C elem niniejszego artykułu jest przedstawienie w sposób syntetyczny, choć wielopłaszczyznowy, zagadnień związanych z udziałem obrońcy w postępowaniu w sprawach nieletnich. Wybór tematu wydaje się być zasadny tym bardziej, jeśli się zważy na sformułowany w nauce pogląd, z którego wynika, że zasada prawa do obrony w postępowaniu w sprawach nieletnich nie jest dostatecznie realizowana z powodu braku aktywności obrońcówM. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich, Kraków 2004, s. 166, zob. w szczególności wskazane przez autorkę wnioski z przeprowadzonych badań aktowych.. Wydaje się, że przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele, a jedną z nich może być niewystarczająca znajomość przepisów dotyczących postępowania z nieletnimi. Stąd, będąc świadoma, że nie jest możliwe – w jednym artykule – opisanie wszystkich problemów związanych z postępowaniem w sprawach nieletnich, wyrażam nadzieję, że zgromadzone informacje pozwolą przybliżyć obrońcom najistotniejsze aspekty związane z ich udziałem w postępowaniu w sprawach nieletnich.

Uwagi wprowadzające

Postępowanie w sprawach nieletnich jest oparte na procedurze mieszanej, odwołującej się do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego i Kodeksu postępowania karnego. Z treści przepisu art 20 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Niel.U.) wynika, że w postępowaniu w sprawach nieletnich w szczególności znajdują zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego trybu nieprocesowego, jednakże w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów przez Policję oraz w odniesieniu do powoływania i działania obrońcy, jak również w postępowaniu poprawczym stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego ze zmianami przewidzianymi w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Właśnie tych regulacji dotyczyło będzie niniejsze opracowanie.

Tak zatem uznać należy, że w odniesieniu do działania obrońcy w postępowaniu w sprawach nieletnich zastosowanie znajdą przepisy regulujące działanie obrońcy w postępowaniu karnym, przy uwzględnieniu zmian wynikających z Niel.U. Nie ulega wątpliwości, że z pomocy obrońcy, którym może być wyłącznie adwokat, korzystać będzie tylko nieletni. Rodzice lub opiekunowie nieletniego, którzy są z mocy ustawy stroną postępowania (art. 30 Niel.U.), mogą ustanowić dla siebie pełnomocnikaSzerzej na temat sytuacji prawnej rodziców nieletniego zob. T. Grzegorczyk, Sytuacja prawna rodziców nieletniego na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, NP 1987, s. 10 i n.. Nieletni może korzystać z pomocy maksymalnie trzech obrońców (art. 77 k.p.k.), jeden obrońca może zaś bronić kilku nieletnich tylko wówczas, gdy ich interesy nie pozostają w sprzeczności (art. 85 k.p.k.). Obrońcę dla nieletniego mogą ustanowić rodzice lub opiekunowie,  którym również przysługuje uprawnienie do domagania się ustanowienia obrońcy z urzędu w sytuacji, w której wykażą, że nie są w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 § 1 k.p.k.). W sytuacji, w której obrona nieletniego jest obowiązkowa, a nie ma on obrońcy z wyboru, sąd wyznacza obrońcę z urzędu (art. 36 § 1 Niel.U. w zw. z art. 81 k.p.k.). Oczywiście obrońcę może ustanowić także sam nieletni, wówczas gdy ukończy 18 lat, i jemu również, przy spełnieniu przesłanek wskazanych w art. 78 § 1 k.p.k., przysługuje uprawnienie do domagania się ustanowienia obrońcy z urzędu.

Warto zauważyć, że czas trwania obowiązków obrończych w odniesieniu do obrońcy ustanowionego z wyboru jest inny aniżeli w stosunku do adwokata ustanowionego z urzędu. Ten ostatni jest umocowany do podejmowania czynności obrończych jedynie do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Adwokat ustanowiony z wyboru działa w całym postępowaniu, także po uprawomocnieniu się orzeczenia, chyba że treść upoważnienia do obrony stanowi inaczej (art. 84 k.p.k.), przy czym występowanie obrońcy w postępowaniu wykonawczym wymaga odrębnego upoważnienia (art. 8 § 1 k.k.w.). Obrońca może podejmować działania wyłącznie na korzyść nieletniego (art. 86 k.p.k.) i jest obowiązany do zachowania w tajemnicy wszystkiego, czego dowiedział się w związku z prowadzeniem sprawy (art. 7 ustawy Prawo o adwokaturze, § 19 Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu – Kodeks etyki adwokackiej).

