1. Wprowadzenie

Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Konwencja)Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Rzym, 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 10 lipca 1993 r.). gwarantuje w art. 12 prawa o charakterze osobistym, jakimi są: prawo do zawarcia związku małżeńskiego oraz prawo do założenia rodziny. Zarówno w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz lub Trybunał), jak i w doktrynie akcentowana jest szczególna rola i doniosłość praw przyznanych osobom pozbawionym wolności.

Artykuł ma charakter poglądowy. Jego celem jest dokonanie analizy regulacji zawartej w art. 12 Konwencji na podstawie wybranego orzecznictwa Trybunału, regulacji w prawie polskim, a także praktyce.

Ponadto autor wskazuje, że na gruncie prawa krajowego brak jest regulacji dotyczących terminu rozpoznania wniosku o udzielenie zgody na zawarcie związku małżeńskiego w warunkach pozbawienia wolności oraz iż brak jest skonkretyzowanych przesłanek ewentualnej odmowy. Mając to na uwadze, dostrzega potrzebę sformułowania kryteriów, którymi powinny kierować się organy wydające decyzje w tego typu sprawach.

2. Regulacje Konwencji dotyczące prawa do zawarcia związku małżeńskiego w warunkach pozbawienia wolności

Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w art. 12 gwarantuje prawo do zawarcia związku małżeńskiego, stanowiąc: „mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa”Art. 12 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.. Prawo do zawarcia związku małżeńskiego zostało uznane za fundamentalne prawo przysługujące każdemu człowiekowi. Powyższe prawo zostało również zagwarantowane w międzynarodowych aktach prawnych mających na celu ochronę praw człowiekaPor. art. 23 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, Nowy Jork, 16 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167); art. 9 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Lizbona, 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. UE 2012 C 326); art. 17 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka, San Jose, 22.11.1969 r., w: Prawa człowieka, opracowanie i przekład B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1993; art. 1 Konwencji w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw ONZ, Nowy Jork, 7 listopada 1962 r. (Dz.U. z 1965 r. nr 9, poz. 53)..

Pojęcie małżeństwa w rozumieniu art. 12 Konwencji odnosi się do mężczyzn i kobiet, wobec czego chodzi tu o tradycyjne małżeństwo między dwiema osobami przeciwstawnej płci biologicznejT. Jasudowicz, Prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, (w:) Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego, Olsztyn 2014, s. 23.. Istotą tego prawa jest możliwość zawarcia związku małżeńskiego w sposób swobodny. Przy czym należy podkreślić, że istnieje również aspekt negatywny tej regulacji, który gwarantuje każdemu możliwość podjęcia decyzji o niezawieraniu związku małżeńskiego, pozostawaniu w związku partnerskim bądź życiu w pojedynkęL. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów 1–18, tom I, Warszawa 2010, s. 713; zob. też: wyrok ETPCz z 11 lipca 2002 r. w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 28957/95, ust. 100..

Na kanwie omawianego przepisu można doprecyzować opisane w nim prawo. Przez użycie formuły „mężczyzna i kobieta” Konwencja wskazuje, że chodzi o monogamiczny i heteroseksualny model małżeństwa. Zdolność do zawarcia związku małżeńskiego jest ograniczona kryterium wieku. Nie jest ono wyznaczone konkretnie, aby ustawodawca krajowy mógł sam go określić. Na koniec trzeba podkreślić, że w rozumieniu Konwencji zawarcie małżeństwa musi nastąpić zgodnie z ustawami krajowymi, regulującymi sposób korzystania z tego prawaL. Garlicki (red.), Konwencja, s. 717..

Regulacje proceduralne mogą ustanowić monopol państwowej formy zawarcia małżeństwa bądź alternatywnie dopuszczać również formy religijne. Jednak zawsze musi to być procedura uznana przez prawo krajowe. Artykuł 12 Konwencji pozostawia państwom szeroki margines oceny przy regulowaniu omawianej materii. Jednak swoboda regulacyjna musi mieć pewne granice, gdyż w przeciwnym wypadku mogłoby dojść do całkowitego blokowania możliwości korzystania z tego prawaIbidem, s. 718..

Analiza orzecznictwa dotyczącego owych granic pozwala na sformułowanie trzech głównych wniosków. Po pierwsze, regulacje krajowe nie mogą ograniczać bądź zawężać prawa w taki sposób lub w takim zakresie, że mogłoby to naruszyć samą jego istotęIbidem, por. też: wyrok ETPCz z 13 września 2005 r. w sprawie B. and L. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 36536/02, ust. 34; wyrok ETPCz z dnia 17 października 1986 r. w sprawie Rees przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 9532/81.. Natomiast ocena, czy doszło do jej naruszenia, powinna być ustalona w oparciu o zasadę proporcjonalności. Ponadto regulacja korzystania z prawa do zawarcia związku małżeńskiego musi sprostać wymaganiom legalności formalnej, tj. podstawa prawna powinna spełniać wymagania jasności i dostępnościL. Garlicki (red.), Konwencja, s. 714..

