1. Uwagi wstępne

Zasadnicza, fundamentalna zmiana prawa karnego została wprowadzona w nowym Rozdziale VIIa k.k.w., regulującym stosowanie systemu dozoru elektronicznego. Zanim scharakteryzuje się tę nową ważną instytucję prawa karnego wykonawczego, trzeba przypomnieć, że 7 września 2007 r. Sejm RP uchwalił ustawę o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego jako ustawę czasową, której termin miał obowiązywać przez 5 lat (od 1 lipca 2008 r. do 30 czerwca 2014 r.). Ostatecznie w 2008 r. czas jej obowiązywania przesunięto na czas 2009 do 31 sierpnia 2014 r.

Następnie wprowadzono kilka zmian do tej ustawy (m.in. możliwość uzyskania warunkowego przedterminowego zwolnienia z zastosowaniem dozoru elektronicznego), a w dniu 12 lipca 2013 r. obowiązywanie ustawy o systemie dozoru elektronicznego (dalej: SDE) zostało przedłużone bezterminowo i w ten sposób instytucja ta weszła na stałe do systemu prawa karnego w Polsce.

O funkcjonowaniu SDE w okresie do 2014 r. świadczą m.in. następujące dane pochodzące ze statystyki oraz innych informacji. Do końca stycznia 2014 r. ukończyło karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego 23 657 skazanych. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości koszt wykonania kary w tym systemie przypadający na jednego skazanego wyniósł 564,25 zł.Por. Uzasadnienie do Projektu ustawy dot. zmian w prawie karnym z 8 maja 2014 r., s. 54–56. Jednak według innych danych, nawiązujących do informacji pokontrolnych NIK, powyższa kwota kosztów wykonania kary w SDE być może jest zaniżona.A. Dziubińska, System dozoru elektronicznego w świetle przepisów prawa, danych statystycznych oraz raportu NIK, PWP 2015, nr 87, s. 65 i n. Z uzasadnienia do reformy prawa karnego wynika, że wykonywanie tej kary odbywało się prawidłowo, zasadniczo bez zakłóceń. Jednakże brak jest najważniejszych badań, które by wskazywały na powrotność do przestępstwa po wykonaniu kary w tym systemie. Z cytowanego uzasadnienia wynika też, że planowane jest zwiększenie pojemności SDE od 10 000 skazanych w 2013 r. do 12 500 w 2016 r. i do 15 000 – w 2017 r. W odniesieniu do liczby wszystkich skazań w 2014 r. będzie stanowić od 3,5% w 2015 r. do 5,1% skazań w 2017 r., czyli ilościowo ujmując, nie będzie ten system odgrywać znaczącej roli w systemie karnym.

Ustawa z 20 lutego 2015 r., obowiązująca od 1 lipca tegoż roku, wprowadziła do k.k.w. wiele istotnych zmian, w tym szczególnie dotyczących stosowania dozoru elektronicznego. W powyższym akcie prawnym zrezygnowano z określenia dozoru elektronicznego stosowanego do skazanych jako systemu wykonywania kary pozbawienia wolności i przypisano mu szereg ważnych funkcji w wykonywaniu kary oraz innych środków w reakcji na popełnienie przestępstw (i czynów karalnych), a m.in. w wykonywaniu kary ograniczenia wol­ności. To ostatnie unormowanie okazało się bardzo niefortunne, skoro w drugiej połowie 2015 r. takich skazań (nieprawomocnych) było tylko 126. Po półrocznym okresie obowiązywania noweli do prawa karnego z 20 lutego 2015 r. (w którym to roku nastąpiła również zmiana władzy w Polsce w wyniku przeprowadzonych wyborów parlamentarnych), w styczniu 2016 r. w Ministerstwie Sprawiedliwości przygotowano nowelę korygującą niektóre postanowienia wspomnianej ustawy.

Ustawa ta weszła w życie z dniem 15 kwietnia 2016 r. i wprowadza szereg ważnych zmian, a wśród nich przede wszystkim wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, które znacznie się różni od poprzednio obowiązującej ustawy, tj. do 30 czerwca 2015 r. regulującej stosowanie tej kary.

W tym artykule omówiono jedynie unormowania dotyczące SDE w odniesieniu do kary pozbawienia wolności, ponieważ jego zastosowanie do środków karnych i zabezpieczających oraz ogólne zasady regulujące wykonywanie tego systemu zostały przedstawione przez autora w artykule pt. Nowelizacja prawa karnego wykonawczego – przegląd ważniejszych zagadnień, „Palestra” 2015, nr 7–8.