Obrona obligatoryjna i obrona fakultatywna w postępowaniu w sprawie nieletniego

W poprzednim stanie prawnym, tj. pod rządami art. 79 § 1 pkt 1 d.k.p.k., obowiązywała zasada, według której nieletni musiał mieć obrońcę w każdym postępowaniu, które toczyło się przed sądemSzerzej na ten temat zob. H. Zabrodzka, Rola obrońcy w procesie przed sądem dla nieletnich, „Palestra” 1958, nr 2..

Wspomniana regulacja uległa zmianie po wejściu w życie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, której przepisy wskazują, w jakich przypadkach obrona nieletniego ma charakter obligatoryjny, a w jakich fakultatywny.

Obrona obowiązkowa ma miejsce wówczas, gdy:

1. interesy nieletniego i jego rodziców lub opiekunów pozostają w sprzeczności (art. 36 § 1 Niel.U.);
2. nieletniego umieszczono w schronisku dla nieletnich (art. 49 Niel.U.);
3. sprawa nieletniego jest rozpoznawana w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym w celu zastosowania wobec niego środków leczniczych (art. 47a w zw. z art. 49 i art. 12 Niel.U.);
4. w postępowaniu poprawczym (art. 49 Niel.U.) i oczywiście
5. w zwykłym postępowaniu karnym (art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k.) oraz
6. w postępowaniu karnym wykonawczym.

W pozostałych przypadkach nieletni ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy, obrona jest fakultatywna. 

Obrońca nieletniego w postępowaniu wyjaśniającym

Postępowanie wyjaśniające ma na celu ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny – czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, a także ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec niego środków przewidzianych w Niel.U. W postępowaniu wyjaśniającym zbiera się dane o osobie nieletniego, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz gromadzi się i utrwala dowody, dążąc do zgromadzenia możliwie pełnych danych dotyczących samego nieletniego oraz środowiska, w którym żyje Postanowienie Sądu Najwyższego z 24 czerwca 1983 r., III KZ 87/83.. Przebieg postępowania wyjaśniającego jest podporządkowany przepisom Kodeksu postępowania cywilnego trybu nieprocesowego. Przepisy Kodeksu postępowania karnego stosuje się w zakresie powoływania i działania obrońcy oraz czynności Policji w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów (art. 20 in fine Niel.U.)M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 127..

W postępowaniu wyjaśniającym zasadą jest, że obrona nieletniego ma charakter fakultatywny, chociaż warto zastrzec, że w literaturze podnoszony jest postulat, aby korzystanie z pomocy obrońcy było nieletniemu zagwarantowane już na tym – wstępnym – etapie postępowania Zob. H. Kołakowska-Przełomiec, Postępowanie w sprawach nieletnich, „Państwo i Prawo” 1983, z. 6, s. 46.. W aktualnym stanie prawnym obrona nieletniego w postępowaniu wyjaśniającym jest obowiązkowa jedynie w sytuacji, w której interesy nieletniego i jego rodziców lub opiekuna pozostają w sprzeczności lub nieletni został umieszczony w schronisku dla nieletnich. Ocena, czy w danym przypadku interesy nieletniego i jego rodziców lub opiekuna pozostają w sprzeczności, zawsze należy do sędziego prowadzącego postępowanie wyjaśniające. Warto nadmienić, że w literaturze prezentowany jest pogląd, z którego wynika, że w każdym przypadku, w którym wszczęcie postępowania wyjaśniającego następuje w wyniku zawiadomienia złożonego przez rodziców lub opiekuna, obrona nieletniego winna mieć charakter obligatoryjnyM. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 260; A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Gdańsk 2006, s. 166; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2010, s. 72..

