O ddajemy w Państwa ręce numer „Palestry” poświęcony w całości zagadnieniom związanym z instytucją tajemnicy adwokackiej. Naszym zamierzeniem jest przedstawienie możliwie całościowej i kompleksowej analizy obejmującej problematykę tajemnicy adwokackiej, postrzeganej z perspektywy: procesu cywilnego, procesu karnego, postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego, postępowania podatkowego, postępowań szczególnych, w tym postępowań przed sejmowymi komisjami śledczymi oraz innego typu komisjami parlamentarnymiZob. P. Karlik, Tajemnica adwokacka w postępowaniu przed sejmowymi komisjami śledczymi, „Palestra” 2019/7–8, s. 234.; postępowania dyscyplinarnegoZob. R. Baszuk, Pozyskanie i wykorzystanie wyjaśnień i zeznań zawierających informacje objęte tajemnicą adwokacką w postępowaniu dyscyplinarnym, „Palestra” 2019/7–8, s. 252.. Kontekst analiz tworzy szkic prawnoporównawczy prezentujący tytułową tematykę w ujęciu rozwiązań i praktyki kilku państw europejskich dopełnionych spojrzeniem przyjmowanym w systemach common law.Zob. D. Gruszecka, Między dyskrecją adwokata a dyskrecjonalnością ujawnienia – uwagi prawnoprównawcze na temat dysponenta tajemnicy i jej efektywnej ochrony, „Palestra” 2019/7–8, s. .51.

Każdemu z wyróżnionych powyżej obszarów prawa poświęcone zostało odrębne opracowanie. Z uwagi na wielofunkcyjność współczesnych procedur, w ramach których realizowane są różnorakie funkcje i cele uregulowane zasadniczo w różnych działach prawaPrzykładowo w ramach postępowania karnego realizowane są obok zasadniczych funkcji związanych z prawem represyjnym, polegających na aplikacji materialnoprawnych norm prawa karnego, także funkcje zaliczane do innych działów prawa, w tym m.in. restytucyjna w zakresie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną w wyniku popełnienia przestępstwa krzywdę, a więc zasadniczo związana z normami dekodowanymi z przepisów prawa cywilnego, zabezpieczająca, związana zasadniczo z normami dekodowanymi z przepisów prawa administracyjnego. Podobnie można mówić o wielofunkcyjności procesu cywilnego, postępowania administracyjnego czy podatkowego., problematyka ochrony tajemnicy adwokackiej obejmuje także elementy związane z krzyżowaniem się i możliwymi zbiegami oraz kolizjami regulacji rozsianych w całym systemie. Kolizje tego rodzaju wynikają w szczególności z odrębnego statusu oraz odmiennie wyznaczonego zakresu ochrony tajemnicy adwokackiej oraz tajemnicy obrończej, związanej zasadniczo z funkcjami represyjnymi i gwarancyjnymi prawa karnego. Prezentowane opracowania nawiązują także do konstytucyjnie zakotwiczonego rodowodu tajemnicy adwokackiej jako swoistego prawa podmiotowego, nie stroniąc od rozważań odnoszących się do zagwarantowanego w Konstytucji prawa do sądu oraz dostępu do wymiaru sprawiedliwości, jak również do szczególnego statusu zawodów zaufania publicznego.

Zarysowana powyżej w sposób jedynie ogólny problematyka wiąże się z szeregiem pytań – zarówno ogólnych, dotyczących istoty, charakteru i zakresu obowiązywania tajemnicy adwokackiej oraz sposobu jej przestrzegania, jak i bardziej szczegółowych, wyłaniających się w normatywnym kontekście różnych dziedzin prawa oraz towarzyszących im, zazwyczaj odmiennych rozwiązań procesowych. Pytania te – stawiane od bardzo dawna – nie tylko zachowują nadal aktualność, ale nabierają szczególnego znaczenia w obliczu coraz silniej zaznaczających się tendencji do osłabiania gwarancji sprzyjających ochronie tajemnicy adwokackiej. Najważniejsze spośród nich można by ująć w następujący sposób:

• czy tajemnica adwokacka stanowi wartość samą w sobie, czy może raczej służyć ma zabezpieczeniu innych, kluczowych z punktu widzenia zawodu adwokata wartości, w tym w szczególności związanych z realizacją prawa do sądu oraz z roszczeniem do słusznego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia,
• w czyim interesie leży jej jak najpełniejsza ochrona,
• czy tajemnicę powinno się absolutyzować, czy też – uznając jej instrumentalny charakter – dostrzegać możliwość, a nawet potrzebę posługiwania się w określonym zakresie objętymi nią informacjami, a więc w pewnym sensie relatywizować,
• czy należy uznać i zaakceptować prawo do dysponowania informacjami objętymi tajemnicą, a – w przypadku dającej się przekonująco uzasadnić odpowiedzi pozytywnej – komu powierzyć funkcję podmiotu nimi dysponującego,
• czy – uwzględniając perspektywę konwencyjną oraz konstytucyjną, w jakiej należałoby postrzegać prawo do uzyskania pomocy prawnej oraz mieszczące się w jej ramach prawo do obrony – dałoby się uzasadnić jakąkolwiek (choćby nawet zakresowo ograniczoną) ingerencję organów państwa w relację wiążącą adwokata z jego klientem,
• czy ochrona tajemnicy adwokackiej – w zależności od gałęzi prawa, w jakiej osadzone jest świadczenie pomocy prawnej oraz od rodzaju postępowania, w którym adwokat uczestniczy – może być zróżnicowana, a więc – mniej lub bardziej intensywna,
• czy konstruując optymalny model ochrony tajemnicy adwokackiej, a jednocześnie dokonując oceny regulacji obecnie obowiązujących – warto i należy sięgnąć do rozwiązań przyjmowanych w innych systemach prawnych oraz czerpać doświadczenia z analiz prawnoporównawczych,
• czy obowiązujące w zakresie tajemnicy adwokackiej rozwiązania ustawowe uznać należy za prawidłowe i kompletne, czy też należy rozważać i postulować wprowadzenie w tym zakresie niezbędnych modyfikacji,
• wreszcie, czy za prawidłowe, wyczerpujące i niewymagające zmian uznać należy regulacje zawarte w wewnętrznych aktach normatywnych adwokatury?

Nie jest to zapewne wyczerpujący katalog pytań podstawowych, jakie w ramach analiz poświęconych zagadnieniu tajemnicy adwokackiej nieuchronnie muszą się pojawić. Próbę udzielenia chociażby częściowej na nie odpowiedzi znaleźć można w prezentowanym poniżej zbiorze tekstów dotyczących dość rozległego spektrum zagadnień. Obejmuje ono bowiem, co sygnalizowano już powyżej, nie tylko proces karny, a więc dziedzinę, w której – ze względu na pozycję adwokata występującego w roli obrońcy – kwestia związania tajemnicą staje się problemem szczególnie wrażliwym, ale także świadczenie pomocy prawnej w sprawach cywilnych, administracyjnych, czy – co w ostatnim czasie jest przedmiotem najpoważniejszych kontrowersji – związanych z interesem fiskalnym państwa, przez ustawodawcę stawianym chyba wyżej niż tajemnica adwokackaZob. szerzej D. Szubielska, Tajemnica zawodowa w prawie i postępowaniu podatkowym, „Palestra” 2019/7–8, s. 202; M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka w polskim prawie administracyjnym, podatkowym i karnoskarbowym, „Palestra” 2019/7–8, s. 212..

