O pracowanie zawiera analizy poświęcone aksjologicznym, społecznym i normatywnym aspektom tajemnicy adwokackiej. Na płaszczyźnie aksjologicznej ujmuje tajemnicę jako instytucję służącą ochronie indywidualnych oraz publicznych wartości. W aspekcie społecznym traktuje tajemnicę jako regułę służącą do określenia sposobów postępowania z informacjami przekazywanymi adwokatowi w oparciu o szczególne zaufanie związane z pełnioną rolą społeczną. W perspektywie normatywnej charakteryzuje tajemnicę jako rodzaj szczególnego prawnego obowiązku ciążącego na przedstawicielach zawodu zaufania publicznego. Zalicza tajemnicę adwokacką do konstytutywnych warunków należytego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnienia obywatelom dostępu do sądu i ochrony prawnej. Zawiera charakterystykę podstaw, przesłanek i zakresu ochrony tajemnicy adwokackiej w systemie prawa. Wskazując na immanentnie związane z ochroną tajemnicy konflikty wartości oraz kolizje norm, ujmuje regulacje odnoszące się do tajemnicy jako szczególne reguły kolizyjne. Odnosi się do kwestii konstytucyjnych podstaw regulacji prawnych dotyczących tajemnicy adwokackiej. Zawiera uzasadnienie tezy o istnieniu konstytucyjnego nakazu wprowadzenia przez ustawodawcę do systemu prawa przepisów służących ochronie tajemnicy adwokackiej. Uwzględniając względny charakter wartości konstytucyjnych, których ochronie służy instytucja tajemnicy adwokackiej, zawiera uzasadnienie zasady prymatu ochrony tajemnicy adwokackiej jako konstytucyjnej dyrektywy interpretacyjnej. W zakresie kolizji między powinnością ochrony tajemnicy adwokackiej a obowiązkiem jej ujawnienia opiera się na zasadzie wyjątkowej i zawężającej wykładni regulacji określających odstępstwa od obowiązku zachowania poufności przez adwokata. Określa elementy prokonstytucyjnej wykładni służącej do realizacji prymatu ochrony tajemnicy adwokackiej. Prezentuje model interpretacyjny umożliwiający rozwiązywanie konfliktu wartości i kolizji norm w sposób gwarantujący właściwą ochronę tajemnicy adwokackiej przy uwzględnieniu innych wartości publicznych.

1. O społecznym kontekście tajemnicy adwokackiej

Tajemnica adwokacka stanowi niezmiennie przedmiot analiz prowadzonych przez prawnikówZob. m.in. E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym a odpowiedzialność karna, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2007/1, s. 73; W. Marchwicki, Tajemnica adwokacka. Analiza konstytucyjna, Warszawa 2015; M. Rusinek, Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Kraków 2007; M. Kucharczyk, Charakter prawny tajemnicy adwokackiej, „Przegląd Sądowy” 2008/11–12, s. 106; J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej oraz zgodzie „dysponenta” na jej ujawnienie, „Palestra” 2014/9, s. 60; P. Sendecki, Tajemnica zawodowa fundamentem adwokatury jako zawodu zaufania publicznego (w:) Etyka zawodów prawniczych w praktyce. Wzajemne relacje i oczekiwania, red. G. Borkowski, Lublin 2012, s. 263; M. Niedużak, Czy tajemnica adwokacka może obowiązywać tylko adwokatów? Rozważania na gruncie § 19 ust. 4 Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (w:) Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2, red. H. Izdebski, P. Skuczyński, Warszawa 2011.. Wokół jej normatywnego charakteru, a zwłaszcza możliwości zwolnienia adwokata z obowiązku zachowania poufności, prowadzone są spory sądoweZob. M. Kucharczyk, Charakter prawny tajemnicy adwokackiej w ujęciu historycznym, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2007/1, s. 57. . Pojawia się jako przedmiot publicznej debaty, gdy odwołanie się do ciążącego na prawnikach obowiązku zachowania dyskrecji zderza się z działaniami organów władzy publicznej, zmierzających do ujawnienia tajemnicy w celu realizacji określonych interesów. By zilustrować społeczne znaczenie tajemnicy adwokackiej, wystarczy przywołać znany przypadek dążenia do przesłuchania przez specjalnego prokuratora K. Starra, prawnika reprezentującego J. Hamiltona, jednego z pracowników Białego Domu, po to, by po jego śmierci uzyskać od adwokata informacje mające znaczenie dla prowadzonego przez prokuratora postępowania, zawarte w sporządzonych w trakcie spotkań z klientem notatkach; historię regulacji wprowadzonej po zamachach na Word Trade Center umożliwiającej rejestrowanie spotkań prawników z klientami osadzonymi w zakładach karnychZob. m.in. R. Sarkowicz, Amerykańska etyka prawnicza, Kraków 2004, s. 122. , czy ostatni wypadek ukarania adwokata grzywną oraz aresztem za odmowę złożenia zeznań w postępowaniu cywilnym, uzasadnianą związaniem tajemnicą obrończą. Każde z tych zdarzeń ilustruje napięcie między tajemnicą adwokacką, jako instytucją nierozerwalnie związaną z wykonywaniem prawniczej profesji, a interesem publicznym, w szczególności zaś ustaleniem prawdziwego przebiegu określonych wydarzeń oraz dokonaniem ich adekwatnej prawnej oceny. Jakkolwiek kontrowersje związane z tajemnicą adwokacką ujawniają się w szeregu różnych sferChoćby na linii prawnik-klient w razie potrzeby wykorzystania przez prawnika informacji objętych tajemnicą w zakresie ochrony własnych interesów profesjonalisty (w sferze postępowania dyscyplinarnego czy karnego), w zakresie możliwości zwolnienia prawnika przez klienta z obowiązku zachowania poufności w oparciu o koncepcję zgody dysponenta informacji objętych tajemnicą – zob. w tej kwestii szerzej J. Giezek, Tajemnica adwokacka – wartość względna czy absolutna? O nieujawnialności informacji objętych tajemnicą adwokacką (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 184; M. Kożuch, Obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej a interes klienta w jej ujawnieniu (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 262; Ł. Chojniak, Obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej a kolizja interesów adwokata i jego klienta (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 279. , to kolizje na linii adwokat-organy władzy publicznej oraz na linii adwokat-sądy są najbardziej plastycznym przejawem funkcji, znaczenia oraz roli tajemnicy adwokackiej. Z jednej strony stanowi niezbywalny warunek rzetelnego i skutecznego świadczenia pomocy prawnej, z drugiej – prowadzi do ograniczenia lub wręcz wyłączenia dostępu do informacji mających znaczenie z punktu widzenia postępowań prowadzonych przez organy władzy publicznej lub przed tymi organamiNa kolizję między ochroną tajemnicy adwokackiej a ustaleniem prawdziwych okoliczności stanowiącym podstawę rozstrzygnięcia konkretnej sprawy wskazuje się także w piśmiennictwie angloamerykańskim – zob. m.in. R.S. Pike, The English Law of Legal Profesional Privilage: A Guide for American Attorneys, „Loyola University Chicago International Law Review” 2006/4, s. 51. . Z pewnego punktu widzenia tajemnica adwokacka, jako instytucja zamykająca dostęp do określonej kategorii danych, mających znaczenie na płaszczyźnie operacyjnej lub dowodowej, pozostaje w kolizji z efektywnością prowadzonych na podstawie przepisów prawa postępowań. Z tych też względów bywa wskazywana jako przeszkoda w ustaleniu prawdy materialnej.