Aktywne działanie adwokata w postępowaniu wyjaśniającym jest bardzo istotne, właśnie na tym etapie postępowania zapada bowiem decyzja, w jakim trybie sprawa będzie dalej prowadzonaSzerzej na temat roli adwokata w tej fazie postępowania zob. M. Lipczyńska, Rola adwokata w sprawach nieletnich, „Palestra” 1983, s. 73; H. Kołakowska-Przełomiec, Postępowanie, s. 46; T. Grzegorczyk, Udział obrońcy w postępowaniu w sprawach nieletnich, „Palestra” 1983, nr 12, s. 68 i n.. Zadaniem adwokata, w zależności od przyczyny wszczęcia postępowania, będzie dowiedzenie, że nieletni nie wykazuje cech świadczących o demoralizacji, bądź podanie w wątpliwość, czy nieletni rzeczywiście popełnił czyn karalny, oraz ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec niego środków wychowawczych, leczniczych lub poprawczych, przewidzianych w Niel.U., a jeżeli tak, to zastosowanie którego środka będzie dla nieletniego najkorzystniejsze.

Zadania w postępowaniu wyjaśniającym adwokat może realizować m.in. poprzez zgłaszanie wniosków dowodowych. Takie uprawnienie daje art. 35 Niel.U. Nadto obrońca, w przeciwieństwie do samego nieletniego, może przeglądać akta sprawy i czynić z nich odpisy (art. 36 § 2 Niel.U.).

Nieletni jest stroną postępowania toczącego się w trybie opiekuńczo-wychowawczym i, o ile ukończył 13 lat, posiada zdolność do czynności procesowych, z tym jednak ograniczeniem, które wynika z art. 30 § 3 Niel.U. Według wspomnianego przepisu sędzia lub inny organ prowadzący postępowanie może, ze względów wychowawczych, odmówić nieletniemu prawa przeglądania akt i sporządzania odpisówSzerzej zob. T. Grzegorczyk, Sytuacja nieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich, NP 1988, nr 1, s. 11.. Ponadto, zgodnie z art. 573 § 2 k.p.c., sąd może ograniczyć lub nawet wyłączyć osobisty udział małoletniego w postępowaniu, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawczeSzerzej zob. B. Czarnecka-Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym. Zagadnienia procesowe, Warszawa 1993, s. 93..

Z przepisu art. 39 Niel.U. wynika, że przesłuchanie nieletniego może być dokonane w obecności jego obrońcy. Konstrukcja wspomnianego przepisu wyraża preferencję ustawodawcy w zakresie kolejności powoływania osób obecnych przy przesłuchaniu. W pierwszej kolejności organ prowadzący przesłuchanie powinien zapewnić nieletniemu obecność jego rodziców, opiekuna lub obrońcy. Przesłuchanie nieletniego pod nieobecność osób wskazanych w art. 39 Niel.U. może rodzić poważne konsekwencje procesowe. Zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego przesłuchanie nieletniego bez udziału którejkolwiek z uprawnionych osób stanowi istotne naruszenie art. 39 Niel.U., a w skonkretyzowanych okolicznościach sprawy może stanowić podstawę do sformułowania zarzutu pozbawienia nieletniego możności obrony jego praw Postanowienie Sądu Najwyższego z 26 maja 2000 r., I CKN 675/00.. Przesłuchanie nieletniego powinno przebiegać w trybie art. 171 k.p.k. W rezultacie prawo do zadawania pytań przysługuje także obrońcy nieletniego, który jest uprawniony do zadawania pytań osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, przy czym organ przesłuchujący może zarządzić inaczej. W judykaturze i doktrynie podnosi się, że konieczne jest zapewnienie przesłuchiwanemu swobody wypowiedzi Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 4 listopada 2004 r., II AKa 337/04; W. Daszkiewicz, Swoboda wypowiedzi jako przesłanka ważności dowodu w procesie karnym, „Państwo i Prawo” 1979, z. 8–9, s. 66 i n.. Warto zwrócić uwagę, czy nieletniego przed przesłuchaniem pouczono o przysługujących mu uprawnieniach, wynikających z przepisu art. 175 § 1 k.p.k., a zatem że ma on prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. A także czy nieletni, przed przystąpieniem do przesłuchania, został poinformowany, w jakim charakterze jest przesłuchiwany i co mu się zarzuca. Nieletni powinien także zostać poinformowany o przysługującym mu uprawnieniu do złożenia zażalenia na czynności naruszające jego prawa (art. 38 § 1 Niel.U.).