2. Kara pozbawienia wolności wykonywana w systemie dozoru elektronicznego

Jak już wcześniej wspomniano, ostatnia nowelizacja prawa karnego wniosła dwie podstawowe zmiany do tej dziedziny prawa, tj.:

• uchylenie przepisów o wykonywaniu kary ograniczenia wolności w systemie dozoru elektronicznego, oraz
• wprowadzenie możliwości orzekania i wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.

Tego rodzaju kara była już przewidywana w dawnym stanie prawnym, uregulowana w odrębnej ustawie obowiązującej do 30 czerwca 2015 r. Obecnie obowiązujące uregulowanie nie stanowi jednak powtórzenia dawnych przepisów, ponieważ przedstawia bardziej rozwinięty system tego trybu wykonywania kary. Celem tak wykonywanej kary jest nadal unikanie nadmiernego stosowania kary pozbawienia wolności, ale jednocześnie oddziaływanie na skazanego, włącznie z odczuwaniem przez niego pewnej dolegliwości, co jest immanetną cechą realnej kary. W tej zmianie zapewne nie bez znaczenia był też fakt, że w minionym drugim półroczu 2015 r. orzekanie kary ograniczenia wolności w SDE zakończyło się kompletnym fiaskiem.

Przed przedstawieniem zasad orzekania i wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego należy poczynić kilka uwag poprzedzających.

Instytucja wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest już od lat stosowana w systemach penalnych wielu krajów – np. w krajach europejskich (wliczając do nich również Turcję) wedle danych Rady Europy z 2013 r. W wielu krajach stosuje się dozór elektroniczny do skazanych zaliczonych do populacji penitencjarnej.Council of Europe, Annual Penal Statistics, Prison Population, Survey 2013, s. 42–48. Są to: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Islandia, Holandia, Rosja, Hiszpania, Turcja. Znaczące liczby takich skazań wystąpiły w Belgii – 1242, Francji – 10 451, Rosji – 9485 i Hiszpanii – 1899.

Oprócz tych państw stosuje się dozór elektroniczny do skazanych niezaliczanych do więźniów w kilku innych krajach, tj. w Polsce – 4864 skazanych, a także w Serbii, Luksemburgu, Portugalii, Islandii. Danych dotyczących tych krajów w raporcie RE nie podano, ale są to prawdopodobnie liczby niewielkie. Z danych tych wynika, że system dozoru elektronicznego jest znany w licznych krajach Europy, choć – z kilkoma wyjątkami – pod względem ilości nie odgrywa znaczącej roli.

O celach kary wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego była mowa już wcześniej. Tu jednak w tym fragmencie, w którym poddano analizie karę pozbawienia wolności realizowaną w systemie dozoru elektronicznego, która zasadniczo nie spełnia zadań resocjalizacyjnych właściwych zakładom karnym, to jednak przez sam fakt unikania izolacji więziennej chroni się skazanego przed jej negatywnymi następstwami i jednocześnie obniża się koszty wykonania kary. Jednakże w świetle tych nowych przepisów nie rezygnuje się z oddziaływania na skazanych w tym systemie, być może nawet bardziej efektywnego. A w tych ogólnych uwagach warto też uwzględnić stanowisko międzynarodowych europejskich rekomendacji związanych z wykorzystaniem dozoru elektronicznego w wykonywaniu kar. Jest ono zawarte w kilku następujących rekomendacjach Rady Europy:

• Rekomendacja Nr R (2014) Komitetu Rady Europy dotycząca dozoru elektronicznego z 19 lutego 2014 r.,
• Rekomendacja Nr R(99)22 Komitetu Ministrów Rady Europy, dotycząca przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej (szczególnie por. pkt 9 i 17 załącznika do tych zaleceń),
• Rekomendacja Nr R(92)16 Komitetu Ministrów Rady Europy – Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych (por. zwłaszcza Reg. 90), oraz
• Rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy Rec(2000)22 w usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych (por. szczególnie pkt 1 załącznika nr 2 do pierwszej z tych rekomendacji).Por. Międzynarodowe standardy wykonywania kar, opracowanie zbior. pod red. T. Szymanowskiego, nr specjalny 72–73, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2011.

