapobiegawczego nie przełamuje zasady domniemania niewinności, o której mowa w art. 42 ust. 3 Konstytucji, jak i art. 5 § 1 k.p.k. oraz art. 6 ust. 2 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r. nr 61 poz. 284 ze zm.), dalej EKPC. . Wprawdzie na mocy art. 249 § 1 k.p.k. środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Zatem można je jednak stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Powyższe domniemania nie przełamują jednak domniemania niewinności, i to do czasu uprawomocnienia się wyroku (skazującego). O jakiej więc odpowiedzialności oskarżonego na etapie trwającego postępowania mówi projektodawca w uzasadnieniu projektu? Poręczenie majątkowe jako jeden ze środków zapobiegawczych nie pełni przecież funkcji represyjnej, a jedynie funkcję zabezpieczającą, prewencyjną oraz ochronną Zob. J. Skorupka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2020, komentarz do art. 249 k.p.k., s. 606. . Celem środków zapobiegawczych nie jest zastosowanie odpowiedzialności karnej, tym samym nie można traktować tego środka jako kary Por. T. Wiliński, Proces karny w świetle konstytucji, Warszawa 2011, s. 207; zob. też postanowienie TK z 10.11.2004 r. (Ts 118/04), OTK-B 2005/3, poz. 117. . W związku z tym zdumienie budzi projekt, który w oczywisty sposób radykalnie ogranicza stosowanie tej instytucji procesowej w praktyce. Dodatkowo penalizuje czynności zmierzające do pomocy finansowej oskarżonemu. W konsekwencji oskarżony wobec braku środków finansowych pozostanie w areszcie, a problem strukturalny dotyczący rozmiarów i okresu stosowania tymczasowego aresztu w Polsce nie tylko nie zostanie rozwiązany, ale jeszcze się pogłębi. Z wieloletniej praktyki sądowej stosowania poręczenia majątkowego wynika bowiem, że złożenie poręczenia w postaci środków pieniężnych na rachunki bankowe prokuratury lub sądu to najbardziej powszechna forma złożenia poręczenia majątkowego. Projektowane zmiany, które de facto wyłączają możliwość wpłaty z tego tytułu przez inne osoby środków finansowych za oskarżonego, naruszają ratio legis instytucji poręczenia majątkowego. Tym samym potencjalna możliwość zastosowania innych wolnościowych środków zapobiegawczych – w tym poręczenia majątkowego – zamiast zastosowanego już tymczasowego aresztowania, w pewnych warunkach faktycznych stanie się fikcją. W pierwszej kolejności wskazać bowiem należy, że wprawdzie oskarżony ma prawną możliwość osobistej wpłaty poręczenia majątkowego, ale z praktycznego punktu widzenia może to nastąpić jedynie na etapie postępowania przygotowawczego, i tylko w sytuacji braku wniosku o tymczasowy areszt oraz – co wydaje się najważniejsze – posiadania przez tego oskarżonego stosownych środków finansowych. Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku, gdy podejrzanego zatrzymano lub wobec niego zastosowano już tymczasowy areszt. Wówczas paradoksalnie możliwość osobistego złożenia poręczenia majątkowego przez oskarżonego, przykładowo wobec braku innej osoby, która mogłaby dokonać tego fizycznie, jest co do zasady niewykonalna. Podobnie będzie w przypadku zastosowania tymczasowego aresztowania z warunkowym poręczeniem, o którym mowa w art. 257 § 2 k.p.k., w sytuacji, w której oskarżony realnie pozbawiony jest wolności, jak i w sytuacji warunkowego przedłużenia tego środka. Oskarżony pozbawiony wolności nie ma przecież swobodnego dostępu do rachunku bankowego czy też bankomatu. Ponadto może nie posiadać odpowiednich środków finansowych na rachunku bankowym, jak też środki te, co zdarza się dość często, mogły już zostać zajęte przez prokuratora z tytułu zabezpieczenia na przyszłe kary grzywny i inne należności sądowe Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 23.03.2011 r. (II AKz 94/11), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2006/2, poz. 74. . Jeżeli zatem członkowie rodziny oskarżonego również nie posiadają stosownych środków finansowych ani innego majątku, oskarżony nadal pozostanie w izolacji. Czy zatem projektodawcy, decydując się na zmiany, nie przewidzieli takich