Co ważne, państwa nie mogą ujmować zdolności do zawierania małżeństw w sposób nadmiernie restrykcyjny, a w szczególności wyłączać jej w odniesieniu do więźniów, rozwodników oraz transseksualistówIbidem, s. 718..

Stanowisko Trybunału w kwestii udzielenia zgody na zawarcie związku małżeńskiego w warunkach pozbawienia wolności nie od razu było sprecyzowane. Początkowo ów problem był całkowicie pomijany, lecz z czasem tendencje zaczęły się zmieniać. Pierwotne stanowisko można dostrzec w sprawie X przeciwko Republice Federalnej Niemiec,Wyrok ETPCz z 4 grudnia 1978 r. w sprawie X przeciwko Republice Federalnej Niemiec, skarga nr 892/60, dostęp w: Yearbook IV (1961), s. 240. gdzie osoba aresztowana wystosowała zażalenie na decyzję władz niemieckich odmawiającą zgody na zawarcie związku małżeńskiego w trakcie pobytu w areszcie. W sprawie została złożona skarga do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, którą oddalono jako oczywiście bezzasadną. Komisja nie przedstawiła własnego uzasadnienia, lecz powołała się na zawarte w decyzji krajowej stwierdzenie dotyczące tego, że skarżący będzie przez dłuższy okres przebywał w areszcie, co uniemożliwi mu zamieszkanie z małżonką, wobec czego nie będą mogli stworzyć stabilnego związku małżeńskiego. Komisja uznała także, że biorąc pod uwagę osobowość więźnia i długi okres pozostawania przez parę w stanie narzeczeństwa, nie można zakładać, iż skarżący poważnie myśli o małżeństwie. W uzasadnieniu zostało również podniesione zagadnienie bezpieczeństwa. Uznano mianowicie, że małżeństwa więźniów wpływają negatywnie na utrzymanie porządku w zakładzie karnymP. van Dijk i G. J. H. Van Hoof, Theory and Practice of the European Convention of Human Rights, (w:) Kluwer Law International, Boston 1998, s. 604, 850..

Za punkt zwrotny w orzecznictwie dotyczącym możliwości zawarcia związku małżeńskiego można uznać sprawę Hamera przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Na jej gruncie odnotowano „ogólną tendencję w europejskich systemach prawnych w kierunku redukowania różnic pomiędzy życiem więziennym a życiem na wolności i wzmagania akcentu na resocjalizację”Wyrok ETPCz z 5 stycznia 2010 r. w sprawie Hamer przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 7114/75, dostęp w: Raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Strasburg, 13 grudnia 1979 r., s. 13.. Europejska Komisja Praw Człowieka podkreśliła, że odbywanie kary pozbawienia wolności nie może powodować utraty prawa do zawarcia małżeństwa, gdyż brak możliwości wspólnego przebywania i współżycia nie przekreśla istnienia małżeństwa. Ponadto wyłącznie do przyszłych małżonków należy decyzja, czy życzą sobie ustanowienia tych relacji, w sytuacji gdy nie będą mogli ze sobą przebywać. Natomiast odsunięcie w czasie możliwości zawarcia związku małżeńskiego do momentu zakończenia odbywania kary, choć jest ograniczeniem tymczasowym, stanowi ingerencję w istotę tego prawaL. Garlicki (red.), Konwencja, s. 719..

Na kanwie przytoczonej sprawy Trybunał podważył argument wykorzystany w postępowaniu X przeciwko Republice Federalnej Niemiec, dotyczący niemożności wspólnego zamieszkania nupturientów ze względu na to, że jedno z nich przebywa w warunkach izolacji więziennej. Trybunał uznał, że: „istotą prawa do zawarcia związku małżeńskiego (…) jest powstanie między mężczyzną i kobietą prawnie wiążącego związku. To do nich należy decyzja, czy taki związek chcą zawrzeć w okolicznościach, w których nie będą mogli razem zamieszkać”Ibidem, s. 71.. Wskazać należy, że możliwość wspólnego zamieszkania nie powinna stanowić przyczyny odmowy udzielenia zgody na zawarcie związku małżeńskiego w zakładzie karnym, gdyż istotą sprawy jest chęć stworzenia związku mającego podstawowe znaczenie dla jednostki, nawet w przypadku, gdy istnieje przyczyna czasowo uniemożliwiająca wspólne życie małżonków.