Przystępując do lektury opracowań, które nie są przecież pomyślane jako publicystyczna reakcja na wydarzenia ostatnich miesięcy, obfitujące w rozmaite incydenty związane z procesem stanowienia oraz stosowania prawa, trudno nie zauważyć przejawów lekceważenia fundamentalnych gwarancji demokratycznego państwa prawa także w zakresie związanym z ochroną tajemnicy adwokackiej. Tymczasem tajemnica adwokacka to dla adwokatów oraz adwokatury instytucja szczególna, uznawana za fundament i podstawę wykonywania zawodu w państwie opartym na zasadzie rządów prawa. Jest ona jednocześnie jedną z głównych gwarancji prawa do sądu, dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz rzetelności procesu, a w konsekwencji – jawić się musi jako fundamentalny warunek pełnego korzystania z prawa do obronyZob. Ł. Chojniak, Ochrona informacji objętych tajemnicą adwokacką w toku postępowania karnego, „Palestra” 2019/7–8, s. 141.. Z uwagi na funkcję i znaczenie w perspektywie wykonywania zawodu adwokata, w szczególności zaś gwarancji możliwości świadczenia realnej pomocy prawnej, przez przedstawicieli tej profesji często bywa absolutyzowanaZob. w tym zakresie D. Dudek, Konstytucja i tajemnica adwokacka, „Palestra” 2019/7–8, s. 26; M. Synoradzki, Bezwzględność tajemnicy zawodowej w świetle sporu o kształt Kodeksu etyki adwokackiej, „Palestra” 2019/7–8, s. 272.. Niezależnie od zastrzeżeń, jakie rodzić może bezrefleksyjna absolutyzacja tajemnicy adwokackiej, przyznać jednak trzeba, że takie jej ujmowanie coraz częściej kontestowane jest również przez przedstawicieli władzy publicznej, konsekwentnie poszukujących nowych sposobów rozluźnienia wynikającego z jej przestrzegania gorsetu.

Wiele czynników sprawia, że tradycyjne podejście do tajemnicy adwokackiej, respektujące jej charakter, zakres i funkcje, zderza się nieustannie z wyzwaniami współczesności oraz dążeniami prawodawców w wielu krajach do sukcesywnego osłabiania mechanizmów służących jej ochronie. Istotną rolę odgrywa tutaj niedostrzegana wcześniej kolizja wartości, której istota wiąże się z koniecznością dokonywania aksjologicznie trudnych wyborów pomiędzy gwarancją zachowania w poufności informacji uzyskanych przez adwokata w związku z udzielaniem porady prawnej lub prowadzeniem sprawy a bezpieczeństwem powszechnym, ochroną życia i zdrowia wielu osób, zachowaniem sprawności funkcjonowania struktur państwowych, a także opierającą się na modelu solidarnościowym koniecznością realizacji celów publicznychZob. w tym zakresie D. Dudek, Konstytucja…, s. 26; P. Kardas, O sposobach rozwiązywania kolizji norm i konfliktu dóbr w związku z tajemnicą adwokacką – tajemnica adwokacka w kontekście kolizji norm oraz konfliktu wartości, „Palestra” 2019/7–8, s. 118.. Eksponując tego rodzaju kolizje, a w pewnym sensie nawet nimi manipulując, prawodawcy skrzętnie wykorzystują towarzyszące im społeczne emocje, aby uzasadnić potrzebę zmian w zakresie ochrony tajemnicy adwokackiej, a w szczególności przekonywać o konieczności wprowadzania coraz to nowych wyjątków i wyłomów od powinności ochrony informacji uzyskanych w związku ze świadczeniem pomocy prawnej. Mechanizm taki wyraźnie można dostrzec, analizując chociażby stosowany przez polskiego ustawodawcę sposób racjonalizowania procesu legislacyjnego. Jest to jednak tendencja szersza, można wręcz twierdzić ogólnoświatowa, a przy tym silnie powiązana z podejściem kontestującym liberalną filozofię polityczną, na której oparta była przez ostatnie kilkadziesiąt lat koncepcja demokracji konstytucyjnychZob. D. Gruszecka, Między dyskrecją adwokata…, s. 51..

Na przestrzeni ostatnich lat bardzo wyraźnie nasiliły się dążenia do ograniczenia, a w pewnych układach procesowych wręcz znoszenia ochrony tajemnicy zawodowej adwokata, uzasadniane na różne sposoby, począwszy od potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa publicznego w zakresie związanym z zagrożeniem zamachami terrorystycznymi, po potrzebę ochrony interesów majątkowych państwa w sferze podatkowej. Rozwiązania nadzwyczajne, oparte na konstrukcji swoistego społecznego stanu wyższej konieczności, odwołujące się do szczególnych instrumentów i środków wywodzonych z koncepcji zwalczania i zapobiegania terroryzmowi oraz zapobieganiu tzw. praniu brudnych pieniędzy, są coraz częściej przenoszone na obszary, w których tego typu zagrożenia nie występują, organy władzy publicznej uznają jednak, że rozluźnienie ochrony tajemnicy adwokackiej uzasadnione jest interesem publicznymZob. D. Szubielska, Tajemnica zawodowa…, s. 202; P. Kardas, O sposobach rozwiązywania kolizji norm…, s. 118.. Tajemnica adwokacka bywa wskazywana jako zasadnicza przeszkoda w dokonywaniu zgodnych z zasadą prawdy ustaleń faktycznych, a więc – instytucja obniżająca efektywność postępowania, w szczególności postępowania karnego. Nie sposób jednak nie dostrzec swoistej hipokryzji, jaka kryje się za przewrotnym, gdyż umożliwiającym władzy osiąganie własnych celów (nie zawsze zbieżnych z interesem obywateli), konfrontowaniem tajemnicy adwokackiej z zagrożeniami o powszechnym charakterze, takimi jak terroryzm, handel narkotykami czy tzw. pranie brudnych pieniędzy. Taka postawa rządzących sprawia, że w sferze tajemnicy w wielu krajach świata wciąż ujawniają się napięcia, których rozwiązanie zasadniczo opiera się na propozycjach ograniczenia zakresu i charakteru objętych ochroną poufności adwokackiej informacji.