2. O genezie tajemnicy adwokackiej – kolizje norm i konflikt dóbr jako źródło tajemnicy

Napięcia, konflikty i kolizje są immanentnie związane z instytucją tajemnicy adwokackiej. Jej początki łączą się z konfuzją prawników, którzy bronili swojego honoru skonfrontowani z nakładaną przez sąd powinnością złożenia zeznań w zakresie odnoszącym się do informacji uzyskanych od klientówZob. szerzej R.S. Pike, The English Law of Legal Profesional Privilage..., s. 51.. Ochrona tych informacji, oparta o koncepcję swoistego przywileju prawniczego umożliwiającego skuteczne uchylenie się od obowiązku złożenia zeznań i tym samym zapobieżenie ujawnieniu informacji uzyskanych od klienta, stanowi podstawę współczesnej instytucji tajemnicy adwokackiejCo najmniej w ujęciu współczesnym nawiązującym do koncepcji szczególnego przywileju prawników związanego z ochroną poufności przekazywanych im przez mandantów informacji (tzw. client--lawyer privilage, legal, profesional privilage). Zob. w tej kwestii m.in. interesujące uwagi R.S. Pike, The English Law of Legal Profesional Privilage..., s. 51.. Spoglądając z historycznej perspektywy, łatwo zauważyć, że schronienie się prawników za parawanem instytucji przywileju adwokackiego zapobiegało ujawnieniu informacji mających znaczenie z punktu widzenia ochrony interesów klientów oraz pozycji i honoru wspierających ich adwokatów. Jednocześnie komplikowało wyjaśnienie w tym zakresie istoty rozpoznawanej przez sąd sprawy. Z tego punktu widzenia godziło w efektywność postępowania prowadzonego na podstawie prawa. Leżące u genezy instytucji tajemnicy adwokackiej kolizje między lojalnością wobec klienta a obowiązkiem ujawnienia informacji miały jednostkowy charakter. Odnosiły się do konkretnego przypadku. Stąd też ich rozwiązanie w kierunku wzmacniającym pozycję przedstawicieli profesji prawniczej było stosunkowo proste. Współcześnie kolizje i konflikty związane z instytucją tajemnicy adwokackiej mają o wiele bardziej złożony charakter. W wielu obszarach wiążą się z interesem publicznym, poczuciem bezpieczeństwa całej społeczności, a także podstawami ekonomicznej i bywa że biologicznej egzystencji zorganizowanej w państwo grupy. Zagrożenie terroryzmem, dokonywane w masowej skali zamachy na reguły obrotu, w szczególności gospodarczego i finansowego, zagrożenia dla podstawowego źródła finansów publicznych, jakim są podatki, powodują, że informacje objęte tajemnicą adwokacką nabierają szczególnego, bo społecznego, publicznego znaczenia. Wybór między ochroną zaufania klienta do prawnika, zachowaniem prywatności oraz możliwości należytego wypełnienia funkcji związanej z wymierzaniem sprawiedliwości a bezpieczeństwem (publicznym) staje się coraz trudniejszy. Ekstremalne wydarzenia godzące w dobra wspólnotowe nie tylko aktualizują pytanie o kształt, zakres i charakter tajemnicy adwokackiej, ale stanowią podstawę podejmowanych przez prawodawców konkretnych działań wymierzonych w istotę tajemnicy adwokackiej. Ostatnie dwadzieścia lat to okres stopniowego rozmontowywania instytucji tajemnicy adwokackiej na poziomie regulacji ustawowych, przyjmowanych we wszystkich krajach na świecie. W tej perspektywie próba poszukiwania odpowiedzi na pytanie o podstawy, sens, rolę i funkcje tajemnicy adwokackiej wydaje się nad wyraz pilna. Ważne jest jednak nie tylko to, by spojrzeć na tajemnicę adwokacką z perspektywy prawników świadczących pomoc prawną oraz ich mocodawców, ale także szerzej, z perspektywy społecznej, publicznej, której nie należy jednak mylić ani utożsamiać z perspektywą władzy publicznej. Nie da się już dzisiaj bowiem sprowadzić tajemnicy adwokackiej do relacji między prawnikiem a jego klientem oraz organami władzy publicznej poszukującymi sposobu uzyskania od prawnika informacji zaczerpniętych przez niego od klienta. Informacje objęte tajemnicą mają częstokroć znaczenie dla ogółu, bynajmniej nie tylko w kontekście rozpoznawanej sprawy. Ich uzyskanie służyć może ochronie życia w znaczącej, bywa, że masowej skali, bezpieczeństwa publicznego, dobrostanu i poczucia bezpieczeństwa jednostek, prawidłowego funkcjonowania państwa w sferze finansowej, a w konsekwencji w sferze powinności właściwej redystrybucji dóbr. Zderzenie tajemnicy adwokackiej, jakkolwiek nie byłaby ona definiowana i racjonalizowana, z tymi wartościami to poważne wyzwanie. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat prawnicy broniący zakresu i charakteru tajemnicy adwokackiej przegrywali walkę ze znajdującymi szeroką społeczną akceptację tendencjami do jej stopniowego rozluźniania czy też wręcz instytucjonalnego rozmontowywania. To sprawia, że społeczny, prawny i instytucjonalny kontekst współczesnych sporów o tajemnicę adwokacką wymaga spojrzenia uwzględniającego różnorakie wartości, poszukującego adekwatnych kryteriów, przesłanek sposobów i metod rozwiązywania kolizji między ochroną tajemnicy a innymi dobrami oraz rozstrzygania konfliktów norm, związanych z postępującymi zmianami wprowadzającymi do wszystkich systemów prawa wyjątki od ochrony tajemnicy adwokackiej. Wydaje się, że dopiero uwzględnienie wszystkich racji prezentowanych w sporach dotyczących tajemnicy adwokackiej stanowić może podstawę do poszukiwania odpowiadającego wymogom współczesności rozwiązania trapiących przedstawicieli profesji prawniczej dylematów.

3. O tradycyjnym podejściu do istoty tajemnicy adwokackiej

Przedstawiciele palestry upatrują w tajemnicy adwokackiej fundamentu wykonywanej profesjiZob. w szczególności P. Sendecki, Tajemnica zawodowa fundamentem adwokatury...; A. Malicki, O dysponowaniu tajemnicą adwokacką oraz jej granicach – perspektywa adwokacka (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 214.. Reguła, zgodnie z którą nikt w żadnych okolicznościach nie może zobowiązać lub przymusić adwokata do ujawnienia informacji pozyskanych od mocodawcy w związku z prowadzeniem sprawy lub udzielaniem pomocy prawnej, traktowana jest jako gwarancja dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz prawa do korzystania z pomocy prawnejZnamienne jest w tym kontekście stanowisko judykatury, w którym podkreśla się, że „ochrona tajemnicy adwokackiej jest jedną z gwarancji prawidłowego wykonywania zawodu adwokata, jako zawodu zaufania publicznego, gwarancją której celem nie jest ochrona komfortu adwokata, lecz ochrona zaufania, którym obdarzył go mandant. Stąd właściwe docenienie wielkiej rangi tajemnicy zawodowej i jej miejsca w organizacji życia społecznego jest nieodłącznym elementem całego systemu ochrony prawnej oraz warunkiem sine qua non prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnym (art. 2 Konstytucji RP), zaś z tego powodu należyte respektowanie tej tajemnicy leży w dobrze pojętym interesie publicznym” – postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29.10.2013 r. (II AKz 330/13), „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Szczecinie” 2014/2, poz. 37.. Podstawa ochrony interesów mocodawcy oraz warunek prawidłowego i efektywnego wykonywania czynności zawodowych. Stanowi jeden z konstytutywnych warunków prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnymZob. stanowisko przedstawione w uzasadnieniu wyroku TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. Z tego powodu zaliczana jest do adwokackich imponderabiliówW taki sposób charakteryzuje instytucję tajemnicy adwokackiej J. Naumann, Kodeks Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu. Komentarz, Warszawa 2012, s. 218.. Tajemnica adwokacka wskazywana jest jako pierwsza z wartości związanych z zawodem adwokata, decydująca o jego istocie i deontologiiZob. J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60. .

Z perspektywy ustrojowej zaliczana jest do niezbędników wymiaru sprawiedliwości w systemie opartym na zasadzie rządów prawaStanowisko takie prezentuje konsekwentnie Naczelna Rada Adwokacka, ostatnio w uchwale NRA.. Tajemnica adwokacka traktowana jest w tym kontekście jako obywatelskie prawo, z którym skorelowany jest adwokacki obowiązek. Nie powinno przeto dziwić, że tak rozumianą instytucję tajemnicy adwokackiej traktuje się w sposób mocno zabsolutyzowanyStanowisko adwokatury dobrze oddaje A. Malicki, O dysponowaniu tajemnicą adwokacką oraz jej granicach..., s. 214, podkreślając, że „nie zarzucając oczywistej bezzasadności tezy o względności prawnej tajemnicy adwokackiej w świetle prawa stanowionego i orzecznictwa sądowego – jako adwokaci powinniśmy się opowiadać zawsze za bezwzględnością wykładni przepisów o tajemnicy adwokackiej, zwłaszcza że w kategoriach etycznych tajemnica adwokacka ma charakter bezwzględny i tak była traktowana przez dotychczasowe władze adwokatury polskiej”.. Dla sensownego zagwarantowania prawa do pomocy prawnej i dostępu do sądu (wymiaru sprawiedliwości) ochrona tajemnicy musi być w tym ujęciu bezwzględna i bezwyjątkowaZob. m.in. stanowisko NRA przedstawione w uchwale z 22.11.2014 r.. W tym podejściu z perspektywy obywatelskiego prawa do korzystania z profesjonalnej pomocy prawnej ma charakter prawa, które przedstawiciele palestry najchętniej zaliczaliby do kategorii praw podmiotowych w sensie konstytucyjnymZob. w tej kwestii m.in. J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, Kraków 2006; K. Michalak, Tajemnica lekarska i psychiatryczna a polski proces karny, Kraków 2018.. Z perspektywy adwokata ma postać prawnego, bezwzględnego obowiązku.