sytuacji w praktyce? Gros wpłacanych kwot z tytułu poręczenia majątkowego pochodzi nie od oskarżonych, a od innych osób. Zazwyczaj dzieje się tak na prośbę oskarżonego lub jego najbliższych. W konsekwencji inna osoba (trzecia) przekazuje odpowiednie środki w całości lub w znaczącej części najbliższym członkom rodziny. Wówczas przedstawiciel rodziny staje się osobą poręczającą. Projektodawca chce zakazać takiej praktyki. Na straży zaś powyższego zakazu ma stać penalizacja w formie możliwości orzeczenia aresztu lub grzywny wynikająca ze zmienionego art. 57 § 1 k.w. Podobnie, inna osoba nie będzie mogła złożyć poręczenia majątkowego, które będzie efektem przysporzenia przez jeszcze inne osoby. Dodatkowo prokurator lub sąd będzie mógł uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą poręczenie źródła pochodzenia tego przedmiotu. Tym samym wprowadzanie powyższych ograniczeń, poza penalizacją, ma dodatkowo wzmocnić obawę potencjalnego poręczyciela przed kontrolą organu procesowego. To zaś może okazać się skuteczne. Trudno jest więc zrozumieć, z jakiego powodu państwo chce wkraczać w te mechanizmy, które z powodzeniem działają w praktyce od dziesiątków lat. Mało realny wydaje się być argument projektodawców wskazujący, że oskarżony nie czuje się związany kwotą poręczenia złożoną przez osobę trzecią. Główna myśl, która temu towarzyszy, zawiera się w sugestii, że skoro to nie są środki oskarżonego, to nie będzie związany osobiście zagrożeniem ich utraty. Oczywiste jest, że za oskarżonego poręcza osoba, która go zna i ma przynajmniej minimalny wpływ na jego postępowanie. Przecież właśnie z tego powodu udostępnia swoje środki finansowe, będąc jednocześnie świadoma możliwości ich utraty. Podobnie jest w przypadku, gdy na poręczenie majątkowe składa się nie jedna, ale kilka innych osób trzecich. Przy czym sposób i forma przekazania stosownych kwot, a także warunki, pod jakimi nastąpi zwrot de facto pożyczonej kwoty, pozostają tylko i wyłącznie w gestii stron porozumienia-umowy. Trudno w tej sytuacji mówić o nienależnym uzyskaniu przez składającego poręczenie oskarżonego lub inną osobę, w tym reprezentanta, korzyści majątkowych w postaci środków zebranych od innych osób trzecich w przypadku zwolnienia kwoty poręczenia. O jakich korzyściach majątkowych mówi bowiem projektodawca? Zebrane środki służą przecież realizacji określonego celu gwarancyjnego, a ich zwrot następuje do osoby poręczyciela, który następnie zwraca je pozostałym osobom trzecim, o ile takie były. Nie jest to przecież zbiórka ofiar bezzwrotna, a tym bardziej publiczna w rozumieniu art. 57 § 1 k.w. I właśnie z tego powodu zmianie ulega powyższy przepis m.in. w zakresie usunięcia z jego treści słowa „publiczna”. Stąd każda zbiórka, nawet niepubliczna, na cele, o których mowa w tym przepisie, ma być penalizowana. Argumenty projektodawców, które wskazują na fakt, że w przypadku dokonania wpłaty przez osoby trzecie rozrywa się związek pomiędzy odpowiedzialnością oskarżonego a ryzykiem utraty środków, które nie są jego własnością, budzi zdumienie. Środki finansowe przekazane przez osoby trzecie zostają oddane do dyspozycji oskarżonego, ale przecież nie przechodzą na jego własność. Przepływ środków następuje warunkowo na okres stosowania tego środka zapobiegawczego. W chwili uchylenia poręczenia majątkowego i zwrotu stosownych środków osobie poręczającej oskarżony nie uzyskuje żadnego przysporzenia. Złożenie przedmiotu poręczenia na wskazane konta bankowe lub wpisanie zabezpieczenia hipotecznego nie prowadzi do zmiany prawa własności. Dysponentem i jedynie uprawnionym do otrzymania zwrotu środków finansowych jest nadal osoba składająca poręczenie Por. R.A. Stefański (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Z. Gostyński, Warszawa 1998, komentarz do art. 266 k.p.k., s. 713. . Gdyby zaś poręczającym był osobiście oskarżony, a środki majątkowe przekazane mu na ten cel pochodziły od innej osoby, to przysparzający ma przecież regres do oskarżonego. Na zasadach określonych w prawie cywilnym.