Ostatnie miesiące były w tej perspektywie niezwykle bogate w wydarzenia. Mieliśmy okazję obserwować sukcesywnie podejmowane działania zmierzające do wprowadzenia do systemu obowiązującego prawa kolejnych ustawowych wyjątków od zasady ochrony tajemnicy adwokackiej, wśród których szczególne miejsce zajmują rozwiązania dotyczące obszaru prawa podatkowego, z trudnym do uzasadnienia na płaszczyźnie konstytucyjnej i konwencyjnej rozwiązaniem nakładającym na adwokata obowiązek denuncjacji w zakresie tzw. schematów podatkowychPor. rozważania na ten temat D. Szubielska, Tajemnica zawodowa…, s. 202.. Przyjęte w ustawach podatkowych regulacje są nad wyraz osobliwe z tego m.in. powodu, że przewidują nie tyle możliwość zwolnienia adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy na podstawie konkretno-indywidualnej normy kształtowanej w ramach postępowania sądowego ukierunkowanego na weryfikację ustawowych przesłanek uzasadniających zdjęcie poufności z informacji objętych ochroną, ile nakładają na adwokata udzielającego porady prawnej lub pomocy w zakresie prawa podatkowego obowiązek samoistnego poinformowania właściwych organów o okolicznościach standardowo objętych tajemnicą, którego niedopełnienie obwarowano sankcjamiZob. szerzej D. Szubielska, Tajemnica zawodowa…, s. 202; M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka…, s. 212.. Jest to tym samym rozwiązanie szczególne, słusznie postrzegane w środowisku adwokackim jako tworzące podstawy dla niedającej się pogodzić z funkcją adwokata działalności o charakterze denuncjacyjnym. Podobnie przedstawia się sprawa osłabienia ochrony tajemnicy adwokackiej w innych obszarach prawa. W jednej z kolejnych wersji projektu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego zaproponowano wprowadzenie możliwości zwolnienia adwokata przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiejPor. M. Gutowski, Tajemnica adwokacka w procesie cywilnym a projekt Ministerstwa Sprawiedliwości (w:) Ochrona tajemnicy adwokackiej (radcy prawnego) a działania władzy, red. M. Mrowicki, Warszawa 2018, s. 100–112.. Można by zatem powiedzieć, że tendencje do ograniczania zakresu ochrony informacji uzyskiwanych przez adwokata w związku z udzielaniem porady prawnej lub prowadzeniem sprawy stały się już trwałym elementem tworzonego w Polsce prawa. Stanowią one – z jednej strony – wyraz zmiany podejścia władzy publicznej do instytucji tajemnicy adwokackiej, z drugiej zaś – są reakcją na stale zwiększającą się presję organów władzy publicznej, w tym niestety także sądów, domagających się poszerzenia zakresu przypadków, w których informacje uzyskane przez adwokata od klienta wyjęte są spod ochrony.

Nie mniej pesymistycznie rysuje się kwestia ochrony tajemnicy adwokackiej w ramach postępowań sądowych. Także w tym obszarze – obejmującym zwłaszcza postępowania karne – dostrzec można istotny wzrost liczby uwzględnianych przez sądy wniosków o zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy, jakkolwiek – co może wydać się zaskakujące – coraz poważniejszym problemem staje się ona również w sprawach cywilnych. Szczególne wzburzenie środowiska adwokackiego wywołała zastosowana przez Sąd Rejonowy w Pruszkowie kara aresztu dla adwokata strzegącego tajemnicy adwokackiej, a właściwie obrończej, w ramach postępowania cywilnegoZob. M. Gutowski, O granicach tajemnicy adwokackiej w prawie prywatnym, „Palestra” 2019/7–8, s. 182.. Co prawda podejmowane w tym wypadku przez adwokata działania zmierzające do ochrony informacji objętych tajemnicą nie w pełni korespondowały z literalnym brzmieniem przepisu procedury cywilnej mającym zastosowanie do tego typu wypadków, były jednak przejawem poszukiwania rozwiązania dylematu nieuregulowanego wprost w przepisach prawa, gdy z uwagi na brak normy statuującej zakaz dowodowy, który odnosiłby się en bloc do informacji objętych tajemnicą obrończą, dałoby się jedynie skorzystać z przewidzianej w prawie cywilnym możliwości odmowy odpowiedzi przez adwokata na poszczególne pytania, co jednak jawi się jako nie w pełni wystarczające z punktu widzenia ochrony poufności informacji istotnych dla obrony w procesie karnym. Odmienność podejścia do interpretacji i stosowania przepisów odnoszących się do tajemnicy adwokackiej stanowiła w tym przypadku podstawę wykorzystania przez sąd wobec adwokata środków przymusu procesowego w celu uzyskania informacji objętych tajemnicą. Warto odnotować, że kara została orzeczona w tym przypadku przez sąd niemalże równolegle z adwokackimi wystąpieniami w obronie niezależności sądownictwa i niezawisłości sędziów. Choć ostatecznie została uchylona, to jednak w kontekście opisanej historii nieuchronnie musi pojawić się niepokojące pytanie, na jaki grunt w sądownictwie padłyby coraz to nowe legislacyjne koncepcje rozszczelniania systemu prawnego, poprzez wprowadzanie nowych wyjątków do tego systemu, w którym jeszcze przed laty tajemnica adwokacka traktowana była jak świętość.

W tej perspektywie należy postrzegać zwiększającą się liczbę przypadków podejmowania przez różne organy władzy publicznej prób wydobywania informacji objętych tajemnicą adwokacką. Powyżej sygnalizowano już, że liczba wniosków kierowanych do sądów przez organy ścigania o zwolnienie adwokatów z tajemnicy w postępowaniach karnych wzrasta w postępie geometrycznym. Z uwagi na stałość podejścia sądów do sposobu rozstrzygania tych kwestii przez sądy konsekwencją zwiększonej liczby wniosków o zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej jest rosnąca w takim samym stopniu liczba decyzji uchylających ochronę poufności informacji uzyskanych przez adwokata od klienta lub w związku z udzielaniem porady prawnej lub prowadzeniem sprawy. Statystyki, jakie prowadzi w tym zakresie samorząd adwokacki, są mocno niepokojące. Trudno przyjąć, że we wszystkich tych wypadkach zachodzą szczególne, uzasadnione interesem publicznym okoliczności uzasadniające uchylenie ochrony gwarancji fundamentalnej z punktu widzenia rzetelnego procesu prowadzonego w państwie opartym na zasadzie rządów prawa. Bynajmniej nieincydentalnie przeprowadzane są przesłuchania klientów, dotyczące okoliczności związanych z udzieloną przez adwokatów pomocą prawną. To co prawda nie są bezpośrednie ingerencje w sferę ochrony tajemnicy adwokackiej, ale działania mające na celu podważenie zaufania, prowadzące do zakłócenia szczególnej relacji, jaka łączy adwokata oraz poszukującego pomocy prawnej w starciu z państwem klienta. Niepokojąco częste są nieznajdujące oparcia w przepisach obowiązującego prawa „fortele” organów ścigania polegające na usiłowaniu przesłuchania adwokata jako świadka w sprawie dotyczącej jego klienta, przy pełnej świadomości, że w innym postępowaniu występuje on jako jego obrońca, w sytuacji, gdy „odrębność” spraw oparta jest na kryterium wyłącznie formalnym, tj. skierowaniu wezwania w sprawie wyłączonej, toczącej się w danym momencie pod inną sygnaturą.