Postępowanie wyjaśniające kończy się wydaniem przez sędziego rodzinnego postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym (art. 42 § 1 Niel.U.) lub poprawczym (art. 42 § 2 Niel.U.). Postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym zostaje wydane wówczas, gdy w ocenie sędziego rodzinnego, przez wzgląd na okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego, celowe jest zastosowanie środków wychowawczych lub leczniczych. Jeżeli sędzia rodzinny uzna, że zachodzą przesłanki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w trybie postępowania  poprawczego. W sytuacji, w której w toku postępowania wyjaśniającego ujawnią się okoliczności uzasadniające orzeczenie wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 § 2 k.k. albo nieletni popełnił czyn karalny wraz z osobą dorosłą (art. 16 § 2 Niel.U.) lub gdy postępowanie w sprawie za czyny popełnione przez nieletniego między 13. a 17. rokiem życia zostało wszczęte po ukończeniu przez niego 18 lat, sprawa może zostać przez sędziego rodzinnego przekazana prokuratorowi. Warto nadmienić, że na postanowienie wydane w trybie art. 42 § 1 i 2 Niel.U. zażalenie nie przysługuje, wspomniane rozstrzygnięcia nie kończą bowiem postępowania. Z treści art. 42 § 1 i 2 Niel.U. wynika, że wyłącznie sędzia rodzinny dyskrecjonalnie decyduje o tym, w którym z dwóch przewidzianych w ustawie postępowań rozpoznawczych będzie kontynuowane postępowanie w sprawie nieletniego. Zażalenie przysługuje natomiast na postanowienie o przekazaniu sprawy prokuratorowi (art. 42 § 3 Niel.U.)Szerzej zob. K. Grześkowiak, A. Krukowski, W. Patulski, E. Warzocha, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 1991, s. 131; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu, s. 144..

Obrońca nieletniego w postępowaniach rozpoznawczych

W postępowaniu w sprawach nieletnich wyróżnia się dwa zasadnicze postępowania rozpoznawcze – postępowanie opiekuńczo-wychowawcze i postępowanie poprawcze.

Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze można w zasadzie określić jako kontynuację postępowania wyjaśniającego, w którym dokonano podstawowych ustaleń faktycznychSzczegółowo na temat tej fazy postępowania zob. F. Zedler, Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze, Warszawa 1986.. Prowadzi je sąd rodzinny w składzie jednoosobowym, przy zastosowaniu trybu nieprocesowego (art. 512–517 k.p.c.). Rozpoznanie sprawy prowadzonej w trybie opiekuńczo-wychowawczym odbywa się, co do zasady, na posiedzeniu, z wyłączeniem jawności, chyba że jawność jest uzasadniona ze względów wychowawczych. W literaturze przedmiotu podnosi się także, że w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym dopuszczalne jest orzekanie na rozprawie, zgodnie z art. 514 § 1 k.p.c.Tak: F. Zedler, Postępowanie, s. 81; K. Grześkowiak, A. Krukowski, W. Patulski, E. Warzocha, Ustawa, s. 135; przeciwnie: B. Czarnecka-Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym. Zagadnienia procesowe, Warszawa 1993.

W tej fazie postępowania nieletni może mieć obrońcę, a musi – gdy w ocenie sądu jego interesy są sprzeczne z interesami jego rodziców lub opiekuna (art. 36 § 1 Niel.U.), wówczas gdy został umieszczony w schronisku dla nieletnich (art. 49 Niel.U.) albo w sytuacji, w której sprawa nieletniego jest rozpoznawana w trybie opiekuńczo-wychowawczym w celu zastosowania wobec niego środków leczniczo-wychowawczych (art. 47a w zw. z art. 47 i art. 12 Niel.U.). Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze stanowi w istocie rzeczy kontynuację postępowania wyjaśniającego, dlatego rola obrońcy w postępowaniu prowadzonym w tym trybie będzie zasadniczo podobna jak w poprzedniej fazie postępowania. Będąc obrońcą w sprawie nieletniego, warto zwrócić uwagę na możliwość złożenia wniosku o nałożenie na rodziców nieletniego obowiązków przewidzianych w art. 7 Niel.U. Trafnie bowiem podkreśla się w literaturze, że podejmując działania obrończe w sprawie nieletniego, adwokat powinien kierować się przede wszystkim  jego dobrem oraz dążyć do realizowania funkcji wychowawczej – również w stosunku do rodziców nieletniegoS. Stachowiak, Uczestnicy postępowania karnego w sprawach nieletnich w świetle badań aktowych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1974, nr 3, s. 44 i n..