W tradycyjnym podejściu, w szczególności gdy ma ono charakter skrajny, nie podejmuje się w zasadzie analiz związanych z bliższą charakterystyką filozoficznoprawną, etyczną czy normatywną instytucji tajemnicy adwokackiejInaczej sprawa przedstawia się w krajach kręgu kultury anglosaskiej, gdzie zagadnienie tajemnicy zawodowej prawników poddawane jest szerokim analizom nie tylko normatywnym, ale także filozoficzno-prawnym, etycznym czy społeczno-politycznym – zob. w tej kwestii m.in. R. Sarkowicz, Amerykańska etyka prawnicza..., s. 102.. Nie ma w nim większego znaczenia, czy tajemnicę w sensie instytucjonalnym zaliczać się będzie do sfery prawa prywatnego, czy też publicznego. Bez znaczenia pozostaną także skorelowane z tajemnicą regulacje odnoszące się do kwestii zasad, trybu i zakresu postępowania dowodowego. Ważne jest raczej to, jak przedstawiają się regulacje dotyczące pary składającej się z uprawnienia (żądania) klienta do zachowania poufności oraz skorelowanego z nim obowiązku adwokata nieujawniania uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu informacji. W tak zarysowanej perspektywie tajemnica adwokacka nie wymaga rozbudowanej regulacji. Wystarczające jest wprowadzenie reguły statuującej ciążący na adwokacie obowiązek zachowania poufności, z którego wyinterpretować można bez trudu skorelowane z nim uprawnienie (roszczenie, żądanie) po stronie korzystającego z profesjonalnej pomocy mocodawcyPrzy czym w tym ujęciu reguła ta może mieć postać normy prawnej lub zasady etycznej.. Świat tajemnicy adwokackiej, jej makro- i mikrokosmos, nabudowane są na relacji adwokata z korzystającym z jego pomocy klientem. Nie ma w nich nic szczególnego, przede wszystkim zaś miejsca na jakiekolwiek kolizje, konflikty czy relatywizacje. Tak postrzegana tajemnica adwokacka stanowi byt sam dla siebie. Wartość samoistną. Szlachetną, uregulowaną przez  przepisy prawa, powinność profesjonalnego prawnika, będącego powiernikiem i doradcą swojego klientaWarto przypomnieć, że w Anglii i Walii tajemnica adwokacka wywodzona jest z precedensu pochodzącego z okresu elżbietańskiego (koniec XVI wieku), w którym wskazano, że gwarancja zachowania w poufności informacji powierzonych prawnikowi służyć ma przede wszystkim ochronie honoru prawnika – zob. szerzej R.S. Pike, The English Law of Legal Profesional Privilage..., s. 51. Warto dodać, że już w swoich pierwocinach w obszarze normatywnym tajemnica adwokacka opierała się na konstrukcji zakazu dowodowego, chroniącego prawników przez przymusem złożenia zeznań przed sądem.. Stanowisko wskazujące na bezwzględność, bezwarunkowość oraz bezwyjątkowość ochrony tajemnicy adwokackiej opiera się zasadniczo na dwóch filarach. Po pierwsze, wskazaniu, że rolą prawnika jest udzielanie pomocy potrzebującemu oraz w każdych okolicznościach działanie na jego korzyść, nigdy przeciwko jego interesom; ujawnienie informacji uzyskanych w związku ze świadczeniem pomocy prawnej tym interesom mogłoby szkodzić. Po wtóre, podkreśleniu, że nie mając gwarancji pełnej poufności, nikt nie zdecydowałby się na korzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej, a jeśli już, to byłaby ona ułomna, bowiem świadomość możliwości ujawnienia informacji przez prawnika prowadziłaby do zatajania przez mocodawców określonej kategorii informacji, a przez to przekazywania niepełnych lub wadliwych instrukcji prawnikowiArgumenty te podnoszone są także w piśmiennictwie obcym, przede wszystkim angloamerykańskim. Zob. w tej kwestii m.in. J. McClellan Marshall, Ewolucja przywileju poufności adwokat-klient w sądownictwie angloamerykańskim (w:) Etyka zawodów prawniczych w praktyce. Relacje na sali rozpraw, red. G. Borkowski, Lublin 2013, s. 15..

4. Tajemnica adwokacka jako wartość instrumentalna

Bliższe wejrzenie w argumenty podnoszone jako uzasadnienie tezy o bezwzględności i bezwyjątkowości ochrony tajemnicy adwokackiej plastycznie uwypukla to, co w tajemnicy, a dokładniej jej ochronie, jawi się jako najistotniejsze: rozstrzyganie sposobu postępowania w sytuacjach, gdy pojawia się możliwość, potrzeba, pokusa, interes lub obowiązek ujawnienia tego, co na tajemnicę adwokacką się składa. Nie ma przecież żadnego racjonalnego powodu, by odwoływać się do instytucji tajemnicy, jakkolwiek byłaby ona definiowana, gdy dysponujący określonym zasobem informacji nie ma wewnętrznej lub zewnętrznej potrzeby czy też presji ich ujawnienia, i bez przeszkód oraz jakichkolwiek konsekwencji jest zdecydowany zachowywać je jako niepodlegający ujawnieniu sekret. Tajemnica jako instytucja (społeczna, kulturowa czy też prawna) nabiera znaczenia dopiero wtedy, gdy pojawiają się wewnętrzne lub zewnętrzne determinanty, naciski, dążenia lub presja do ujawniania stanowiących jej przedmiot informacjiPor. też uwagi J. McClellan Marshall, Ewolucja przywileju poufności adwokat-klient w sądownictwie angloamerykańskim..., s. 15.. Z założenia zatem istota tajemnicy, co najmniej w sensie prawnym, związana jest z hipotetycznym czy rzeczywistym konfliktem między potrzebą zachowania określonych informacji w sekrecie a dążeniem do ich ujawnienia. Tajemnica nie jest zatem wartością samoistną, lecz w pewnym co najmniej zakresie instrumentalną, która musi być postrzegana w kontekście innych wartościZob. J. Giezek, Tajemnica adwokacka – wartość względna czy absolutna..., s. 187. . Widać to dobrze, gdy spojrzy się na klasyczne ratio tajemnicy adwokackiej: dostęp do pomocy prawnej i wymiaru sprawiedliwości oraz rzetelność udzielanej pomocy prawnej w kontekście działania przez adwokata wyłącznie na korzyść, nigdy zaś na niekorzyść swojego mocodawcy. W tej perspektywie tajemnica adwokacka nie jest wartością samą w sobie, którą adwokaci zobowiązani są chronić, ale wartością instrumentalną, której ochrona służyć ma realizacji innych wartości. Tajemnica adwokacka jest wartością podporządkowaną istocie, celom i funkcjom realizowanym w systemie rządów prawa przez prawników świadczących profesjonalną pomoc prawnąDobrze widać to w stanowisku prawników amerykańskich, uznających tajemnicę adwokacką za szczególnie doniosłą dla wymiaru sprawiedliwości, a tym samym dla interesu publicznego i dla właściwego funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Stąd też szczególna ochrona tajemnicy przewidziana przez prawo dla stosunków prawnika z klientem. Przyjmuje się, że tylko w atmosferze pełnego zaufania, które gwarantować ma właśnie prawo, nakładając na prawnika obowiązek tajemnicy zawodowej, klient powierza mu swoje sekrety, a prawnik może mu wskazać właściwą drogę postępowania lub gdy z niej zboczył – naprowadzić go na nią. Służy to poszanowaniu sprawiedliwości, przestrzeganiu prawa i leży w interesie całego społeczeństwa. Zob. szerzej R. Sarkowicz, Amerykańska etyka prawnicza..., s. 104..