W odniesieniu do praw przysługujących osobom pozbawionym wolności Komisja uznała, że zachowują one w zasadzie tytuł do zawarcia małżeństwa, a jakiekolwiek ograniczenie czy unormowanie korzystania z tego prawa nie może być tego rodzaju, by godziło w jego substancjęIbidem, s. 14–15.. Ponadto na gruncie niniejszej sprawy Komisja podkreśliła, że wolność osobista nie jest konieczną przesłanką korzystania z prawa do zawarcia małżeństwa. Pozwolenie więźniom na zawarcie małżeństwa w praktyce państw – czy to w więzieniu, czy też podczas przepustki pod eskortą – wykazuje, że nie są konieczne żadne szczególnie uciążliwe czy skomplikowane rozwiązaniaIbidem, s. 15..

Mając powyższe na uwadze, można dostrzec rosnącą tendencję do uznawania prawa więźniów do zawierania związków małżeńskich w zakładach karnych. Wynika z tego, że ograniczenie tego prawa może być związane jedynie ze szczególnymi kwestiami, przede wszystkim względami bezpieczeństwa. Ponadto należy podkreślić, że władzom nie wolno opierać odmowy na takich warunkach, jak chociażby możliwość wspólnego zamieszkania, ani innych tego typu argumentach.

Wyżej przytoczone argumenty zostały potwierdzone i poszerzone o nowe spostrzeżenia w sprawie Draper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Komisja podkreśliła, że osadzenie w jednostce penitencjarnej samo w sobie nie może powodować utraty prawa do zawarcia małżeństwa, a odsuwanie w czasie takiej możliwości do momentu zakończenia odbywania kary godzi właśnie w samą istotę tego prawaWyrok ETPCz z 29 kwietnia 2008 r. w sprawie Draper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 8186/78, dostęp w: Raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Strasburg, 10 lipca 1980 r., DR 24, s. 79–80.. W kwestii obawy o bezpieczeństwo Komisja dodała, że korzystanie z tego prawa przez osadzonych nie rodzi żadnego zagrożenia dla bezpieczeństwa więźnia ani dla należytego porządku. W szczególności, gdy ceremonia zawarcia małżeństwa może mieć miejsce pod nadzorem władz więziennych. Nie godzi to w żaden interes publiczny, przeciwnie – małżeństwo może mieć wpływ stabilizacyjny i rehabilitacyjnyIbidem, s. 81..

Przy wydaniu decyzji w sprawie udzielenia zgody bądź jej odmowy na zawarcie związku małżeńskiego przez osobę pozbawioną wolności wszystkie okoliczności faktyczne powinny być dokładnie rozważone przez władze zakładu karnego. Wynika z tego, że rozstrzygnięcia powinny w całości opierać się na okolicznościach faktycznych danej sprawy, a nie na związanych z tym uprzedzeniachWyrok ETPCz z 6 października 2005 r. w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 74025/01, ust. 69..

Podkreślenia wymaga, że restrykcje nałożone na osoby pozbawione wolności powinny być ograniczone do koniecznego minimum i być proporcjonalne do uzasadnionego celu, dla którego zostały ustanowioneRekomendacja Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów, reguła nr 3.. Oznacza to, że uniemożliwienie zawarcia związku małżeńskiego osobom pozbawionym wolności może co prawda być uzasadnione w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa czy porządku więziennego, lecz nie może być pozostawione swobodnej ocenie władz zakładu karnegoL. Garlicki (red.), Konwencja, s. 719.. Zgodnie z orzecznictwem ETPCz państwo powinno zachowywać równowagę przy rozpatrywaniu kwestii bezpieczeństwa w zakładzie karnym i praw przysługujących więźniom. W odniesieniu do praw przysługujących osobom osadzonym Trybunał wielokrotnie podkreślał, że więźniom przysługują wszystkie prawa i wolności zagwarantowane przez Konwencję, oczywiście z wyjątkiem prawa do wolności osobistejIbidem, por. np. wyrok ETPCz w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu..