Postępowanie poprawcze wszczyna sąd rodzinny z urzędu na podstawie postanowienia o rozpoznaniu sprawy w tym trybie. W postępowaniu poprawczym nieletni odpowiada tylko wówczas, gdy popełnił czyn karalny, będąc w wieku od 13 do 17 lat, o ile nie występują przesłanki warunkujące możliwość poniesienia przez niego odpowiedzialności karnej na podstawie przepisu art. 10 § 2 k.k. W postępowaniu tym stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego ze zmianami wynikającymi z Niel.U. W literaturze procesu karnego postępowanie poprawcze jest zaliczane do pozakodeksowych postępowań szczególnychSzerzej na temat tego trybu postępowania zob. P. Górecki, Postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich, Sopot 1998. Nie stosuje się tu przepisów o postępowaniu uproszczonym, o postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego, o powództwie cywilnym, o warunkowym umorzeniu postępowania ani o oskarżycielu posiłkowym. Ustawodawca nie przewidział także możliwości konsensualnego zakończenia tego postępowania przy zastosowaniu konstrukcji prawnej z art. 335 lub 387 k.p.k. W postępowaniu poprawczym, w przeciwieństwie do zwykłego postępowania karnego, obowiązuje zasada niejawności postępowania (art. 53 § 1 Niel.U.).

W toku postępowania poprawczego obrona nieletniego jest obligatoryjna, a do obrońcy działającego w tym postępowaniu znajdują zastosowanie przepisy zawarte w k.p.k., ze zmianami wynikającymi z Niel.U., o czym już wcześniej była mowa. Sprawa nieletniego w postępowaniu poprawczym jest rozpoznawana na rozprawie, o której terminie zawiadomiony zostaje prokurator, nieletni, jego rodzice lub opiekun oraz obrońca nieletniego (art. 51 § 1 Niel.U.). Obrońca oraz nieletni uczestniczą w rozprawie obligatoryjnie. Przebieg rozprawy w postępowaniu poprawczym jest podporządkowany przepisom k.p.k., co wynika z art. 20 in fine Niel.U. Czynna rola adwokata jest tu szczególnie istotna, bowiem, w przeciwieństwie do nieletniego, obrońca występuje podczas całego postępowania. Artykuł 53 § 2 Niel.U. ogranicza obecność nieletniego na rozprawie w postępowaniu poprawczym tylko do złożenia przez niego wyjaśnień. Dalsza część przewodu sądowego odbywa się już pod jego nieobecność. Pozostanie nieletniego na sali rozpraw po złożeniu wyjaśnień ma charakter fakultatywny i zależy od uznania sądu. W literaturze przyjmuje się, że wspomniane uregulowanie prawne jest przełamaniem obowiązujących w zwykłym postępowaniu karnym zasad kontradyktoryjności oraz prawa do obrony, z których wynika, że oskarżony ma prawo do uczestniczenia w całej rozprawie (art. 347 k.p.k.) oraz prawo do podejmowania czynności obrończych w związku z dowodami przeprowadzonymi w trakcie przewodu sądowego (art. 367 § 1 i 2, art. 370 § 1–3 k.p.k.) Por. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 158.. Biorąc powyższe pod uwagę, tym bardziej należy zaakcentować znaczącą pozycję adwokata nieletniego w postępowaniu prowadzonym w trybie poprawczym.

Rola adwokata w tej fazie postępowania sprowadza się do podważenia ustaleń dotyczących popełnienia przez nieletniego czynu karalnego oraz do wykazania braku jego demoralizacji. Ta ostatnia kwestia jest kluczowa, w postępowaniu poprawczym istnieje bowiem możliwość orzeczenia wobec nieletniego środka poprawczego w postaci jego  umieszczenia w zakładzie poprawczym, ale tylko w wypadku spełnienia warunków określonych przez ustawodawcę w art. 10 Niel.U.