Zwiększająca się liczba spraw, w których składane są wnioski o zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej, różnego rodzaju zagrożenia dla integralności tajemnicy obrończej, działania legislacyjne zmierzające konsekwentnie do ograniczenia zakresu ochrony tajemnicy oraz poszerzenia zakresu wyjątków umożliwiających podejmowanie przez organy władzy publicznej działań zmierzających do uzyskania od adwokata informacji objętych tajemnicą na podstawie konkretno-indywidualnej normy zwalniającej z obowiązku zachowania poufności albo w oparciu o generalno-abstrakcyjne postanowienia ustawy, sprawiają, że istotną rolę odgrywają instytucjonalne metody monitorowania oraz wsparcia adwokatów, wobec których uruchomiono procedurę zmierzającą do „wydobycia” informacji objętych tajemnicą. Nie ma wątpliwości, że jedną z podstawowych powinności samorządu adwokackiego jest właśnie analiza tego rodzaju sytuacji oraz udzielanie pomocy adwokatom mającym problem z właściwą na nie reakcją. Służyć to może także ujednoliceniu praktyki postępowania, promocji sposobu wykładni i stosowania obowiązujących przepisów z uwzględnieniem charakteru, funkcji i znaczenia instytucji tajemnicy adwokackiejZob. M. Pietrzak, Tajemnica adwokacka jako fundamentalny element systemu ochrony praw i wolności, „Palestra” 2019/7–8, s. 89.. Rzecz bowiem w tym, że w praktyce zaobserwować niestety można różnorodne sposoby postępowania adwokatów w wypadkach związanych z pojawiającymi się w tym obszarze zagrożeniami. Typowe reakcje mieszczą się w wachlarzu od twardej, absolutyzującej charakter tajemnicy adwokackiej postawy, opartej na „tradycyjnym” odczytaniu art. 6 Prawa o adwokaturzeUstawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1184 ze zm.), dalej p.o.a.  jako lex specialis w stosunku do wszelkich innych rozwiązań normatywnych, poprzez reakcje polegające na poszukiwaniu wyraźnych prawnych podstaw do zajęcia określonej pozycji w celu ochrony tajemnicy adwokackiej i zachowanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisów, aż po dość niefrasobliwe podejście do powierzonych im przez klientów informacji. Inna sprawa, że rozmaitość sposobów reagowania na wypadki zwolnienia przez sąd z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej oraz innego typu zagrożenia związane z tą instytucją stanowią zarazem dowód niedoskonałości regulacji prawnych oraz istnienia poważnych wątpliwości interpretacyjnych.

Dysponowanie wiedzą o poszczególnych przypadkach naruszeń tajemnicy adwokackiej stanowi warunek konieczny działań samorządu adwokackiego, w tym monitorowania wszystkich przypadków zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej, rejestrowania naruszeń właściwie interpretowanego zakresu ochrony, a także podejmowania działań mających na celu udzielanie wsparcia adwokatom, wobec których wykorzystywane są regulacje umożliwiające uzyskanie przez organy władzy publicznej informacji objętych obowiązkiem zachowania poufności. Skuteczność działań samorządu w tym zakresie w pierwszej kolejności uzależniona jest jednak od postawy samych adwokatów. Brak przepływu informacji uniemożliwia podjęcie jakiejkolwiek reakcji, nawet w ramach dość skąpych w tym zakresie kompetencji organów samorządu. W części zatem od zachowań samych adwokatów zależy, czy w konkretnej sprawie zapewniona zostanie wystarczająca ochrona oraz czy w sposób właściwy – a więc tak, aby samego adwokata nie narażać na odpowiedzialność – wykorzystane zostaną wszelkie dostępne środki prawne.

Pojawiające się w praktyce, niestety coraz częstsze, próby dotarcia do tajemnicy adwokackiej stały się katalizatorem debaty na temat standardów postępowania adwokata w sytuacji zagrożenia żądaniem ujawnienia okoliczności objętych tajemnicą. Jakkolwiek każdy adwokat ma obowiązek dokonania indywidualnej oceny zasadności żądania ujawnienia informacji objętych tajemnicą, to wyraźnie uwidacznia się potrzeba wypracowania standardów postępowania w typowych układach procesowych. Normatywne ramy i praktyka sądowa w tym zakresie nie pozostawiają zbyt wiele swobody dla indywidualnego podejścia, a ich spójność – gdy porównuje się różne gałęzie prawa – jawi się jako wątpliwa. W tym kontekście opracowanie standardów zachowania opartych na specyfice poszczególnych instytucji służących ochronie tajemnicy adwokackiej wydaje się zadaniem pilnym. Obowiązujące rozwiązania normatywne pozwalają na wskazanie typowych działań i środków, które przedsięwziąć powinien adwokat, gdy zostaje skonfrontowany z żądaniem ujawnienia okoliczności objętych tajemnicą adwokacką. Dostrzegając wynikającą z konieczności ujednolicenia praktyki potrzebę standaryzacji zachowań adwokatów w sytuacjach, z jakimi zazwyczaj mają do czynienia, można podjąć próbę zarysowania kilku schematów postępowania odnoszących się do typowych, występujących najczęściej układów procesowych. Prezentując modele postępowania znajdujące zastosowanie do standardowych układów procesowych, należy jednak pamiętać, że najpoważniejsze trudności związane są z przypadkami niestandardowymi, w szczególności zaś powiązanymi z krzyżowaniem się różnych rozwiązań odnoszących się do tajemnicy przewidzianych w poszczególnych działach prawa. Z takim wypadkiem mieliśmy do czynienia w sygnalizowanym już powyżej postępowaniu prowadzonym przed Sądem Rejonowym w Pruszkowie, gdzie cywilnoprawne regulacje odnoszące się do ochrony tajemnicy adwokackiej zderzały się z dążeniem adwokata do wykorzystania dalej idących gwarancji związanych z ochroną tajemnicy obrończej w ramach procesu karnego. W tego typu wypadkach  standardy postępowania związane z daną gałęzią prawa stanowić mogą co najwyżej punkt wyjścia w procesie poszukiwania właściwego w danych okolicznościach sposobu postępowania. Satysfakcjonujące i przekonujące rozwiązanie przypadków nietypowych opierać się musi na znajomości standardowych sposobów postępowania w ramach określonych działów prawa, dostrzeżeniu odmienności regulacyjnych, precyzyjnej charakterystyce jednostkowego układu procesowego, wreszcie systemowym podejściu, umożliwiającym wykorzystywanie w sposób uniwersalny instytucji gwarancyjnych przewidzianych tylko w jednym dziale prawa. Modelowe sposoby postępowania z uwagi na zakotwiczenie w regulacjach odnoszących się do poszczególnych działów prawa w perspektywie przypadków niestandardowych stanowić zatem mogą jedynie wskazówkę w procesie poszukiwania właściwego sposobu postępowania.