W tym tekście nie omawia się zawartości treści ww. dokumentów, odsyłając do ich lektury. Należy jednak zwrócić uwagę na użyteczne rezultaty z ich stosowania, do których można zaliczyć przede wszystkim:

• zmniejszenie populacji więziennej w zakładach karnych, oraz
• ograniczenie negatywnych następstw więzienia.

Jednocześnie też Rekomendacje Rady Europy w stosowaniu dozoru elektronicznego zalecają poszanowanie praw rodziny skazanego, która powinna wyrazić zgodę na zastosowanie SDE. Warto też zwrócić uwagę na określenie wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jako „elektronicznie monitorowany areszt domowy” (pkt 17 załącznika do pierwszego z tych dokumentów). Uważam przytoczone określenie za trafniejsze niż „wykonywanie kary pozbawienia wolności  w systemie dozoru elektronicznego”, ponieważ ten drugi termin kojarzy się zawsze z więzieniem (lub zakładem karnym), choć przecież ta nowa instytucja ma niewiele wspólnego z tym zakładem, aczkolwiek jest z nim powiązana.

W piśmiennictwie polskim teoretyczne problemy związane z aresztem domowym omówił J. Jasiński.Problemy kodyfikacji prawa karnego, red. S. Waltoś, Kraków 1993.

3. Warunki orzeczenia o wykonywaniu kary pozbawienia wolności w SDE

Sądem właściwym do orzekania w sprawach dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności jest sąd penitencjarny.

Jego zadania polegają zwłaszcza na następujących działaniach:

• udzieleniu, jak również uchyleniu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego,
• zarządzeniach przerwy w wykonywaniu tej kary,
• orzeczeniach o warunkowym zwolnieniu,
• nadzorze nad wykonaniem kary pozbawienia wolności w SDE,
• nałożeniu obowiązków określonych w art. 72 k.k. lub zwolnieniu z nich,
• zmianach w zakresie wykonywania tej kary w SDE dotyczących ustanawiania, rozszerzania lub zmieniania nałożonych obowiązków, określonych w art. 72 § 1 pkt 3–8 k.k., obejmujących niemal wszystkie metody oddziaływań probacyjnych przewidzianych w prawie karnym.

Ważną rolę w wykonywaniu kary pozbawienia wolności w SDE odgrywa też kurator sądowy, który m.in.:

• w razie potrzeby zbiera informacje dotyczące skazanego oraz jego warunków rodzinnych i socjalno-bytowych i niezwłocznie przekazuje je sądowi,
• uczestniczy w przedmiotowych posiedzeniach sądu,
• składa wnioski, m.in. dotyczące odbywania kary w SDE i warunkowego przedterminowego zwolnienia,
• w przypadkach konieczności dokonania zmian w przedziałach czasu wykonywania dozoru stacjonarnego może też podjąć stosowną decyzję, powiadamiając o tym sędziego penitencjarnego,
• również w przypadkach uzasadnionych, szczególnie ważnych dla skazanego, może zezwolić na opuszczenie na czas nieprzekraczający jednorazowo 7 dni miejsca wykonywania dozoru elektronicznego, powiadamiając o tym prezesa sądu, upoważnionego sędziego lub sędziego penitencjarnego.

Szereg uprawnień i zadań należy też do kuratora sądowego w związku z realizacją przez skazanego obowiązków nałożonych na skazanego na podstawie art. 72 § 1 k.k., co szczegółowo zostało określone w Rozdziale XI k.k.w. (Prawa i obowiązki kuratora sądowego).

Natomiast dozór elektroniczny, tak jak w przypadku innych kar i środków, jest wykonywany przez centralę monitorowania i podmiot dozorujący .

Sąd penitencjarny może orzec o udzieleniu skazanemu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w SDE po wypełnieniu przez niego następujących warunków:

• wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2 k.k. (tj. recydywa wielokrotna),
• jest to wystarczające dla osiągnięcia celów kary,
• skazany posiada określone miejsce stałego pobytu,
• osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę,
• odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne.

Powyższego zezwolenia na odbywanie kary w SDE może też udzielić sąd penitencjarny w przypadku orzeczenia kary mieszanej (łączonej) (art. 37b k.k., przewidujący karę pozbawienia wolności oraz karę ograniczenia wolności). Również możliwe jest udzielenie wymienionego zezwolenia skazanym na zastępczą karę pozbawienia wolności, która to kara nie może przekraczać 6 miesięcy lub 12 miesięcy.