Biorąc powyższe pod uwagę, należy podkreślić jednolity pogląd wyrażony tak w doktrynie, jak i w orzecznictwie, z którego wynika, że samo popełnienie czynu karalnego nie jest wystarczającym warunkiem do stwierdzenia demoralizacji nieletniego Zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 1999, s. 320 i n.; Z. Sienkiewicz, Sporne kwestie wokół pojęcia demoralizacji i nieprzystosowania społecznego, (w:) T. Bojarski (red.), Postępowanie z nieletnimi. Orzekanie i wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych, Lublin 1988, s. 173 i n.; A. Ratajczak, Materialnoprawne problemy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, „Państwo i Prawo” 1983, z. 2, s. 10; A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz do ustawy, s. 33..

Na uwagę zasługuje nadto wciąż aktualny, jak się zdaje, wyrok Sądu Najwyższego z 23 marca 1984 r., IV KR 60/84, w którym trafnie wskazano, że na podstawie przepisów art. 3, 10 i 11 Niel.U. można orzec umieszczenie nieletniego, który popełnił przestępstwo, w zakładzie poprawczym, jeżeli:

a) u nieletniego występuje wysoki stopień demoralizacji,
b) przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu,
c) dotychczasowe wychowanie nieletniego nie dało pozytywnych rezultatów lub
d) dotychczas stosowane środki wychowawcze nie rokują resocjalizacji nieletniego,
e) umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym ma zapobiegać jego dalszej demoralizacji,
f) ma zapobiegać popełnieniu przez niego nowego przestępstwa,
g) ma stworzyć warunki do powrotu nieletniego do normalnego życia,
h) winno odpowiadać dobru nieletniego.

Na tle omówionego zagadnienia wyłania się problem dotyczący możliwości orzeczenia nieletniemu przez sąd rodzinny kary na podstawie przepisów Niel.U. Taką możliwość przewidziano w art. 13 Niel.U., który dopuszcza wymierzenie kary nieletniemu, co do którego zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, jeżeli w chwili orzekania ukończył 18 lat, a zdaniem sądu stosowanie środków poprawczych byłoby już niecelowe. Wydając wyrok skazujący, sąd obligatoryjnie stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary Por. wyrok Sądu Najwyższego z 26 czerwca 2008 r., V KK 126/08..

Możliwość wymierzenia kary przez sąd na podstawie przepisu art. 13 Niel.U. wymaga stwierdzenia, że w odniesieniu do nieletniego in concreto istnieją podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym. W aktualnym stanie prawnym wskazuje się bowiem, że karę można orzec jedynie w zastępstwie tego środka.

W ujęciu doktrynalnym podnosi się, że prawidłowa interpretacja terminu „stosowanie środków poprawczych” powinna prowadzić do wniosku, że niecelowe musi być nie tylko bezwzględne, lecz także względne zastosowanie środka poprawczego Zob. A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz do ustawy, s. 89.. Podobnie, a maiori ad minus, można wnioskować, że niecelowe musi być stosowanie środków wychowawczych. Wszak uznając stosowanie środków poprawczych za niecelowe, sąd, biorąc pod uwagę charakter i rodzaj czynu karalnego, może zastosować względem nieletniego te środki wychowawcze, które nie ustają po ukończeniu przez nieletniego 18 latSzerzej zob. M. Maraszek, Ubi culpa ibi poena. Dylemat wymierzania kary nieletniemu, „Przegląd Sądowy” 2011, nr 7–8..

Obrońca nieletniego w postępowaniu odwoławczym

W postępowaniu w sprawach nieletnich środkami odwoławczymi są apelacja i zażalenie.

Apelacja przysługuje stronom od:

1. wyroku orzekającego umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym;
2. wyroku orzekającego karę wobec nieletniego na podstawie art. 13 Niel.U.;
3. postanowienia, którym orzeczono środek wychowawczy lub leczniczy;
4. postanowienia wydanego w trybie art. 91 Niel.U. (art. 91 § 2 in fine Niel.U.).