Jeżeli jednak postrzegać tajemnicę adwokacką jako wartość instrumentalną, to trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy zawsze i w każdych okolicznościach ma ona charakter wartości bezwzględnej, tj. takiej, bez zachowania i ochrony której nie jest możliwa realizacja celów zasadniczych, wartości podstawowych. Rozstrzygnięcie tego dylematu, a co najmniej zbliżenie się do jakiejś racjonalnej odpowiedzi na pytanie o charakter tajemnicy adwokackiej, wymaga jej uprzedniego umiejscowienia w hierarchicznym systemie wartości, na którym posadowiony jest, który wyraża i które powinien chronić system prawny. Tylko bowiem w ten sposób można próbować wyznaczyć przesłanki, jakich uwzględnienie jest konieczne w przeprowadzaniu skomplikowanej i niejednoznacznej z natury rzeczy procedury wzajemnego wyważania racji poprzedzającej rozstrzygnięcie co do pierwszeństwa lub wtórności ochrony tajemnicy adwokackiej. Analiza odwołująca się do wyrażanych i chronionych przez system prawa wartości służyć może nie tylko ustaleniu, czym z tej perspektywy jest tajemnica adwokacka, ale także wyjaśnieniu szeregu innych kwestii istotnych z punktu widzenia procesu wykładni i stosowania obowiązującego prawa. W tym kontekście trudno podzielić prezentowane czasami w piśmiennictwie stanowisko, że na tajemnicę adwokacką spoglądać należy z dwóch różnych perspektyw: systemu obowiązującego prawa, przewidującego szereg wyjątków i odstępstw od ochrony tajemnicy, oraz etyki adwokackiej, która kwestię tajemnicy adwokackiej traktuje w sposób jednoznaczny, bezwzględny i bezwyjątkowyZob. m.in. A. Malicki, O dysponowaniu tajemnicą adwokacką oraz jej granicach..., s. 214.. Właściwe spojrzenie na tajemnicę adwokacką z perspektywy etycznej (aksjologicznej) stanowić może istotny czynnik w procesie poszukiwania jej normatywnej funkcji i celu, także w kontekście etyki szczegółowej, jaką jest etyka adwokacka. Może także przyczynić się do określenia normatywnego ( dyrektywalnego) charakteru prawnych regulacji odnoszących się do tajemnicy adwokackiej, który odzwierciedlać powinien charakter tajemnicy jako wartości.

5. Aksjologiczne i konstytucyjne podstawy tajemnicy adwokackiej

Tajemnica adwokacka, stanowiąc, obok zasady niezależności oraz zaufania, podstawowy fundament zawodu adwokata, jest postrzegana jako instytucja materialnoprawnaO materialnoprawnym aspekcie tajemnicy adwokackiej, przeciwstawianym perspektywie proceduralnej, pisze R. Baszuk, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego składanych w postępowaniu dyscyplinarnym, „Palestra” 2014/3–4, s. 168. Zob. też polemiczne uwagi J. Naumanna, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego składanych w postępowaniu dyscyplinarnym – uwagi polemiczne, „Palestra” 2014/3–4, s. 174.. Zasadza się na normie merytorycznej zakazującej ujawniania określonych informacji lub w innym ujęciu normie nakazującej zachowanie tych informacji w poufności. Charakter kluczowej dla instytucji tajemnicy adwokackiej dyrektywy nakazuje łączyć ją z ochroną określonych wartości przed zagrożeniami lub naruszeniami wynikającymi z ujawnienia tajemnicy. Jakkolwiek konkretyzacja tych wartości bywa kłopotliwaInteresująco o trudnościach związanych z rekonstrukcją wartości, których ochronie służyć ma instytucja tajemnicy adwokackiej, pisze J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60. Zob. też postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29.10.2013 r. (II AKz 330/13), „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Szczecinie” 2014/2, poz. 37, wskazujące, że „ochrona tajemnicy adwokackiej jest jedną z gwarancji prawidłowego wykonywania zawodu adwokata, jako zawodu zaufania publicznego, gwarancją której celem nie jest ochrona komfortu adwokata, lecz ochrona zaufania, którym obdarzył go mandant. Stąd właściwe docenienie wielkiej rangi tajemnicy zawodowej i jej miejsca w organizacji życia społecznego jest nieodłącznym elementem całego systemu ochrony prawnej oraz warunkiem sine qua non prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnym (art. 2 Konstytucji), zaś z tego powodu należyte respektowanie tej tajemnicy leży w dobrze pojętym interesie publicznym”., to jednak takie spojrzenie z normatywnego punktu widzenia autonomizuje tajemnicę adwokacką. Materialnoprawne ujęcie tajemnicy adwokackiej jako podlegającej ochronie wartości pozwala wyodrębnić dwa aspekty ochrony: pozytywny i negatywny.

6. Pozytywny i negatywny aspekt ochrony tajemnicy adwokackiej

Aspekt pozytywny ochrony tajemnicy adwokackiej łączy się z obowiązkiem zachowania w poufności uzyskanych w związku z wykonywaniem czynności zawodowych informacji oraz zakazem ich wykorzystywania w innym niż wykonywanie czynności zawodowych celuDrugi ze wskazanych wyżej aspektów ochrony tajemnicy dostrzec można w kontekście podstaw odpowiedzialności karnej za jej naruszenie przewidzianych w art. 266 § 1 k.k. W przepisie tym kryminalizuje się bowiem zarówno ujawnienie informacji objętych tajemnicą, jak i wykorzystanie ich niezgodnie z przeznaczeniem. Zob. szerzej W. Wróbel (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, Warszawa 2013, t. 2, s. 1486 oraz powołana tam literatura i orzecznictwo. Trzeba dodać, że kwestia wykorzystywania informacji uzyskanych od mandanta w celu wykonywania czynności zawodowych wywołuje także kontrowersje w kontekście zakresu związania obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej przez adwokata. Zob. m.in. interesujące rozważania J. Giezka, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60.. Zakaz ujawniania informacji objętych tajemnicą adwokacką ma na tym poziomie charakter generalny, poprzedzony wielkim kwantyfikatoremIstotę ustawowego zakazu ujawniania informacji objętych tajemnicą adwokacką dobrze oddaje SN, wskazując, że „przepis art. 6 Prawa o adwokaturze stanowi normatywną rację obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej przez adwokata, a także podstawę określenia przedmiotu i zakresu tego obowiązku. Jego sens normatywny sprowadza się w istocie do wyrażenia pod adresem adwokata zakazu ujawnienia okoliczności objętych tajemnicą zawodową. Przepis ten stanowi podstawę takiej oto normy: «adwokat obowiązany jest do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej – jest on obowiązany do tego zawsze i w każdym układzie oraz wobec wszystkich»” – uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z 16.06.1994 r. (I KZP 5/94), OSNKW 1994/7–8, poz. 41. Podobnie Sąd Apelacyjny w Krakowie z 16.06.2010 r. (II AKz 198/10), „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2010/9, poz. 32, w którym podkreślono, że „zachowanie tajemnicy zawodowej jest powinnością adwokata i innych osób wykonujących zawody objęte przepisem art. 180 § 2 k.p.k., zatem bez uzyskania zwolnienia z niej nie można wzywać tych osób, by składały zeznania, zaś osoby te nie mają prawa bez takiego zezwolenia dysponować swoją wiedzą potrzebną organom procesowym”.. Jego odpowiednikiem jest uprawnienie mocodawcy do żądania ochrony poufności informacji i nieujawniania ich innym osobom lub instytucjom wbrew woli lub bez zezwolenia dysponentaUprawnienie mandanta do żądania zachowania przekazywanych adwokatowi informacji w poufności jako korelat obowiązku przestrzegania tajemnicy zawodowej wyraźnie akcentuje Trybunał Konstytucyjny. Zob. szerzej uzasadnienie wyroku TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. W tej perspektywie instytucja tajemnicy adwokackiej określa relację między adwokatem (jako co do zasady depozytariuszem informacji) a powierzającym je w zaufaniu mocodawcą (co do zasady będącym dysponentem informacjiKwestia depozytariusza i dysponenta informacji objętych tajemnicą adwokacką jest w piśmiennictwie sporna. Zob. W szczególności: J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60.) oraz relacje adwokata ze światem zewnętrznym, wobec którego w interesie mocodawcy jest on zobowiązany do zachowania dyskrecji. Stanowiąca normatywną istotę tajemnicy adwokackiej dyrektywa jest jednoznaczna co do zakresu zastosowania oraz zakresu normowania. Nakaz zachowania poufności dotyczy wszystkich informacji oraz nie jest ograniczony w czasie. Ujawnienie przez adwokata informacji uzyskanych w związku z wykonywaniem czynności zawodowych jest z tego punktu widzenia możliwe jedynie w celu realizacji czynności zawodowych za zgodą i w interesie mocodawcyTrzeba zaznaczyć, że kwestia możliwości wyrażenia przez mandanta zgody na ujawnienie informacji objętych tajemnicą adwokacką wywołuje w doktrynie poważne kontrowersje. Z jednej strony wskazuje się, że zgoda mandanta (określanego czasami jako dysponent tajemnicy adwokackiej) stwarza prawnie skuteczne podstawy do ujawnienia określonych informacji przez adwokata. Z drugiej jednoznacznie i bezkompromisowo przyjmuje, że z uwagi na bezwzględny charakter tajemnicy adwokackiej nie istnieje prawnie skuteczna możliwość zwolnienia adwokata z obowiązku jej zachowania poprzez zgodę wyrażoną przez mandanta. Zob. w tej kwestii w szczególności J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60; J. Naumann, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego..., s. 174..