1. Zawiadomienie samorządowe

Postępowania dotyczące uzyskania przez organy procesowe od adwokata informacji objętych tajemnicą adwokacką mają szczególny charakter. Nie chodzi tutaj bynajmniej o ich incydentalny charakter, ale o swoiste procesowe usytuowanie adwokata, który z pełnomocnika, obrońcy lub doradcy prawnego, mającego status profesjonalisty działającego w sprawie klienta, sam staje się stroną postępowania, którego przedmiot stanowi sfera jego uprawnień oraz obowiązków jako depozytariusza tajemnicy. Wydawane w tym zakresie rozstrzygnięcia, takie jak np. postanowienia na podstawie art. 180 § 2 Kodeksu postępowania karnegoUstawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1987 ze zm.), dalej k.p.k., dotyczą adwokata, nie zaś jego klienta. To adwokat w sprawie ochrony lub zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy podejmować powinien przewidziane przez przepisy prawa działania. Identycznie przedstawia się sytuacja wezwania adwokata do złożenia zeznań w ramach prowadzonych na podstawie przepisów prawa postępowań, którego nie poprzedza decyzja o zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej, ale w którym można z odpowiednim stopniem prawdopodobieństwa przewidywać, że odnosić się może do sfery objętej ochroną tajemnicy adwokackiej. Tworzy to swoisty układ procesowy, w którym przydatna jest pomoc innego profesjonalisty, a także wsparcie organów samorządu adwokackiego. Z tych względów szczególną rolę pełnią w tego typu postępowaniach organy samorządu adwokackiego. Są bowiem zobowiązane do podejmowania wszelkich działań mających na celu zapewnienie należytych warunków do wykonywania zawodu przez poszczególnych adwokatów, a także ochrony tajemnicy adwokackiej jako instytucji o szczególnym znaczeniu dla należytego wykonywania tego zawodu zaufania publicznego. W konsekwencji uzasadnione wydaje się wyraźne eksponowanie zasady, wedle której w każdym przypadku, gdy w stosunku do adwokata wystosowane zostanie żądanie ujawnienia okoliczności objętych tajemnicą adwokacką, powinien on zawiadomić organy samorządu adwokackiego o takim postępowaniu. W tym zakresie obowiązujące regulacje wewnętrzne adwokatury przewidują nad wyraz klarowne zasady postępowania. Informacja o podejmowanych w jednostkowym przypadku czynnościach mających na celu zwolnienie adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy lub przesłuchania w innym trybie w sposób zagrażający zachowaniu w poufności informacji objętych tajemnicą przekazywana organom samorządu adwokackiego umożliwia podjęcie działań obejmujących z jednej strony udział przedstawicieli samorządu w czynnościach związanych z procedurą mającą na celu zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy, z drugiej zaś merytoryczne wsparcie adwokata w działaniach zmierzających do zachowania w poufności uzyskanych w związku z udzielaniem pomocy prawnej informacji. Istotnym zadaniem samorządu jest także gromadzenie danych dotyczących przypadków zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej, lub innego typu naruszeń, analiza oraz opracowywanie merytorycznych stanowisk w tym zakresie. Dysponowanie przez organy samorządu zawodowego odpowiednim zasobem informacji stanowi konieczny warunek podejmowania działań mających na celu wsparcie adwokata w postępowaniu w przedmiocie zwolnienia w obowiązku zachowania tajemnicy, eliminację przypadków naruszeń prawa, przedstawianie postulatów zmiany praktyki oraz sygnalizowania problemów związanych z tą sferą świadczenia pomocy prawnej. Działania samorządu mają szczególnie doniosłe znaczenie w tych wypadkach, gdy czynności nominalnie odnoszące się do tajemnicy adwokackiej w istocie zmierzają do uzyskania danych objętych bezwzględną w polskim systemie prawa tajemnicą obrończą.

2. Postępowanie cywilne

W ramach postępowania cywilnego, a więc w najszerszym zakresie spraw prowadzonych przed sądami, ustawowe rozwiązania odnoszące się do tajemnicy adwokackiej są nad wyraz lakoniczne. Nie przewidziano bowiem w tej procedurze żadnych mechanizmów umożliwiających – analogicznie jak ma to miejsce w ramach procedury karnej – zwolnienie adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej. Procedura cywilna nie wprowadza też zakazów dowodowych, wąsko określając krąg osób niezdolnych do bycia świadkiem (art. 259 Kodeksu postępowania cywilnegoUstawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.), dalej k.p.c.), a w odniesieniu do pełnomocników stron nie przewiduje też prawa odmowy składania zeznań (art. 261 § 1 k.p.c.). Mechanizmem chroniącym tajemnicę adwokacką jest więc jedynie przewidziane w art. 261 § 2 k.p.c. prawo odmowy odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Taki układ regulacji proceduralnych sprawia, że w zakresie informacji uzyskanych w związku z udzielaniem porady prawnej lub prowadzeniem sprawy adwokat zobowiązany jest – zgodnie z postanowieniami art. 6 p.o.a. oraz § 19 Kodeksu etyki adwokackiejObwieszczenie prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z 27.02.2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, dalej Kodeks etyki adwokackiej, http://www.adwokatura.katowice.pl/aktualne.html?file=tl_files/ora/akty%20prawne%202010/Kodeks%20Etyki%20Adwokackiej.pdf.  – do ich nieujawniania oraz do ochrony przed niepożądanym wykorzystaniem. Obowiązek odpowiedniego (poufnego) obchodzenia się z informacją – w gruncie rzeczy niezależnie od tego, w jakiego rodzaju sprawie została ona pozyskana – obwarowany jest dwoma rodzajami sankcji, z jakimi musi się liczyć każdy, kto mu się sprzeniewierzy. Jego naruszenie potencjalnie wiąże się bowiem zarówno z odpowiedzialnością dyscyplinarną, jak i przewidzianą w art. 266 Kodeksu karnegoUstawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.), dalej k.k. odpowiedzialnością karną. Oznacza to, że wezwany w charakterze świadka w ramach procesu cywilnego adwokat, którego przesłuchanie obejmować ma okoliczności objęte tajemnicą adwokacką, stawiany jest w sytuacji klasycznej kolizji obowiązków. Z jednej bowiem strony musi stawić się na wezwanie właściwego organu oraz przedstawić wszystkie posiadane w sprawie informacje, pod rygorem zastosowania różnorakich sankcji proceduralnych, a także karnych, związanych z przestępstwem składania fałszywych zeznań, z drugiej zaś – zobowiązany jest do zachowania w poufności, a więc nieujawniania informacji objętych tajemnicą, za co w razie niedochowania tej powinności narażony jest na odpowiedzialność dyscyplinarną lub karnąZob. w tej kwestii szerzej P. Kardas, Tajemnica adwokacka a procesowe zakazy dowodowe (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 225.. Wiele argumentów przemawia za tym, aby rozwiązanie tego typu sytuacji kolizyjnych opierać na prymacie ochrony tajemnicy adwokackiej oraz poszanowaniu obowiązku zachowania informacji nią objętych w poufności, co prowadzić powinno do odmowy odpowiedzi na pytania dotyczące tej sferyZob. szerzej J. Majewski, Tak zwana kolizja obowiązków w prawie karnym, Warszawa 2002.. W konsekwencji należy stwierdzić, że uregulowane w procedurze cywilnej prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, które odnoszą się do informacji objętych tajemnicą adwokacką – nawet jeśli nie daje ono formalnych podstaw do odmowy składania zeznań en bloc – przekształca się w ciążący na wezwanym w charakterze świadka adwokacie obowiązek umiejętnego skorzystania z tej instytucji. Omawianą tu sytuację przedstawić można w postaci następującego schematu:

Ze względu na dysponowanie wiedzą na temat istoty, znaczenia oraz kontekstu pozyskanych od klienta informacji to na adwokacie jako zobowiązanym do zachowania poufności profesjonaliście ciąży obowiązek dokonania w każdym przypadku oceny, czy formułowane pytania odnoszą się do sfery objętej ochroną, a w dalszej perspektywie – czy w ramach przesłuchania można udzielić na nie odpowiedzi lub skorzystać z uprawnienia do odmowy jej udzielenia z powołaniem się na tajemnicę adwokacką. Dyskusyjne jest natomiast, czy można w stosunku do adwokata niezasadnie korzystającego z tego prawa zastosować środki przymusuPor. w tym zakresie różnicę zdań – Ł. Błaszczak, Problem tajemnicy zawodowej adwokata i radcy prawnego a dowód z zeznań świadka w procesie cywilnym „Palestra” 2019/7–8, s. 155; M. Gutowski, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 182.. Choć każdy adwokat z taką ewentualnością musi się liczyć, warto wziąć pod uwagę argumentację wskazującą na brak możliwości rozszerzającej wykładni przepisu o charakterze sankcyjnym.