Zażalenie przysługuje na:

1. postanowienie sędziego rodzinnego o wszczęciu, niewszczynaniu lub umorzeniu postępowania na podstawie art. 21 Niel.U.;
2. postanowienie o zawieszeniu postępowania (art. 30a § 2 Niel.U.);
3. czynności dokonane w postępowaniu wyjaśniającym, naruszające prawa podmiotu wnoszącego zażalenie (art. 38 § 1 Niel.U.);
4. postanowienia i zarządzenia przewodniczącego wskazane w przepisie art. 394 § 1 k.p.c.;
5. postanowienia wskazane w przepisach Niel.U. oraz, przez wzgląd na odpowiednie stosowanie w postępowaniu w sprawach nieletnich przepisów k.p.c. i k.p.k. (art. 20 Niel.U.), w przypadkach wskazanych w przepisach tych ustaw.

Warto podkreślić, że środki odwoławcze wskazane powyżej nie podlegają opłatom sądowym Uchwała Sądu Najwyższego z 7 września 1984 r., III CZP 34/84..

O tym, czy postępowanie odwoławcze toczy się na podstawie przepisów k.p.c., czy k.p.k., decydują kryteria zawarte w art. 59 § 1 i 2 Niel.U., a więc rodzaj zastosowanego wobec nieletniego środka oraz żądanie zawarte w środku odwoławczym Uchwała Sądu Najwyższego z 26 lipca 1984 r., VI KZP 7/84. Tak zatem postępowanie odwoławcze toczy się na podstawie przepisów k.p.k. w sytuacji, w której w stosunku do nieletniego zastosowano środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego. Należy nadto podzielić pogląd tej części doktryny, która stoi na stanowisku, że uwzględniając przepisy art. 59 § 1, art. 63 § 1 i 2 oraz art. 13 Niel.U., trzeba dojść do wniosku, że postępowanie odwoławcze toczyć się będzie na podstawie przepisów k.p.k. także wówczas, gdy sąd rodzinny orzekł względem nieletniego karę lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie kary K. Grześkowiak, A. Krukowski, W. Patulski, E. Warzocha, Ustawa o postępowaniu, s. 157; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu, s. 177.

Na szczególną uwagę zasługuje przyjęta w Niel.U. zasada dotycząca granic środków odwoławczych wnoszonych w sprawach nieletnich. Mianowicie, zgodnie z art. 60 Niel.U., środki odwoławcze wniesione przez nieletniego, jego rodziców lub opiekuna uważa się za zwrócone przeciwko całości orzeczenia, chyba że dotyczą jedynie kosztów postępowania. Rozwiązanie wskazane we wspomnianym przepisie dotyczy również sytuacji, w której środek odwoławczy pochodzi od obrońcy nieletniegoM. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 178 i n..

Artykuł 63 Niel.U. statuuje zakaz reformationis in peius, przy czym będąc obrońcą w sprawie nieletniego, należy zwróć uwagę, że wspomniana regulacja dotyczy jedynie zakazu orzekania wobec nieletniego środka poprawczego lub kary, a nie dotyczy środków wychowawczych B. Dobrzański, M. Lisiewski, Z. Resich, W. Siedlecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. I, Warszawa 1987, s. 613 i n.; J. Policzkiewicz, W. Siedlecki, E. Wengerek, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1980, s. 91; P. Górecki, Postępowanie poprawcze, s. 203; M. Stanowska, W. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi o modelu ustawy o postępowaniu z nieletnimi. Zagadnienia materialnoprawne i procesowe, „Państwo i Prawo” 1983, z. 6, s. 52 i n.; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 181. Przeciwnie: Z. Lorek, Zasady postępowania z nieletnimi. Próba systematyzacji, „Państwo i Prawo” 1988, z. 11, s. 74..

Nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia w sprawach nieletnich są: kasacja oraz wznowienie postępowania, do których, w zależności od trybu postępowania, zastosowanie znajdą przepisy k.p.c. lub k.p.k.Szerzej zob. P. Górecki, Postępowanie odwoławcze w sprawach nieletnich (Wybrane problemy procesowe), „Przegląd Sądowy” 2004, nr 2, s. 98 i n.