Aspekt negatywny ochrony tajemnicy adwokackiej odnosi się do potencjalnych sytuacji kolizyjnych, gdy nakaz zachowania poufności informacji uzyskanych przez adwokata zderza się z nakazem ich ujawnieniaZnamiennym przykładem takich sytuacji kolizyjnych są sytuacje, gdy adwokat zostaje wezwany do złożenia zeznań w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów ustawy. lub gdy występują inne okoliczności powodujące, że zachowanie poufności uzyskanych przez adwokata informacji rodzi niebezpieczeństwo naruszenia innych chronionych prawem wartościCo do możliwych sytuacji kolizyjnych oraz sposobów ich rozwiązywania zob. m.in. J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60; J. Majewski, Tak zwana kolizja obowiązków w prawie karnym, Warszawa 2002, s. 35; E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 82.; R. Baszuk, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego..., s. 168.. W tych przypadkach powstają konflikty między powinnością zachowania tajemnicy oraz obowiązkiem złożenia depozycji obejmujących objęte tajemnicą informacjeZasadnie podkreśla się w piśmiennictwie, że „z jednej strony przepis art. 177 k.p.k. stanowi, że «każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznanie». Z drugiej zaś – na świadku ciąży obowiązek zachowania zawodowej dyskrecji” – E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 77. lub uprawnieniem do ujawnienia objętych ochroną informacji w celu ochrony innych wartościZob. R. Baszuk, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego..., s. 170.; D. Kaczmarska, Prawnokarna ochrona tajemnicy a dowód z zeznań i wyjaśnień – zagadnienia wybrane (w:) Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego w świetle kodyfikacji karnych z 1997 r. i propozycji zmian, red. Z. Ćwiąkalski, G. Artymiak, Warszawa 2009, s. 429. . W pierwszym przypadku można mówić o sytuacji tzw. kolizji obowiązków, w drugim o kolizji między obowiązkiem zachowania tajemnicy a uprawnieniem do ujawnienia objętych tajemnicą informacjiZob. w tej kwestii m.in. interesujące rozważania J. Giezka, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60; R. Baszuka, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego..., s. 168..

7. Tajemnica adwokacka a reguły kolizyjne

Możliwość występowania sytuacji kolizyjnych, w których obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej jest konfrontowany z obowiązkiem ujawnienia objętych ochroną informacji lub z uprawnieniem do ich ujawnienia, przesądza, że tajemnica adwokacka musi posiadać swój korelat w postaci stosownych norm kolizyjnych służących do ustalania właściwego z punktu widzenia porządku prawnego oraz wynikającej z niego aksjologii postępowaniaZob. M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa 1998, s. 166.; L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 225; M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2012, s. 108.; K. Ziemski, Rola i miejsce reguł kolizyjnych w procesie dekodowania tekstu prawnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1978/2, s. 3. Co do znaczenia reguł kolizyjnych w procesie wykładni prawa karnego zob. szerzej J. Majewski, Tak zwana kolizja obowiązków..., s. 96.; M. Dąbrowska-Kardas, Analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego, Warszawa 2012, s. 152.. Przy czym chodzi tutaj o normy kolizyjne odnoszące się do wszystkich przypadków kolizji między obowiązkiem zachowania tajemnicy adwokackiej a powinnością lub możliwością jej ujawnienia w celu ochrony innych wartości. Istnienie takich norm jest konieczne w systemie prawa, jeżeli tylko odnaleźć w nim można choćby jeden przypadek wynikającego z ustawy obowiązku ujawnienia informacji objętych zakresem tajemnicy adwokackiejNa konieczność istnienia reguł kolizyjnych zwracają także uwagę zwolennicy bezwzględnego charakteru tajemnicy adwokackiej – zob. w tej kwestii szczególności interesujące rozważania J. Naumanna, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego..., s. 177.. Ich funkcją jest rozstrzygnięcie kolizji obowiązków i wskazanie tego, który podlegać ma wykonaniu,  przy jednoczesnym ograniczeniu zakresu zastosowania drugiego z nich. Służące do rozstrzygania zarysowanych wyżej kolizji dyrektywy mogą mieć różnorodny status. Z teoretycznego punktu widzenia stosowną regułę kolizyjną można bowiem zaczerpnąć ze zbioru powszechnie przyjmowanych w prawoznawstwie dyrektyw interpretacyjnych (tj. dyrektyw interpretacyjnych, reguł walidacyjnych oraz reguł kolizyjnychZob. J. Majewski, Tak zwana kolizja obowiązków..., passim.) lub wprowadzić na mocy decyzji ustawodawcy do porządku prawnego, nadając jej tym samym status ustawowej dyrektywy kolizyjnejW tego typu sytuacjach istotną rolę odgrywałyby także standardy konstytucyjne, w tym w szczególności układ i relacja wartości chronionych przez normy stanowiące podstawę owej kolizji. Zob. m.in. J. Majewski, Tak zwana kolizja obowiązków..., s. 35. O kolizji obowiązków w omawianych powyżej sytuacjach piszą także E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 82.. Brak takich dyrektyw (reguł, norm) prowadziłby do niedających się zaakceptować z punktu widzenia zasad spójności i niesprzeczności systemu prawa sytuacji, w których wypełnienie obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej wiązałoby się z naruszeniem (tj. przekroczeniem normy nakazującej ujawnienie informacji objętych tajemnicą lub brakiem możliwości skorzystania z uprawnienia do ich ujawnieniaChodzi tu w szczególności o sytuacje, w których obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej pozostaje w kolizji z uprawnieniem do złożenia wyjaśnień przez adwokata występującego w roli obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym lub podejrzanego (albo oskarżonego) w postępowaniu karnym – por. M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 423; J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej..., s. 60; R. Baszuk, Tajemnica zawodowa w wyjaśnieniach obwinionego..., s. 168.) oraz stanowiącym konsekwencję takiego przekroczenia naruszeniem innych wartościZnamiennym przykładem posługuje się M. Cieślak, wskazując, że przestrzeganie przez adwokata obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej w pewnych sytuacjach mogłoby prowadzić do skazania niewinnego adwokata dlatego, że odpowiednie fakty świadczące na jego korzyść nie zostałyby ujawnione z uwagi na powinność zachowania tajemnicy – zob. szerzej M. Cieślak, Glosa do uchwały SN z 29.11.1962 r. (VI KO 61/62), „Państwo i Prawo” 1963/7, s. 171., spełnienie zaś obowiązku ujawnienia informacji lub skorzystanie z uprawnienia do ich wyjawienia stanowiłoby jednocześnie naruszenie obowiązku zachowania poufności, skutkującego odpowiedzialnością dyscyplinarną i karną. Z tych względów reguły kolizyjne stanowią konieczny element porządku prawnego (element obowiązującego paradygmatu wykładniczego)Zob. szerzej w tej kwestii J. Majewski, Tak zwana kolizja obowiązków..., s. 35. Por. też M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm..., s. 166.; L. Morawski, Zasady wykładni prawa, s. 225.; M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 108.; K. Ziemski, Rola i miejsce reguł kolizyjnych..., s. 3.. Z różnych powodów, wśród których niepoślednią rolę zdaje się odgrywać potrzeba zachowania spójności systemu prawaZob. uchwała składu 7 sędziów SN z 16.06.1994 r. (I KZP 5/94), OSNKW 1994/7–8, poz. 41; wyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107., polski ustawodawca od dawna regulacje statuujące obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej uzupełnia o specyficzne rozwiązania proceduralne, gwarantujące możliwość przestrzegania tajemnicy zawodowej w określonych sytuacjach kolizyjnychKonstrukcje zakazów dowodowych zalicza do kategorii ustawowych reguł kolizyjnych także S. Steinborn, Aksjologiczne uwarunkowania ograniczeń w dochodzeniu do prawdy materialnej w procesie karnym (w:) Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym, red. K. Kremens, J. Skorupka, Wrocław 2013, s. 89.. Adresatem tych szczególnych proceduralnych rozwiązań są w pierwszej kolejności organy władzy publicznej. Przepisy gwarantujące możliwość (nie zawsze bezwzględną) dochowania wierności obowiązkowi zachowania tajemnicy zawodowej wprowadzają bowiem ograniczenia w wykonywaniu określonych czynności dowodowych. Gdyby ich funkcja i treść sprowadzała się wyłącznie do zagwarantowania przestrzegania obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej, nie budziłyby żadnych wątpliwości i nie generowały kontrowersji. Bliższe wejrzenie w treść stosownych przepisów ujawnia jednak, że nie tylko służą one do ograniczenia lub wyłączenia możliwości przeprowadzania określonych czynności dowodowych, ale także określają w pewnych przypadkach kryteria wyłączające ochronę tajemnicy zawodowejStąd też analizując zawartość normatywną przepisu art. 163 k.p.k. z 1969 r., SN podkreślał, że zawiera on w istocie dwie normy prawne. „Pierwsza z nich harmonizuje z istnieniem obowiązków zachowania tajemnicy służbowej, zawodowej i funkcyjnej. Jej normatywny sens sprowadza się do tego, że przyznaje ona adresatom tych obowiązków prawo do odmowy zeznań oraz wyznacza zakres tego prawa, obejmując nim te okoliczności, na które rozciąga się dany obowiązek zachowania tajemnicy. Druga z tych norm ma charakter kompetencyjny. Uprawnia ona sąd (prokuratora) do zwolnienia określonej osoby od obowiązku zachowania tajemnicy wtedy, gdy osoba ta odmawia zeznań z powodu tego obowiązku” –uchwała składu 7 sędziów SN z 16.06.1994 r. (I KZP 5/94), OSNKW 1994/7–8, poz. 41.. To zaś sprawia, że ich funkcja i relacja do tajemnicy adwokackiej jest o wiele bardziej złożona.