Zezwolenia na odbywanie kary pozbawienia wolności w SDE może sąd udzielić przed rozpoczęciem wykonywania kary, jak i w trakcie jej wykonywania, jeżeli, prócz wyżej wymienionych warunków, pozwalają na to względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji skazanego, a w przypadku pozbawionego wolności przemawiają za tym dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego.

O wykonywaniu kary pozbawienia wolności w omawianym systemie sąd orzeka na wniosek: skazanego, jego obrońcy, prokuratora, sądowego kuratora zawodowego lub dyrektora zakładu karnego. Wniosek składa się na piśmie wraz z uzasadnieniem, uwzględniającym wcześniej wymienione warunki i okoliczności. Szczególną rolę odnośnie do uzyskania przez skazanego zezwolenia na odbycie kary w SDE mogą odegrać obrońcy w obydwu etapach jego otrzymania.

Ważne jest też postanowienie, że sąd penitencjarny przed wydaniem zezwolenia na odbycie kary w SDE wysłuchuje skazanego, jego obrońcy, sądowego kuratora, który składał wniosek, oraz ewentualnie przedstawiciela skazanego. To ostatnie wskazanie może też ożywić instytucję przedstawiciela skazanego, z reguły członka zainteresowanych losem skazanego organizacji społecznych.

Bardzo ważne jest w tych aktualnie obowiązujących unormowaniach kary pozbawienia wolności wykonywanej w SDE określenie jej reżimu, czy raczej ustalonego porządku. Jak to już wcześniej wspomniano, omawiany dozór jest określony jako stacjonarny, tzn. że skazany w określonym czasie w ciągu doby i w poszczególnych dniach i tygodniach jest zobowiązany do przebywania w wyznaczonym miejscu stałego pobytu, którym z reguły będzie miejsce jego zamieszkania. Jednakże w związku z możliwością zastosowania wobec skazanego obowiązków z art. 72 § 1 k.k. może też mieć zastosowanie dozór mobilny lub zbliżeniowy. Ale polski ustawodawca słusznie przewidział, że samo pozostawienie skazanego w określonym miejscu, stanowiące środek kontroli, nie wystarcza do zapewnienia pozytywnych przemian w jego społecznym funkcjonowaniu, a ponadto zbyt sztywne tego rodzaju ograniczenie nie byłoby możliwe ze względu na konieczność wykonywania zadań życiowych poza nakazanym miejscem pobytu. Dlatego też ustalono w k.k.w., że skazany ma prawo oddalić się od miejsca stałego pobytu na czas do 12 godzin dziennie (w ciągu doby) w określonych przepisami celach, tj.:

• świadczenia pracy,
• wykonywania praktyk religijnych lub korzystania z posług religijnych,
• sprawowania opieki nad osobą małoletnią, osobą niedołężną lub chorą,
• kształcenia i samokształcenia oraz wykonywania twórczości własnej,
• korzystania z urządzeń lub zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych,
• komunikowania się z obrońcą, pełnomocnikiem oraz wybranym przez siebie przedstawicielem, o którym mowa w art. 42 k.k.w.,
• komunikowania się z podmiotami, o których mowa w art. 38 § 1 k.k.w.,
• utrzymywania więzi z rodziną lub innymi bliskimi osobami,
• korzystania z opieki medycznej lub udziału w terapii,
• dokonania niezbędnych zakupów.

Przedstawione wyżej wymienione działania lub czynności mogą, w zasadzie, obejmować całą aktywność ludzką, a okres kontrolowanego pobytu, jeśli się jeszcze odliczy czas snu, może nie przekraczać 4 godzin na dobę. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że to sąd udzielający skazanemu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w SDE określa miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania nałożonych obowiązków, jak też przedziały czasu w ciągu doby i w dniach tygodnia, w których skazany ma prawo oddalić się z miejsca stałego pobytu, tj. na czas do 12 godzin dziennie w celu wykonania wcześniej wymienionych czynności.

Należy też przypomnieć, że sąd może nałożyć na skazanego obowiązki wymienione w art. 72 § 1 k.k. (które są związane ze środkami probacyjnymi, np. warunkowym zawieszeniem kary pozbawienia wolności lub z warunkowym zwolnieniem).