W zakresie opisanego syntetycznie powyżej modelu postępowania adwokata w procesie cywilnym w sytuacjach przesłuchania na okoliczności objęte tajemnicą adwokacką wskazać należy dwa szczegółowe problemy, których rozwiązanie powiązane jest z uprzednim rozstrzygnięciem kilku kwestii szczegółowych dotyczących charakteru, funkcji i zakresu instytucji tajemnicy adwokackiej w polskim systemie prawa.

Pierwsza odnosi się do znanej instytucji zgody dysponenta chronioną przez prawo wartością na jej naruszenie. Innymi słowy – zgody klienta, którego dotyczą objęte tajemnicą adwokacką informacje na ich ujawnienie w trakcie przesłuchania adwokata jako świadka w postępowaniu cywilnym. W zależności od stanowiska co do funkcji zgody klienta na ujawnienie informacji objętych tajemnicą adwokacką odmiennie rozstrzygane będzie zagadnienie sposobu postępowania adwokata w tego typu wypadkachZob. w tym zakresie J. Giezek, Tajemnica adwokacka a dysponowanie informacjami pozyskanymi w związku ze świadczeniem pomocy prawnej, „Palestra” 2019/7–8, s. 98. Zob. także J. Giezek, Tajemnica adwokacka – wartość względna czy absolutna? O nieujawnialności informacji objętych tajemnicą adwokacką (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 184; R. Baszuk, Pozyskanie i wykorzystanie wyjaśnień i zeznań..., s. 252.. Przyjmując, że tajemnica adwokacka ma specyficznie bezwzględny charakter, zwolnienie zaś z obowiązku jej zachowania nie jest możliwe na podstawie zgody klienta, którego dotyczą informacje na ich ujawnienie w procesowej formie, w takim wypadku adwokat pozostaje zobowiązany do zachowania w poufności posiadanych informacji i skorzystania z prawa do odmowy odpowiedzi na pytania, które z uwagi na określoną w przepisach prawa powinność ochrony tajemnicy adwokackiej przyjmuje postać prawnego obowiązku. W razie akceptacji poglądu przeciwnego, przyjmującego prawną możliwość zwolnienia adwokata z obowiązku zachowania w tajemnicy informacji objętych ochroną, adwokat uzyskuje niełączącą się z naruszeniem prawa możliwość przedstawienia tych informacji w ramach składania zeznań. Nawet jednak w razie akceptacji tej kontrowersyjnej koncepcji istotne znaczenie może mieć to, czy zgoda została udzielona uprzednio (przed ujawnieniem okoliczności i w celu ich publicznego ujawnienia), czy też mamy do czynienia ze zgodą następczą (udzieloną w celu otwarcia drogi do ujawnienia informacji chronionych tajemnicą przez adwokata składającego zeznania w charakterze świadka). Ta ostatnia ewentualność, co oczywiste, wydaje się znacznie bardziej dyskusyjna.

Druga łączy się z pełnieniem przez adwokata wezwanego do złożenia zeznań w procesie cywilnym różnych ról procesowych, w tym także pełnienia w innym prowadzonym przeciwko lub w sprawie określonego klienta postępowaniu karnym funkcji obrońcy. W tego typu układach procesowych wezwany do złożenia zeznań adwokat może znaleźć się w położeniu, w którym wszystkie posiadane przez niego informacje objęte będą nie tylko tajemnicą adwokacką, ale równocześnie stanowić będą tajemnicę obrończą. W takim wypadku przewidziana w przepisach procedury cywilnej instytucja odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania może okazać się nie w pełni wystarczająca dla realizacji procesowej funkcji związanej z tajemnicą obrończą. W tych wypadkach możliwe są różnorodne sposoby postępowania adwokata, spośród których wskazać należy dwa skrajne.

Pierwszy opiera się na założeniu zupełności regulacyjnej poszczególnych rozwiązań procesowych. Takie podejście przesądza o braku możliwości wykorzystania instytucji zupełnego zakazu dowodowego przewidzianego w odniesieniu do tajemnicy obrończej w procedurze karnej w ramach postępowania cywilnego i w konsekwencji wyklucza możliwość złożenia oświadczenia o odmowie złożenia zeznań z uwagi na bezwzględny zakaz zpowołaniem się na przepisy art. 178 k.p.k. To rozwiązanie stwarza jednak możliwość wykorzystania w procesie karnym jako pełnoprawnego dowodu depozycji złożonych przez adwokata w procesie cywilnym w ramach składania zeznań, co związane jest z zawartością treściową art. 391 k.p.k. Przyjęcie takiej perspektywy powoduje, że adwokat, chroniąc tajemnicę obrończą, może jedynie powoływać się na przewidziane w procedurze cywilnej prawo odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, jeśli odpowiedź mogłaby prowadzić do ujawnienia informacji objętych tajemnicą. W istocie w takim układzie ochronie podlega informacja objęta tajemnicą adwokacką, nie ma zarazem znaczenia to, że w tym układzie procesowym informacje chronione stanowią również tajemnicę obrończą.

W podejściu alternatywnym należałoby rozważyć odwołanie się do systemowej wykładni, nawiązującej do możliwości wykorzystania w procesie karnym (na zasadach określonych w art. 391 k.p.k.) dowodów z przesłuchania świadka w postępowaniu cywilnym. Istnienie tego rozwiązania sprawia, że w zakresie objętym tajemnicą obrończą – dla zachowania funkcji tej instytucji w procesie karnym – konieczne jest wzięcie pod uwagę przez sąd cywilny systemowej wykładni i uwzględnienie zakazu dowodowego przewidzianego w procedurze karnejZob. m.in. interesujące rozważania – A. Sakowicz, Prawo do milczenia w polskim procesie karnym, Białystok 2019.. Zeznania składane przez adwokata w ramach postępowania cywilnego mogą bowiem z uwagi na przewidziane w procedurze karnej odstępstwa od zasady bezpośredniości zostać przeniesione poprzez odczytanie protokołów z tych czynności do procesu karnego, stając się w ten sposób pełnoprawnymi dowodami w postępowaniu karnymCo do wynikających z tego konsekwencji zob. M. Bielski, Wyłączenie przestępności składania fałszywych zeznań w związku z przysługującym sprawcy czynu zabronionego prawem do obrony, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2011/3, s. 73; P. Kardas, Podstawy wyłączenia odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania a procesowa konstrukcja zakazów dowodowych. Próba analizy dogmatycznej na tle aktualnego stanu orzecznictwa (w:) Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja J. Szwarca, red. Ł. Pohl, Poznań 2009, s. 231.. Takie podejście stwarza podstawy do poszukiwania podstaw normatywnych szerokiej ochrony tajemnicy adwokackiej w procesie cywilnym, w istocie nieróżniącej się od modelu ochrony tajemnicy obrończej w procesie karnym. Opiera się jednak na wyjątkowo skomplikowanym sposobie systemowej interpretacji przepisów odnoszących się do kwestii ochrony tajemnicy i zakazów dowodowych, a także wywołującej wątpliwości koncepcji „przenoszenia” instytucji zakazu dowodowego przewidzianej w postępowaniu karnym do procesu cywilnego. Przeciwko takiemu rozwiązaniu formułować można szereg różnorakich zastrzeżeń. Jakkolwiek perspektywa, w której adwokat w ramach postępowania cywilnego dysponowałby możliwością powołania się na prawo do odmowy składania zeznań z uwagi na fakt, że posiadane przez niego informacje objęte są w całości tajemnicą obrończą, wydaje się nad wyraz atrakcyjna, to jednak wątpliwości związane z istnieniem dostatecznych podstaw prawnych w tym zakresie zdają się przesądzać, że takie podejście trudno rekomendować. W konsekwencji trzeba stwierdzić, że na gruncie obowiązujących przepisów trudno stanowczo i bez wątpliwości uznać, że adwokat mógłby – realizując prawo do odmowy odpowiedzi na pytania – oświadczyć z góry, że z uwagi na tajemnicę adwokacką na żadne pytanie nie będzie mógł odpowiedzieć. Ostatecznie to sąd decyduje bowiem o kształcie przesłuchania, ustawa zaś chroni tajemnicę adwokacką za pomocą prawa do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania. Czym innym jest natomiast obrana przez adwokata strategia składania zeznań, która – w przypadku złożenia tego rodzaju generalnego oświadczenia – stanowić może skuteczną próbę przekonania sądu o niecelowości zadawania w danej sprawie jakichkolwiek pytań.