8. Wewnętrzny i zewnętrzny aspekt ochrony tajemnicy adwokackiej

Istnienie ustawowych regulacji służących do rozwiązywania kolizji między obowiązkiem zachowania tajemnicy a powinnością jej ujawnienia (ustawowych dyrektyw kolizyjnych)Co do konstrukcji ustawowych reguł kolizyjnych w prawie karnym zob. w szczególności M. Dąbrowska-Kardas, Analiza dyrektywalna..., s. 152. pozwala wyróżnić dwie sfery – wewnętrzną oraz zewnętrzną.

Perspektywa wewnętrzna związana jest ze statuowanym na mocy stosownych regulacji zawartych w Prawie o adwokaturzeUstawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1184 ze zm.), dalej p.o.a. oraz zasadach etyki adwokackiejZob. obwieszczenie prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z 27.02.2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, dalej Kodeks etyki adwokackiej, http://www.adwokatura.katowice.pl/aktualne.html?file=tl_files/ora/akty%20prawne%202010/ Kodeks%20Etyki%20Adwokackiej.pdf. obowiązkiem zachowania w poufności informacji uzyskanych przez adwokata przy wykonywaniu czynności zawodowychPerspektywa wewnętrzna łączy się ze wskazanym powyżej pozytywnym aspektem ochrony informacji objętych tajemnicą adwokacką.. Zasadza się na szczególnej relacji między adwokatem a osobą powierzającą mu w związku z korzystaniem z profesjonalnej pomocy określone informacje. Wynika z podlegających ochronie relacji adwokata z mocodawcą. Obliguje adwokata do określonej postawy wobec świata zewnętrznego. Źródłem obowiązku zachowania poufności jest ta właśnie „wewnętrzna”, bo łącząca adwokata z jego mocodawcą więź, dopiero bowiem jej powstanie aktualizuje określony w przepisach prawa obowiązek zachowania tajemnicy. W perspektywie wewnętrznej nie mają znaczenia inne poza statuującymi obowiązek zachowania tajemnicy regulacje prawne. Wewnętrzny charakter tajemnicy adwokackiej związany jest z punktem odniesienia: chodzi o spojrzenie na objęte ochroną informacje z perspektywy adwokata i jego mocodawcy. Tajemnica adwokacka służy ochronie poufności tych relacji przed światem zewnętrznym. Cel i funkcja analizowanej w tej perspektywie tajemnicy adwokackiej przesądza, że przybiera ona postać nakazu zachowania w poufności wszystkich informacji uzyskanych w związku i przy wykonywaniu czynności zawodowych. Z natury rzeczy służy zarówno celom publicznym (ochronie społecznego zaufania do zawodu adwokata oraz efektywnemu wykonywaniu czynności adwokackich w interesie publicznym), jak i celom prywatnym, ochronie słusznych praw i interesów osób korzystających z pomocy przedstawicieli tego zawoduW orzecznictwie TK podkreśla się, że „zachowanie tajemnicy zawodowej stanowi obowiązek a nie prawo osoby wykonującej zawód prawniczy (...). Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej jest nierozerwalnie związany właśnie z pełnieniem (...) funkcji zaufania publicznego. jego istnienie, obwarowane sankcją karną, stanowi dla osób poszukujących pomocy gwarancję poufności” – wyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. Zachowanie tajemnicy zawodowej jest w tej perspektywie powinnością prawną (a także etyczną i deontologiczną) ciążącą na adwokatach. Z tego też powodu tajemnica adwokacka ukształtowana została zarówno na poziomie regulacji etycznych, jak i ustawowych jako obowiązek, nie zaś jako prawo osób wykonujących zawód zaufania publicznegoTrafnie zwraca się uwagę na tę właściwość konstrukcji ustawowych dotyczących prawniczych zawodów zaufania publicznego w uzasadnieniu wyroku TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. Z tym obowiązkiem skorelowane jest prawo do ochrony informacji i danych przekazywanych adwokatowi przysługujące korzystającym z pomocy prawnejPor. też stanowisko TK zawarte w uzasadnieniu wyroku z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. Prawo to obejmuje zachowanie w poufności przekazanych, ujawnionych lub uzyskanych przez adwokata w związku z powierzeniem sprawy informacji i danych, a także ich ochronę we wszystkich innych obszarach i płaszczyznach, jak również – związane już z merytorycznym aspektem wykonywania zawodu adwokata – roszczenie do wykorzystywania tych informacji przez depozytariusza w sposób racjonalny i służący realizacji powierzonych funkcjiZob. wyrok TK z 2.07.2007 r. (SK 41/05); wyrok SN z 20.12.2007 r. (SDI 28/07), LEX nr 1231613.. Obowiązek przestrzegania tajemnicy adwokackiej został obwarowany sankcją karną. Istnienie podstawy do odpowiedzialności karnej za naruszenie obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej akcentuje publicznoprawny aspekt tej powinnościPor. E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 73; wyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107..