Obrońca w postępowaniu wykonawczym

Postępowanie wykonawcze jest ostatnim stadium postępowania w sprawach nieletnich. Obrońca nieletniego w tej fazie postępowania jest uprawniony do składania wniosków oraz wnoszenia zażaleń na postanowienia wydane w postępowaniu wykonawczym (art. 70 § 1 Niel.U.). W związku z tym należy zwrócić uwagę na kilka zasadniczych uregulowań procesowych dotyczących postępowania wykonawczego w sprawie nieletniego. W szczególności z art. 79 Niel.U. wynika zasada elastyczności stosowania środków wychowawczych, która stwarza możliwość dostosowania środka wychowawczego do bieżących potrzeb nieletniego. Wspomniany przepis pozwala sądowi rodzinnemu – z urzędu lub na wniosek (art. 75 § 1 Niel.U.) – na zmianę, a nawet uchylenie środka wychowawczego, o ile przemawiają za tym względy wychowawcze. Należy zaakcentować, że „względy wychowawcze” stanowią jedyną przesłankę leżącą u podstaw podjęcia decyzji o zmianie lub uchyleniu środka wychowawczego. Warto dodać, że w literaturze podnosi się, iż dla złożenia wniosku z art. 79 Niel.U. nie ma znaczenia, w jakim trybie i który sąd orzekł o środkach wychowawczych A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz do ustawy, s. 244. Kolejna istotna regulacja dotyczy postępowania wykonawczego w zakresie orzeczonego środka poprawczego. Otóż zgodnie z art. 86 Niel.U. sąd rodzinny może warunkowo zwolnić nieletniego z zakładu poprawczego, jeżeli postępy w jego wychowaniu pozwalają przypuszczać, że po zwolnieniu z zakładu nieletni będzie przestrzegał porządku prawnego i zasad współżycia społecznego, przy czym warunkowe zwolnienie nie może nastąpić wcześniej aniżeli po upływie 6 miesięcy od umieszczenia nieletniego w zakładzie.

Przepis art. 88 Niel.U. pozwala na elastyczne stosowanie środka poprawczego. Mianowicie w przypadku, gdy po wydaniu orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym (niezależnie, czy orzeczenie to zostało wydane w postępowaniu poprawczym, czy w postępowaniu karnym), a przed umieszczeniem go w takim zakładzie albo po upływie okresu odroczenia lub przerwy wykonania umieszczenia w zakładzie poprawczym, w zachowaniu nieletniego nastąpiła istotna poprawa, sąd rodzinny może warunkowo odstąpić od wykonania orzeczenia i, obligatoryjnie, zastosować środki wychowawcze.

Kilka uwag de lege ferenda

Zbliżając się do konkluzji, warto zwrócić uwagę, że od 2003 roku trwają w Polsce prace nad powstaniem nowych modelowych rozwiązań prawnych w zakresie problematyki nieletnich. Wydaje się, że konieczne jest opracowanie ustawy regulującej kompleksowo zagadnienie nieletnich popadających w konflikt z prawemSugerowane propozycje nowelizacji, zob. np.: V. Konarska-Wrzosek, Projektowane zmiany w zakresie postępowania z nieletnimi w Polsce, „Państwo i Prawo” 2011, z. 4, s. 18–34.. Potrzebne są bardzo poważne zmiany proceduralne w celu znacznego uproszczenia postępowania w sprawach nieletnich oraz przyspieszenia jego biegu od momentu wszczęcia postępowania do wydania orzeczenia merytorycznego. Niezbędne wydaje się ujednolicenie procedur, a w konsekwencji rezygnacja z wyodrębnienia fazy postępowania wyjaśniającego i rozpoznawczego. Biorąc powyższe pod uwagę, warto zauważyć także zasadność wprowadzenia zmian w przepisach dotyczących pełniejszej realizacji prawa nieletnich do obrony w znaczeniu formalnym. Poza wspomnianą już powyżej rezygnacją ze swoistego „dualizmu” procedur zasadne byłoby zapewnienie nieletnim prawa do korzystania z pomocy adwokata na każdym etapie postępowania poprzez wprowadzenie obligatoryjności obrony w każdej sytuacji, w której podsądnym jest nieletni.