Konkludując, można wskazać, że pierwsze z przedstawionych powyżej rozwiązań ma co prawda charakter zachowawczy, i w pewnych układach procesowych nie w pełni gwarantuje ochronę informacji stanowiących tajemnicę obrończą, opiera się jednak na mocnych podstawach wykładniczych i nie generuje ryzyka rozbieżności interpretacyjnych i sporów na tym tle prowadzonych przez wezwanego w charakterze świadka adwokata z sądem. Pozwala także uniknąć niebezpieczeństwa stosowania przez sąd wobec adwokata procesowych środków przymusu w razie rozbieżności co do możliwości skorzystania w tego typu sytuacjach w procesie cywilnym z nieznanej procedurze cywilnej instytucji odmowy składania zeznań. Wszystkie wskazane powyżej ryzyka aktualizują się natomiast w razie skorzystania przez adwokata z koncepcji odwołania się do karnoprawnej instytucji odmowy składania zeznań.

3. Postępowanie administracyjne i podatkowe

Przedstawione wyżej uwagi odnoszące się do sposobów (schematów) postępowania w ramach procesu cywilnego znajdują zastosowanie w ramach postępowania administracyjnego i podatkowego, gdzie tajemnica adwokacka unormowana jest w sposób analogiczny jak w postępowaniu cywilnym. Zgodnie z treścią art. 83 § 2 Kodeksu postępowania administracyjnegoUstawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 2096 ze zm.), dalej k.p.a. oraz identycznie skonstruowanego art. 196 § 2 Ordynacji podatkowejUstawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2019 r. poz. 900 ze zm.), dalej o.p. świadek może odmówić odpowiedzi na pytania, gdyby odpowiedź mogła spowodować naruszenie obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej. Do regulacji tej odsyła ponadto unormowanie dotyczące postępowania egzekucyjnego w administracjiUstawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 2019 r. poz. 1438 ze zm.), dalej u.p.e.a.. W myśl bowiem art. 36 § 2 u.p.e.a. od wykonania żądania określonego w § 1W zakresie niezbędnym do wszczęcia lub prowadzenia postępowania egzekucyjnego oraz udzielania pomocy na podstawie ustawy o wzajemnej pomocy organ egzekucyjny lub wierzyciel, o którym mowa w art. 5 u.p.e.a., może żądać od uczestników postępowania informacji i wyjaśnień, jak również zwracać się o udzielenie informacji do organów administracji publicznej oraz jednostek organizacyjnych im podległych lub podporządkowanych, a także innych podmiotów. można uchylić się w takim zakresie, w jakim według przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego można odmówić zeznań w charakterze świadka albo odpowiedzi na zadane pytanie. Również na gruncie postępowania administracyjnego kwestionowana jest możliwość nałożenia grzywny za odmowę odpowiedzi na pytaniaPor. M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka…, s. 212..

Sposób postępowania adwokata w sytuacjach przesłuchania na okoliczności objęte tajemnicą adwokacką jest zatem w ramach obu omawianych w tym miejscu postępowań identyczny jak w przypadku opisanym w odniesieniu do procedury cywilnej. Tak samo przedstawia się także zagadnienie ochrony tajemnicy w wypadkach, gdy informacje znajdujące się w dyspozycji adwokata stanowią jednocześnie tajemnicę obrończą. Także w ramach postępowania administracyjnego i postępowania podatkowego możliwe jest przedstawienie zarysowanych powyżej w ramach procesu cywilnego dwóch modeli postępowania adwokata, z identyczną konkluzją wskazującą, że umiejętne wykorzystywanie instytucji prawa odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania wykazuje zdecydowane przewagi nad rozwiązaniem alternatywnym odwołującym się do konstrukcji zakazu dowodowego związanego z tajemnicą obrończą, stanowiącego podstawę do ewentualnej odmowy składania zeznań. Warto zwrócić także uwagę na szczególne związki postępowania podatkowego oraz postępowania karnego skarbowego, tworzące dodatkowe zagrożenia dla ochrony tajemnicy, które przedstawione zostały w zamieszczonych w tym numerze opracowaniach szczegółowychPor. D. Szubielska, Tajemnica zawodowa…, s. 202; M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka…, s. 212..

Odrębną instytucją podatkowo-administracyjnoprawną jest wyłączenie tajemnicy adwokackiej w zakresie przepisów dotyczących tzw. schematów podatkowych oraz przepisów o przeciwdziałaniu tzw. praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. W tym zakresie przewidziano wątpliwe z konstytucyjnej perspektywy oraz niezgodne z istotą stosunku prawnego pomiędzy adwokatem a jego klientem obowiązki denuncjacyjnePor. zwłaszcza D. Szubielska, Tajemnica zawodowa…, s. 202, a w zakresie konstytucyjnych podstaw tajemnicy adwokackiej D. Dudek, Konstytucja…, s. 26..

4. Postępowanie karne

W postępowaniu karnym adwokat może być powiernikiem tajemnic dwojakiego rodzaju – tajemnicy obrończej i tajemnicy adwokackiejCo do rozróżnienia obu rodzajów tajemnic oraz jego znaczenia w perspektywie postępowania karnego zob. szerzej P. Kardas, Ochrona tajemnicy obrończej. Kilka uwag o dopuszczalności kontroli i utrwalania treści rozmów oraz przekazów informacji realizowanych przy użyciu środków technicznych pomiędzy obrońcą a mandantem, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2011/4, s. 5; P. Kardas, Problem granic legalności czynności uczestników postępowania karnego i konsekwencji ich przekroczenia (w:) Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, red. J. Skorupka, D. Gruszecka, Wrocław 2014, s. 13..