Perspektywa zewnętrzna dotyczy relacji między zobowiązanym do zachowania tajemnicy adwokatem a organami władzy publicznej, wyposażonymi w określone w przepisach prawa upoważnienie do uzyskiwania informacji na potrzeby prowadzonych postępowań. Istnienie generalnego upoważnienia do uzyskiwania informacji skorelowane jest z powszechnym obowiązkiem ich ujawnienia na żądanie uprawnionego organu władzy publicznej poprzez złożenie zeznańPerspektywa zewnętrzna łączy się ze wskazanym powyżej negatywnym aspektem ochrony informacji objętych tajemnicą adwokacką.. Istnienie tego obowiązku przesądza, że w każdym przypadku wezwania adwokata do złożenia zeznań w charakterze świadka ujawnia się kolizja, której cechą charakterystyczną jest dysponowanie przez organy władzy publicznej możliwością stosowania środków przymusu w celu uzyskania określonych informacji od zobowiązanego do zachowania tajemnicy adwokata. Uprawnienia organów władzy publicznej do pozyskiwania w ramach prowadzonych postępowań informacji objętych tajemnicą adwokacką mają w stosunku do relacji między adwokatem i jego mandantem zewnętrzny charakter. Stanowią podstawę do przymusowej ingerencji w celu uzyskania objętych zakazem ujawniania danych. Występująca w tych wypadkach kolizja związana jest z ochroną interesów (wartości) realizowanych przez podmioty zewnętrzne, organy władzy publicznej, pozostających w kolizji z interesami mandanta oraz powinnością zachowania poufności chroniącą relację między adwokatem a klientem. Z perspektywy zewnętrznej ochronie tajemnicy zawodowej służy złożony katalog różnorodnych zakazów dowodowych wyznaczających granice i ramy możliwości uzyskiwania w postępowaniach prowadzonych na podstawie przepisów prawa informacji objętych tajemnicąZob. m.in. M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 264. lub regulacji umożliwiających odmowę odpowiedzi na pytania odnoszące się do zakresu chronionego przez tajemnicę. Zasadniczą funkcją zakazów dowodowych w analizowanej perspektywie, obok wyłączenia możliwości przeprowadzenia określonych dowodów, jest pełnienie roli ustawowej reguły kolizyjnej, określającej sposób postępowania w sytuacji, gdy wobec konkretnego podmiotu aktualizują się jednocześnie: obowiązek zachowania w tajemnicy określonych informacji oraz obowiązek złożenia depozycji w postępowaniu prowadzonym na podstawie przepisów prawa obejmujących także informacje objęte zakresem tajemnicy. Służą rozstrzyganiu kolizji między wartością, jaką jest ochrona tajemnicy zawodowej, a dobrem wymiaru sprawiedliwościNa taką funkcję zakazów dowodowych odnoszących się do osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy określonych informacji i danych wskazują E. Plebanek i M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 78. Por. też P. Kardas, Relacje między prawem karnym materialnym i procesowym (w:) System Prawa Karnego Procesowego, t. 1, Zagadnienia ogólne, red. P. Hofmański, Warszawa 2013, cz. 1, s. 571.. W pewnym zakresie określają na płaszczyźnie proceduralnej zakres ochrony tajemnicy (względnej lub bezwzględnej), stanowiąc elementy precyzujące treść nakazów/zakazów zawartych w ustawie o adwokaturze, zasadach etyki zawodowej oraz prawie karnym materialnym. Adresatem tych szczególnych proceduralnych regulacji są w pierwszej kolejności organy władzy publicznej. Przepisy gwarantujące możliwość (nie zawsze bezwzględnąCharakter tych rozwiązań uzależniony jest od uwikłanej aksjologicznej decyzji prawodawcy co do wyboru uzyskującej pierwszeństwo wartości, w konsekwencji przesądzającej o normatywnych charakterze konkretnych rozwiązań, przyjmujących postać bezwzględnych lub względnych zakazów dowodowych – zob. szerzej Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005, passim; por. też M. Cieślak, Polska procedura karna..., s. 423.) dochowania wierności obowiązkowi zachowania tajemnicy zawodowej wprowadzają bowiem ograniczenia w wykonywaniu określonych czynności dowodowychTrafie podkreśla się w piśmiennictwie, że „z obowiązku strzeżenia tajemnicy zawodowej wynika również nakaz wykorzystania wszelkich dostępnych środków mogących zapobiec jej ujawnieniu – w tym wypadku chodzi o procesowe mechanizmy służące ochronie tajemnicy. I chociaż odmowa zeznań z procesowego punktu widzenia jest jedynie uprawnieniem świadka, to w świetle ciążącego na nim obowiązku dyskrecji, świadek ma obowiązek z tego skorzystać – w przeciwnym razie narusza normę sankcjonowaną [dekodowaną z art. 266 § 1 k.k. – przyp. P.K.]” – E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 82.. Trzeba jednak dodać, że w pewnych wypadkach określają także kryteria wyłączające ochronę tajemnicy adwokackiej. W dalszej kolejności adresatami tych regulacji są osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej, które uzyskują na mocy tych przepisów prawo określonego zachowania wobec przedstawicieli organów władzy publicznejZob. m.in. stanowisko Trybunału Konstytucyjnego podkreślającego, że „przepisy proceduralne pozwalające osobom zobowiązanym do zachowania tajemnicy zawodowej odmówić zeznań co do pewnych okoliczności, albo odmówić odpowiedzi na konkretne pytania, stwarzają niewątpliwie szczególną pozycję tych osób względem organów ochrony prawnej. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego uzasadnione jest twierdzenie, że z przepisów tych można wyprowadzić prawo osób wskazanych do określonego zachowania względem organów stosujących prawo” – wyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. W tej części zakazy dowodowe określają podstawę kompetencyjną do dokonywania określonej czynności konwencjonalnej polegającej na oświadczeniu o odmowie złożenia zeznań przez adwokataInną zupełnie kwestią jest podstawa obowiązku złożenia przez adwokata takiego oświadczenia. W tym zakresie zasadnicze znaczenie mają: treść art. 6 Prawa o adwokaturze, § 19 Kodeksu etyki adwokackiej, wreszcie art. 266 § 1 k.k., stanowiący podstawę kryminalizacji zachowań polegających na ujawnieniu tajemnicy adwokackiej. Zob. też rozważania E. Plebanek, M. Rusinka, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym..., s. 87.; D. Kaczmarskiej, Prawnokarna ochrona tajemnicy a dowód z zeznań i wyjaśnień – zagadnienia wybrane..., s. 436. oraz stanowiący jej korelat odnoszący się do organu procesowego obowiązek ukształtowania sytuacji procesowej z uwzględnieniem treści tego prawnie wiążącego oświadczeniaPor. w tym zakresie wyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107..

Obie perspektywy – wewnętrzna i zewnętrzna – wywołują poważne kontrowersje w zakresie sposobu rozwiązywania sytuacji kolizyjnych, przy czym wyraźnie zaznacza się różnica stanowisk między przedstawicielami palestry a przedstawicielami organów wymiaru sprawiedliwości, odzwierciedlana także w poglądach przedstawicieli doktryny. W perspektywie zewnętrznej przedstawiciele palestry konsekwentnie prezentują stanowisko o bezwzględnym charakterze tajemnicy adwokackiej, negując możliwość uznania przepisów statuujących zakazy dowodowe za regulacje konkretyzujące zakres obowiązku zachowania tajemnicy. Z kolei przedstawiciele organów wymiaru sprawiedliwości i znaczna część doktryny prawa karnego procesowego uznają regulacje dotyczące zakazów dowodowych za lex specialis w stosunku do ustawowych rozwiązań statuujących obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej, a więc za przepisy konkretyzujące i zarazem w pewnych przypadkach modyfikujące zakres ochrony. W perspektywie wewnętrznej przedmiotem sporów jest z kolei kwestia możliwości „ograniczenia” zakresu obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej poprzez prawo do obrony lub w oparciu o zgodę dysponenta informacji (mandanta). Zarysowane spory prowadzone są na kilku płaszczyznach: aksjologicznej, etycznej, deontologicznej, konstytucyjnej, ustrojowej, wreszcie ustawowej. Niezależnie od różnorodnych perspektyw dotyczą wykładni przepisów ustrojowych statuujących obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej oraz przepisów procesowych przewidujących możliwość zwolnienia z obowiązku jej przestrzegania Dwa aspekty tych sporów zdają się odgrywać szczególną rolę.

Konstytucyjny, dotyczący kwestii dopuszczalności wprowadzenia do systemu prawa przepisów przewidujących wyjątki od obowiązku zachowania poufności określonych informacji, łączący się immanentnie z kwestią konstytucyjnego obowiązku wprowadzenia przepisów chroniących tajemnicę adwokacką oraz charakteru ochrony tajemnicy adwokackiej jako względnej lub bezwzględnej.

Wykładniczy, dotyczący modelu interpretacyjnego obowiązujących przepisów prawa, który w części uzależniony jest od rozstrzygnięcia problemów na płaszczyźnie konstytucyjnej.