W sprawie Christie Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu Trybunał wskazał, że wymagane jest traktowanie więźniów z poszanowaniem praw człowieka i godności, o czym również stanowią Europejskie Reguły WięzienneRekomendacja Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych.. Sam fakt pozbawienia wolności nie może prowadzić do odebrania więźniowi innych praw, w tym prawa do zawarcia związku małżeńskiego. Wszelkie ograniczenia muszą być szczególnie uzasadnione, a wprowadzane restrykcje nie mogą zmniejszać praw jednostki w taki sposób, że prawo to byłoby w swojej istocie naruszoneWyrok ETPCz z 11 lipca 2002 r. w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 28957/95, ust. 99.. Na kanwie omawianej sprawy Trybunał podkreślił również, że prawo do zawarcia związku małżeńskiego, gwarantowane w art. 12 Konwencji, nie jest prawem absolutnym, czyli że mogą być stosowane względem niego pewne prawnie przewidziane ograniczenia, lecz wprowadzone na mocy tego prawa restrykcje nie mogą ograniczać ani zmniejszać prawa jednostki w taki sposób, aby prawo takie zostało w swojej istocie naruszone Ibidem..

W związku z powyższym ograniczenia dotyczące prawa do zawarcia związku małżeńskiego powinny być poddane testowi proporcjonalności. Rozumie się przez to, że wszelkie ograniczenia w stosowaniu tego prawa muszą być proporcjonalne do danej sytuacji oraz nie mogą spowodować naruszenia żadnego innego przepisu Konwencji lub jej Protokołów. Zostało to również podkreślone w Podstawowych zasadach traktowania więźniówRezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, A/RES/45/111, Basic Principles for the Treatment of Prisoners, Nowy Jork, 14 grudnia 1990 r., które stanowią, że więźniowie zachowują wszelkie prawa z wyjątkiem ograniczeń, które w oczywisty sposób wynikają z faktu osadzenia w zakładzie karnym, zostaną zachowane prawa człowieka i podstawowe wolności ujęte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w odniesieniu do wszystkich więźniów oraz w przypadkach, gdy dane państwo jest stroną w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych i Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych wraz z jego Protokołem Fakultatywnym, jak również inne prawa zawarte w innych traktatach Narodów ZjednoczonychIbidem.. W związku z zachowaniem przez więźniów wszelkich praw z wyjątkiem prawa do wolności każde ograniczenie powinno zostać przez władze krajowe uzasadnione.

3. Gwarancje wynikające z art. 12 Konwencji na kanwie spraw przeciwko Polsce

3.1. Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce (skarga nr 22933/02)

Krótka charakterystyka stanu faktycznego omawianej sprawy jest następująca. Skarżącemu został przedstawiony zarzut gwałtu i pobicia pokrzywdzonej, a następnie zastosowano wobec niego tymczasowe aresztowanie. W trakcie stosowania tego środka zapobiegawczego skarżący starał się najpierw doprowadzić do jego uchylenia w związku z deklarowanym zamiarem zawarcia związku małżeńskiego z pokrzywdzoną. Następnie został złożony wniosek o udzielenie zgody na zawarcie małżeństwa w warunkach zakładu karnego. Wniosku nie uwzględniono, powołując się na specyficzne okoliczności sprawy, w szczególności na wątpliwości co do rzeczywistych zamiarów stron, które to wątpliwości mogły być dyktowane zamiarem skorzystania przez pokrzywdzoną z prawa do odmowy składania zeznań w sprawie. Jednocześnie stwierdzono, że zakład karny nie jest odpowiednim miejscem do odbywania ceremonii ślubnych.

W tej sprawie Trybunał stwierdził naruszenie art. 12 Konwencji i wskazał, że wolność osobista nie jest obligatoryjnym warunkiem do skorzystania z prawa do zawarcia związku małżeńskiego i sam fakt pozbawienia wolności nie ma wpływu na wskazaną gwarancjęWyrok ETPCz z 5 stycznia 2010 r. w sprawie Frasik przeciwko Polsce, skarga nr 22933/02, ust. 88.. Ponadto w oparciu o Europejskie Reguły Więzienne ETPCz wskazał, że wszelkie ograniczenia nakładane na osadzonego winny być proporcjonalne do celu, który ma zostać osiągniętyRekomendacja Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych..

Po przeanalizowaniu tej sprawy nasuwa się kilka wniosków. Po pierwsze, każdy osadzony korzysta z przyrodzonych praw fundamentalnych, do jakich niewątpliwie zalicza się art. 12 Konwencji. Ponadto, jak już było wskazywane na tle wcześniejszych orzeczeń Trybunału, wszelkie ingerencje lub ograniczenia winny zostać w sposób przekonujący uzasadnione przez władze krajowe i – w zasadzie – winny wynikać z konieczności zapobiegania popełnianiu przestępstw lub naruszeń porządku i bezpieczeństwa. Co więcej, ograniczanie prawa osadzonego do zawarcia małżeństwa nie może być uzasadnione brakiem akceptacji władz krajowych dla takiego związku bądź też niechęcią opinii publicznejWyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce, ust. 92..