Tajemnica obrończa, jako objęta bezwzględnym zakazem dowodowym, nie może zostać w żadnym trybie uchylona, a w razie jej naruszenia nie może zostać wykorzystana w postępowaniu jako dowód. Przyjęte w polskim systemie prawa karnego procesowego rozwiązania służące do ochrony tajemnicy obrończej wykluczają możliwość przeprowadzenia dowodu z przesłuchania obrońcyZob. w tym zakresie Ł. Chojniak, Ochrona informacji objętych tajemnicą adwokacką..., s. 141.. Kluczowe z punktu widzenia ochrony tajemnicy obrończej znaczenie ma to, jaki charakter mają pozostające w dyspozycji adwokata informacje. Przepis art. 178 k.p.k. odnosi się bowiem do faktów, o których adwokat dowiedział się, działając jako obrońca, lub faktów, o których adwokat, działający na podstawie art. 245 § 1 k.p.k., dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę. Należy podkreślić, że statuowanego przez art. 178 k.p.k. zakazu przesłuchania nie należy ograniczać wyłącznie do obrońcy oskarżonego w postępowaniu karnym, obejmuje on bowiem także obrońcę obwinionego w sprawach o wykroczenia oraz obrońcę w postępowaniu dyscyplinarnym. Z perspektywy adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 k.p.k. relewantny jest jedynie funkcjonalny związek pomiędzy uzyskanymi informacjami a świadczeniem pomocy prawnej w postaci prowadzenia sprawy lub choćby tylko udzielania porady prawnej. Dla skorzystania z ochrony przewidzianej dla tajemnicy obrończej nie ma znaczenia to, czy po udzieleniu porady adwokat podjął się prowadzenia sprawy. Bez znaczenia pozostaje także źródło uzyskanych informacji – mogą one pochodzić od oskarżonego, członków jego rodziny lub od innych osób.

Tajemnica adwokacka zaś może zostać przez sąd uchylona, jeżeli:

1. wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości,
2. okoliczność podlegająca udowodnieniu nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

Adwokatowi na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

a)  tajemnica obrończa

b)  inna niż obrończa tajemnica adwokacka.

W przypadku prawomocnego postanowienia sądu zwalniającego adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej pojawia się prawdziwy dylemat co do sposobu zachowania adwokata. Z jednej strony adwokat pozostaje związany postanowieniami Prawa o adwokaturze oraz wewnętrznych aktów normatywnych adwokatury, z drugiej jest adresatem konkretno-indywidualnej normy zwalniającej z obowiązku zachowania poufności. Nawet przyjęcie stanowiska uznającego art. 180 § 2 k.p.k., stanowiący podstawę rekonstrukcji normy konkretno-indywidualnej za lex specialis wobec art. 6 p.o.a., nie rozwiązuje wszystkich związanych z tą kolizją dylematów. Trzeba bowiem pamiętać, że prezentowane konsekwentnie przez organy samorządu adwokackiego stanowisko dotyczące obowiązku zachowania w poufności informacji objętych tajemnicą adwokacką w każdych okolicznościach, którego naruszenie traktowane jest jako przewinienie dyscyplinarne, powoduje, iż zachowanie zgodnie z dyrektywą wynikającą z konkretno-indywidualnej normy zwalniającej adwokata z obowiązku zachowania w poufności informacji objętych tajemnicą adwokacką generować może konsekwencje w tym obszarze. Ponadto z uwagi na treść normy zwalniającej z obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej nie w każdym układzie procesowym odwołanie się do zestandaryzowanego modelu postępowania rozwiązywać będzie wszystkie wątpliwości. W szczególności zaś na adwokacie ciąży obowiązek precyzyjnej rekonstrukcji zakresu zwolnienia określonego w postanowieniu sądu, tylko bowiem w tym zakresie adwokat może przedstawić informacje w trakcie składania zeznań bez ryzyka narażenia się na – niezwiązane z zarysowaną wyżej kontrowersją – oparte na naruszeniu obowiązku zachowania poufności ryzyko pociągnięcia do odpowiedzialności dyscyplinarnej i karnej. Ustalenie zakresu zwolnienia bywa jednak w wielu wypadkach wyjątkowo kłopotliwe. Trzeba zatem pamiętać, że to adwokat, jako depozytariusz informacji objętych tajemnicą, posiada kompetencje i skorelowany z nimi obowiązek rozstrzygania w odniesieniu do treści każdego pytania, czy odnosi się ono do informacji mieszczących się w zakresie określonego w konkretno-indywidualnej normie zakresu zwolnienia. Dodatkowe komplikacje łączyć się mogą z charakterem informacji stanowiących przedmiot przesłuchania. Niejednokrotnie wybór postępowania nie będzie możliwy bez pogłębionej analizy relacji pomiędzy znajdującymi zastosowanie przepisami na tle konstytucyjnych wzorców, istoty tajemnicy oraz istoty powołania adwokata, a także orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz norm deontologicznychPor. w tym zakresie D. Dudek, Konstytucja…, s. 26; J. Giezek, Tajemnica adwokacka…, s.98; P. Kardas, O sposobach rozwiązywania kolizji norm…, s. 118; M. Pietrzak, Tajemnica adwokacka jako fundamentalny element..., s. 89.. W tym zakresie konieczne jest poczynienie głębszych analiz na tle konkretnego przypadku, a być może i rozważenie granic tajemnicy adwokackiejW tym zakresie por. M. Gutowski, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 182; Ł. Chojniak, Ochrona informacji objętych tajemnicą adwokacką..., s. 141..

5. Konkluzja

Zamieszczone w tym numerze „Palestry” opracowania prezentują współczesne problemy związane z tajemnicą adwokacką i obrończą ujawniające się w sferze stosowania prawa w kontekście nowych uregulowań prawnych oraz związanych ze zmianami współczesnego świata napięć, kolizji i konfliktów między istotnymi społecznie wartościami. Opierają się na przyjmowanym w piśmiennictwie prawniczym sposobie rozumienia istoty, funkcji oraz zakresu ochrony tajemnicy adwokackiej. Uwzględniają także dorobek orzecznictwa Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sądów powszechnych. W wielu jednak wypadkach, zwłaszcza w odniesieniu do sytuacji krzyżowania się regulacji zaliczanych do poszczególnych gałęzi prawa, związane z ochroną tajemnicy adwokackiej problemy dalekie są od ostatecznego i powszechnie aprobowanego rozwiązania. W tych sferach konieczna jest dalsza debata, ścieranie poglądów oraz prezentowanie określonych sposobów rozstrzygania trudnych przypadków. Mamy nadzieję, że monograficzny numer „Palestry” stanowić będzie początek debaty, prowadzonej w szerokim gronie, której ustalenia przyczynią się do właściwego rozwiązywania ujawniających się w codziennej praktyce adwokackiej problemów. 

Mamy nadzieję, że w zakresie poruszanych powyżej problemów, a także wszelkich innych kwestii związanych z praktycznymi aspektami tajemnicy adwokackiej, opracowania zamieszczone w tym numerze „Palestry” okażą się pomocne w procesie interpretacji złożonej mozaiki przepisów dotyczących tajemnicy adwokackiej, a być może także będą wsparciem w procesie stosowania prawa w ramach jednostkowych wypadków.