9. Konstytucyjna podstawa rozstrzygania kolizji norm i konfliktu wartości

Konstytucyjne źródła instytucji tajemnicy adwokackiej lokowane są w Rozdziale II Konstytucji RPKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. nr 78 poz. 483 ze zm.).. Skoro bowiem tajemnica służyć ma – jak stwierdza Trybunał Konstytucyjny – przede wszystkim „ochronie interesów osób, które w zaufaniu do publicznych funkcji adwokata, radcy prawnego, notariusza, lekarza, powierzają im wiedzę o faktach, którymi nie chcą się na ogół dzielić z innymi osobami”Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29.10.2013 r. (II AKZ 330/13), „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Szczecinie” 2014/2, poz. 37., to jej podstawową funkcją jest ochrona prywatności oraz pozostałych wolności związanych z dysponowaniem i przekazywaniem informacji. W konsekwencji jako podstawę rekonstrukcji wzorca konstytucyjnego wskazuje się:

• art. 47 Konstytucji (podmiotowe prawo do prywatności),
• art. 49 Konstytucji (tajemnica korespondencji i komunikowania się),
• art. 51 ust. 2 Konstytucji (odnoszący się do ograniczenia możliwości pozyskiwania, gromadzenia i udostępniania informacji o obywatelach)Powołane wyżej przepisy wskazuje Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107..

Instytucja tajemnicy adwokackiej, służąc ochronie interesów osób korzystających z pomocy prawnej, jest elementem całego systemu ochrony prawnej, gwarantując prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. W szczególności zaś prawo do sądu. Trafnie podkreśla się w orzecznictwie, że należyte świadczenie pomocy prawnej wprost zależy od zaufania do dyskrecji świadczących tę pomoc, społeczne zaufanie do prawniczych zawodów zaufania publicznego jest zaś w zasadniczy sposób determinowane poprzez należyte respektowanie tajemnicy zawodowejPor. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29.10.2013 r. (II AKz 330/13), „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Szczecinie” 2014/2, poz. 37.. Powiązanie tajemnicy adwokackiej z prawidłowym funkcjonowaniem systemu wymiaru sprawiedliwości pozwala twierdzić, że tajemnica adwokacka służy realizacji tej konstytucyjnej wartościTaki też pogląd wyraził Trybunał Konstytucyjny, podkreślając, że „zachowanie tajemnicy radcowskiej jest elementem prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i – szerzej – całego systemu ochrony prawnej w demokratycznym państwie prawnym. (...) Tajemnica zawodowa wiążąca przedstawicieli zawodów prawniczych służy bowiem nie samym prawnikom, lecz osobom korzystającym z ich pomocy, a szerzej – skutecznemu funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości” – uzasadnienie wyroku TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107.. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej stanowi jeden z podstawowych czynników zapewniających prawidłowość procesu stosowania prawa, właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz efektywnego realizowania funkcji i zadań prawniczych zawodów zaufania publicznegoTrafnie podkreśla SN, że „należyte udzielanie pomocy prawnej przez adwokatów zależy od zaufania do ich dyskrecji, społeczne zaufanie zaś do adwokatów jest w zasadniczy sposób określane przez respektowanie tajemnicy adwokackiej. Istotny jest przy tym fakt, że udzielanie pomocy prawnej przez adwokatów jest czynnikiem zapewnienia prawidłowości procesu stosowania prawa, w szczególności zaś współokreśla ono prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Będąc warunkiem właściwego wykonywania zawodowych obowiązków adwokatów w sferze udzielania pomocy prawnej, tajemnica adwokacka stanowi również gwarancję efektywnego realizowania funkcji i zadań adwokatury, określonych w art. 1 ust. 1 Prawa o adwokaturze. Służy ona ochronie interesów osób korzystających z pomocy prawnej adwokatów, ma jednak również istotne znaczenie dla adwokatury, a ze wskazanych wyżej względów – także dla procesu stosowania prawa, zwłaszcza wymiaru sprawiedliwości” –uchwała składu 7 sędziów SN z 16.06.1994 r. (I KZP 5/94), OSNKW 1994/7–8, poz. 41.. W tak zarysowanej perspektywie konstytucyjnych źródeł tajemnicy adwokackiej poszukiwać można także w przepisach statuujących prawo do sądu, prawo do obrony, zasadę demokratycznego państwa prawa. Instytucja tajemnicy adwokackiej stanowi wszak jeden z konstytutywnych warunków prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnymZob. wyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107..

Wymienione regulacje stanowić mogą źródło rekonstrukcji konstytucyjnego obowiązku zagwarantowania przez ustawodawcę na właściwym poziomie ochrony poufności informacji powierzanej przedstawicielom zawodów zaufania publicznegoSzerzej zob. P. Kardas, Tajemnica adwokacka a procesowe zakazy dowodowe, (w:) Etyka adwokacka w kontradyktoryjnym procesie karnym, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 225–261.. Wprowadzenie stosownych rozwiązań służyć ma konkretyzacji podmiotowych praw jednostki w zakresie ochrony prywatności oraz wolności komunikowania się, stanowiąc zarazem ustawową podstawę do rekonstrukcji roszczenia przysługującego osobom korzystającym z pomocy wykonujących zawody zaufania publicznego do zachowania powierzanych im informacji w poufnościPodobną myśl można, jak się wydaje, odnaleźć w wyroku TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107, w którym stwierdzono, że „istniejące na poziomie ustaw proceduralnych prawo radców prawnych do zachowania tajemnicy co do pewnych okoliczności jest wyznaczane tymi właśnie ustawami. Wobec braku konstytucyjnego prawa tajemnicy radcowskiej należy uznać, że w gestii ustawodawcy leży kształtowanie zakresu obowiązku zachowania tajemnicy przez radcę prawnego i odpowiadającego mu prawa odmowy zeznań (udzielenia odpowiedzi na pytanie), przy czym swoboda ustawodawcy jest ograniczona innymi wartościami konstytucyjnymi”.. Służyć ma także prawidłowemu funkcjonowaniu systemu wymiaru sprawiedliwości.

Wynikająca z Konstytucji RP powinność właściwego uregulowania podstaw ochrony tajemnicy adwokackiej ma swoje publicznoprawne uzasadnienie, stanowiąc element wzorca rekonstruowanego z treści art. 2 Konstytucji RP. Istnienie specjalnej regulacji odnoszącej się do ochrony tajemnicy adwokackiej stanowi niezbędny element porządku prawnego w demokratycznym państwie prawa.

10. Uwagi podsumowujące

Przedstawione powyżej uwagi pozwalają skonstatować, że na ustawodawcy ciąży obowiązek wprowadzenia do systemu prawa regulacji służących ochronie tajemnicy adwokackiej. Istnienie właściwych rozwiązań prawnych stanowi jeden z warunków właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a także zapewnienia ochrony praw i interesów osób powierzających adwokatowi w zaufaniu poufne informacje. Przepisy art. 2, art. 47, art. 49 i art. 51 ust. 2 Konstytucji wyznaczają minimalne standardy ochrony tajemnicy adwokackiej. Stanowią zarazem podstawę rekonstrukcji prawa podmiotowego przysługującego każdemu obywatelowi do ochrony informacji powierzanych przedstawicielom zawodów zaufania publicznego. Wartości statuowane przez przepisy art. 47, art. 49 i art. 51 ust. 2 Konstytucji podlegają względnej ochronie konstytucyjnej. Tym samym dekodowana z przepisów Konstytucji dyrektywa obligująca ustawodawcę do zapewnienia należytego poziomu ochrony tajemnicy zawodowej na poziomie regulacji ustawowej nie przesądza, że ochrona taka musi mieć charakter bezwzględny. Służy bowiem co do zasady ochronie wartości, w stosunku do których możliwe jest wprowadzenie stosownych ograniczeń, z uwzględnieniem przesłanek wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Z uwagi na funkcje tajemnicy adwokackiej odnosząca się do niej ustawowa regulacja powinna opierać się na zasadzie pierwszeństwa ochrony tajemnicy przed innymi wartościami. W taki też sposób dokonywać należy interpretacji wszystkich przypadków kolizji norm, przyjmując za podstawę wykładni dyrektywę prymatu ochrony tajemnicy, której ograniczenie lub zniesienie wymaga szczególnego uzasadnienia odwołującego się do konstytucyjnie chronionych wartości, a zwłaszcza dobra wspólnego, które w żadnym układzie okoliczności nie może być utożsamiane z interesem przedstawicieli władzy publicznej.