Wnioski

Trudno nie odnieść wrażenia, że przedłożony projekt zmian, w szczególności w art. 266 k.p.k., ma inny niż wskazywany w uzasadnieniu cel. Za powyższą konstatacją przemawia nie tylko brak jakiegokolwiek sensu praktycznego wprowadzenia owej zmiany, ale wątpliwości budzi również tryb procedowania nad przedmiotowym projektem. W szczególności odnieść to należy do instytucji konsultacji społecznych, które zgodnie z art. 34 ust. 3 Regulaminu Sejmu należy przeprowadzić Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 30.07.1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, „Monitor Polski” 2019, poz. 1028. . W myśl tej regulacji uzasadnienie projektu powinno przedstawiać wyniki przeprowadzonych konsultacji oraz informować o przedstawionych wariantach i opiniach, w szczególności jeżeli obowiązek zasięgania takich opinii wynika z przepisów ustawy. W przypadku projektów poselskich, odnośnie do których nie przeprowadzono konsultacji, Marszałek Sejmu kieruje przed pierwszym czytaniem projekt do konsultacji w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Tymczasem przypomnieć należy, że w omawianej kwestii mamy do czynienia z dwoma projektami zmian. Pierwotny projekt, a więc druk nr 867, nie zawiera propozycji zmian art. 57 k.w. oraz art. 266 k.p.k. Przedmiotowe zmiany zawiera za to autopoprawka, czyli druk nr 867A. I tu następuje dość zaskakująca sytuacja. W większości dołączonych do omawianych projektów opinii brak jest w ogóle odniesienia się do projektu zmian wynikających z autopoprawki – druk nr 867A. Co ciekawe, większość opinii zawiera uwagi, ale tylko do druku nr 867. Dodatkowo w omawianej kwestii w ogóle nie wypowiedziały się te instytucje, które w pierwszej kolejności powinny wyrazić swoje stanowisko, czyli Sąd Najwyższy, Krajowa Rada Sądownictwa, Naczelna Rada Adwokacka czy Krajowa Izba Radców Prawnych Nie ma bowiem na stronie Sejmu RP jakichkolwiek opinii tych organów oraz brak jest wzmianki o takich opiniach w samym uzasadnieniu do projektu, co wydaje się zaskakujące. . Najistotniejsze jest jednak to, że obowiązujące obecnie w zakresie stosowania poręczenia majątkowego zasady składania środków majątkowych z tytułu poręczenia pozwalają co do zasady na realne skorzystanie przez oskarżonych z możliwości wykorzystania tego wolnościowego środka zapobiegawczego. Z punktu widzenia organów procesowych, w szczególności sądów, zamiana aresztu tymczasowego na poręczenie majątkowe w oczywisty sposób usprawnia tok prowadzonego postępowania karnego oraz znacznie ogranicza jego koszty. W końcu w jakimś zakresie służy również rozwiązaniu strukturalnego problemu stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce. Nie ma przy tym znaczenia, kto faktycznie wpłaca środki pieniężne z tytułu poręczenia, skoro poręczający niebędący oskarżonym ma pełną świadomość konsekwencji w przypadku nierealizowania przez oskarżonego nałożonych obowiązków. Propozycja zmian, radykalnie ograniczając de facto możliwość stosowania poręczenia majątkowego w procesie karnym, jawi się jako niezrozumiała i naruszająca ratio legis tej instytucji. W żaden sposób nie zwiększa poczucia bezpieczeństwa czy sprawiedliwości. Argumenty projektodawców w konfrontacji z praktyką stosowania tego środka zapobiegawczego nie mają racji bytu. Propozycja stoi w jawnej sprzeczności z art. 2 Konstytucji wyrażającym zasady demokratycznego państwa prawnego. W jej szczegółowym zakresie narusza zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, zasadę jednoznaczności prawa czy też zakaz tworzenia uprawnień pozornych Por. P. Tuleja (w:) Konstytucja RP. Komentarz, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, t. 2, komentarz do art. 2 Konstytucji, s. 223–226. . W jednym ze swoich orzeczeń Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w demokratycznym państwie prawnym stanowienie prawa i stosowanie prawa nie może być pułapką dla obywatela, a obywatel powinien mieć możliwość układania swoich spraw w zaufaniu, iż nie naraża się na niekorzystne skutki prawne swoich decyzji i działań niemożliwe do przewidzenia w chwili podejmowania tych decyzji i działań Wyrok TK z 25.11.1997 r. (K 26/97), OTK 1997/5–6, poz. 64. . Taki nakaz dotyczy też zakazu tworzenia uprawnień pozornych. Naruszeniem zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa jest sytuacja, w której określone rozwiązanie prawne ma charakter iluzoryczny i pozorny. Ustawodawca nie może tworzyć konstrukcji normatywnych, które są niewykonalne, stanowią złudzenie prawa i w konsekwencji dają jedynie pozór ochrony interesów jednostki Wyrok TK z 8.01.2013 r. (K 18/10), OTK-A 2013/1, poz. 2. . Omawiany projekt, w zakresie, w jakim praktycznie uniemożliwia oskarżonemu lub innej osobie, które nie posiadają samodzielnie środków materialnych na złożenie poręczenia majątkowego, przeprowadzenie i zorganizowanie zbiórki na ten cel, narusza zasadę lojalności państwa względem obywatela. Wątpliwa celowość proponowanych zmian w konsekwencji, w przypadku ich uchwalenia, negatywnie wpłynie na cały system procesu karnego w Polsce, czego projektodawcy zdają się nie zauważać.