Ustawodawca słusznie też przewidział, że zarówno czas i miejsce wykonywania czynności poza miejscem wyznaczonego i kontrolowanego miejsca pobytu, jak też niektóre obowiązki nałożone na skazanego (z art. 72 § 1 k.k.) może sąd zmieniać, a w przypadku tych ostatnich również ustanawiać lub uchylać.

Natomiast zmian dotyczących przedziału czasu na wykonywanie ww. czynności przez skazanego w uzasadnionych przypadkach i z uwagi na nagłość może swą decyzją dokonywać kurator sądowy, informując o tym sędziego penitencjarnego. Ostatecznie sąd penitencjarny podejmuje stosowną decyzję, ewentualnie uchylając zmianę dokonaną przez kuratora sądowego.

Na podstawie omówionych przepisów można uznać, że wprowadzenie do prawa karnego nowego sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności w SDE pozwala na rezygnację z umieszczania znacznej części skazanych w zakładach karnych. Trzeba też podkreślić, że ten nowy system wykonywania kary pozbawienia wolności, poza unikaniem kosztownego i mało efektywnego umieszczania skazanych w zakładach karnych, pozwala skazanym na niemal pełne uczestnictwo w życiu społecznym, w tym i rodzinnym. Elementy dolegliwości tej kary tkwią zaś w systemie elektronicznej kontroli oraz mogą też wynikać z wyznaczonych skazanemu przez sąd obowiązków przewidzianych w art. 72 § 1 k.k., ale ich zastosowanie jest w pełni uzasadnione wobec większości skazanych. Jest to więc taki rodzaj kary, który pomimo że nie polega na bezwzględnym pozbawieniu wolności w zakładzie karnym, ma określoną konkretną treść, a przewidziane w przepisach środki mogą rzeczywiście oddziaływać na postawy skazanych. Dodatkową zachętą dla skazanych jest możliwość stosowania warunkowego wcześniejszego zwolnienia z odbycia orzeczonej kary wykonywanej w tym systemie,  mimo że kara ta już z założenia nie należy do długotrwałych.

Prawa przysługujące skazanym i obowiązki w SDE są zawarte w omawianym rozdziale k.k.w. Natomiast zasadniczo nie stosuje się do nich przepisów k.k.w. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności, z pewnymi wyjątkami, wynikającymi np. z przepisów dotyczących warunkowego zwolnienia.

Zastanawiając się nad możliwością zastosowania kary pozbawienia wolności w SDE wobec sprawców, można jedynie teoretycznie określać możliwy jego zasięg. W tym celu trzeba odwołać się do danych statystycznych sądowych i więziennych za ostatni dostępny, 2014 rok. Wzięto tu pod uwagę skazanych przez sądy na karę bezwzględnego pozbawienia wolności do roku.

W wymienionym roku takich skazanych było 23 941 (14,7% skazanych ogółem na takie kary i 139 391 skazanych na kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem – 85,3%). W tym samym roku skazanych odbywających zastępcze kary pozbawienia wolności było około 18 000.

Z powyższych danych wynika, że zasięg stosowania kary pozbawienia wolności w SDE mógłby być znaczny, gdyby nie wymieniona na wstępie jego ograniczona pojemność w najbliższych latach. Unormowanie tego systemu jest spójne i trafne, i przy właściwym działaniu sądów oraz kuratorów sądowych powinien on przynieść pożądane efekty w polityce karnej.

Jego niekwestionowaną zaletą będzie połączenie interesu samych skazanych z celami polityki karnej państwa. Należy wyrazić nadzieję, że właściwe organy wymiaru sprawiedliwości uczynią wszystko, aby ta zmiana w systemie karnym powiodła się. Na zakończenie tego tekstu należy wyrazić postulat, aby po wejściu w życie nowych unormowań dokonać ich weryfikacji w drodze badań, szczególnie recydywy, po wykonaniu kary. Przedstawiciele nauki mogą wskazać, jak należy tego dokonać.

Piśmiennictwo dotyczące tych najnowszych unormowań wykonywania kary w systemie dozoru elektronicznego dopiero powstaje. Czytelnikom należy jednak polecić dwa najnowsze komentarze, które się ukazały po wejściu w życie przepisów prawa karnego wykonawczego od 15 kwietnia 2016 r.

Są to: J. Lachowski (red), Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 2016 oraz K. Dąbkiewicz, Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 2016.