Podkreślenia wymaga, że zarówno wybór partnera, jak i podjęcie decyzji o wstąpieniu w związek małżeński jest sprawą prywatną i osobistą, a przede wszystkim nie zależy od tego, czy jednostka pozostaje na wolności, czy też przebywa w warunkach izolacji więziennej. Gdyby nie fakt pozbawienia wolności, prawo nie stwarzałoby żadnych przeszkód w zawarciu związku małżeńskiego w jakimkolwiek momencie podczas toczącego się postępowania karnegoIbidem, ust. 96..

3.2. Wyrok ETPCz w sprawie Jaremowicz przeciwko Polsce (skarga nr 23023/03)

W stanie faktycznym niniejszej sprawy skarżący odbywał karę pozbawienia wolności za usiłowanie włamania. W trakcie osadzenia najpierw złożył wniosek o udzielenie zgody na przepustkę w celu odbycia wizyty u innej osoby osadzonej, a po otrzymaniu decyzji odmownej złożył wniosek o przyznanie przepustki w celu zawarcia związku małżeńskiego z tą osobą. Wniosek ten również nie został uwzględniony, a w uzasadnieniu wskazano, że skarżący nie jest w stanie udowodnić, że strony pozostawały w związku nieformalnym przed znalezieniem się w zakładzie karnym, a nadto że znajomość rozwijała się poza formalnym obiegiem, tj. za pomocą grypsów.

Trybunał, podobnie jak we wcześniej omawianej sprawie, stwierdził naruszenie art. 12 Konwencji, wskazując brak zasadności podniesionego przez władze więzienia wymogu wolności osobistej jako warunku do skorzystania z prawa do zawarcia związku małżeńskiegoWyrok ETPCz z 5 stycznia 2010 r. w sprawie Jaremowicz przeciwko Polsce, skarga nr 24023/03, ust. 63.. Podkreślił przy tym, że ograniczenia tego prawa mogłyby zostać uzasadnione względami porządku i bezpieczeństwa w zakładzie karnym, przy czym decyzja w żadnej mierze nie powinna dotyczyć kwestii „jakości” związku pomiędzy nupturientami. W przedmiotowej sprawie źródłem naruszenia Konwencji był arbitralny charakter zapadłych decyzji. Podobnie jak w przypadku sprawy Frasik przeciwko Polsce, arbitralność ta wyrażała się w braku zastosowania zasady proporcjonalności w zakresie wyrażenia interesu publicznego i indywidualnego stronIbidem, ust. 93..

4. Podsumowanie

Niewątpliwie prawo do zawarcia związku małżeńskiego, gwarantowane w art. 12 Konwencji, jest podstawowym prawem przysługującym każdemu człowiekowi. Pozbawienie wolności jest szczególnym stanem, w którym także istnieje możliwość, aby osadzony wstąpił w związek małżeński na terenie danej jednostki penitencjarnej. Bogate orzecznictwo Trybunału w tym zakresie utrwaliło pogląd, że osoba przebywająca w zakładzie karnym zachowuje wszystkie przysługujące jej prawa, oczywiście z wyjątkiem prawa do wolności. W związku z tym nie ma przeszkód, aby na terenie danego zakładu możliwe było zawarcie związku małżeńskiego.

Orzecznictwo ETPCz w sposób jasny i precyzyjny potwierdziło oraz rozwinęło zasady dotyczące interpretacji art. 12 w aspekcie osób pozbawionych wolności. Znalazło to również odzwierciedlenie w sprawach przeciwko Polsce, co pozwala sformułować kilka wniosków.

Po pierwsze, należy wskazać, że źródłem naruszenia Konwencji w tym zakresie jest przede wszystkim arbitralny charakter zapadłych decyzji. Arbitralność wyrażała się w niezastosowaniu zasady proporcjonalności przy wyważeniu interesu publicznego i prywatnego stron.

Ponadto w polskim ustawodawstwie władze mają zbyt daleko idącą swobodę w zakresie udzielania bądź odmowy udzielenia zgody na zawarcie przez osadzonych związku małżeńskiego. Poza tym brak jest regulacji dotyczących terminu rozpoznania wniosku czy też brak skonkretyzowanych przesłanek ewentualnej odmowy. Mając to na uwadze, można dostrzec potrzebę uwzględnienia pewnych zasad dotyczących regulacji możliwości zawarcia związku małżeńskiego w warunkach pozbawienia wolności w ustawodawstwie krajowym. Przede wszystkim niezbędne wydaje się ścisłe określenie warunków odmowy udzielenia zgody na wstąpienie w związek małżeński przez osobę pozbawioną wolności.