W związku z zagrożeniem epidemiologicznym, w trosce o bezpieczeństwo przedstawicieli rynku usług prawniczych oraz całego społeczeństwa, doręczenia pism procesowych między pełnomocnikami bezpośrednio w postaci elektronicznej stanowią skuteczne remedium na problemy i wyzwania obecnie panującej sytuacji. Należy mieć na względzie, że doręczenia stanowią czynność procesową J. Mokry, Odwołalność czynności procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1973, s. 52o charakterze konwencjonalnymI. Wolwiak, Doręczenia w postępowaniu cywilnym. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism procesowych i kazus, Warszawa 2014, s. 6., która jest podporządkowana zasadzie formalizmu. Stąd też należyta wykładnia przepisów o doręczeniach ma niebagatelne znaczenie dla skuteczności czynności doręczenia.

W ramach nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r. wprowadzono doniosłe zmiany w zakresie doręczeń w postępowaniu cywilnym (które weszły w życie 7.11.2019 r.). Mają one silny związek z postępującą informatyzacją postępowania cywilnego. Na podstawie art. 132 § 1³ k.p.c. w toku sprawy adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy oraz Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy pism procesowych z załącznikami wyłącznie w postaci elektronicznej. Doręczenia elektroniczne między profesjonalnymi pełnomocnikami to rozwiązanie procesowe adekwatne do obecnie panującej sytuacji epidemiologicznej. W niniejszym artykule zaprezentowano ocenę tej regulacji.

Niezależnie od faktu, że ustawodawca w ramach nowelizacji procedury postępowania cywilnego, dokonanej mocą ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2019 r. poz. 1469, dalej nowelizacja k.p.c. z 2019 r., wręcz wyprzedził aktualne potrzeby zawodowych pełnomocników, nie sposób nie dostrzec, że problem doręczeń elektronicznych dokonywanych bezpośrednio między profesjonalnymi pełnomocnikami był rozważany również w stanie prawnym sprzed wymienionej reformy. Z uwagi na powyższe dalsze rozważania zostaną podzielone na dwie zasadnicze części. W ramach niezbędnych uwag retrospektywnych pierwsza z nich ma na celu zabranie głosu w dyskusji poświęconej zagadnieniu dopuszczalności doręczania pism procesowych między zawodowymi pełnomocnikami w sposób bezpośredni w drodze elektronicznej, na podstawie art. 132 § 1 k.p.c. Druga część niniejszego opracowania to analiza przepisu art. 132 § 1³ k.p.c. de lege lata wraz z oceną zakresu wykorzystania regulacji objętej tą jednostką redakcyjną nie tylko w dobie zagrożenia epidemiologicznego, lecz także w znormalizowanych warunkach procesowych.

Doręczenia elektroniczne między pełnomocnikami na podstawie art. 132 § 1 k.p.c.

Punkt wyjścia stanowi brzmienie przepisu art. 132 § 1 k.p.c., w świetle którego w toku sprawy adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy oraz Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej doręczają sobie nawzajem bezpośrednio odpisy pism procesowych z załącznikami. W treści pisma procesowego wniesionego do sądu zamieszcza się oświadczenie o doręczeniu odpisu pisma drugiej stronie albo o jego nadaniu przesyłką poleconą. Pismo niezawierające powyższego oświadczenia podlega zwrotowi bez wzywania do usunięcia tego braku. Przepis ten podlegał wnikliwej wykładni zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w orzecznictwiePor. zamiast wielu K. Markiewicz, I. Wolwiak, Doręczenia w postępowaniu cywilnym w świetle ostatnich nowelizacji – cz. II, „Monitor Prawniczy” 2017/11, s. 572. . W szczególności wskazuje się, że zakres jego hipotezy jest dość wąski, bowiem, co akcentował Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 25.04.2018 r.Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 25.04.2018 r. (I AGa 66/18), Legalis nr 1809552. , przepis ten dotyczy wyłącznie etapu „w toku sprawy”, czyli momentu, gdy spór już zawisł przed sądem, nie zaś doręczenia pisma wnoszonego w celu wywołania takiego skutku. Już samo niniejsze zastrzeżenie powoduje zagrożenie, że niektóre pisma procesowe mogą zostać mylnie uznane za skutecznie doręczone. Zakres rodzajowy pism procesowych, których dotyczy art. 132 § 1 k.p.c., również nie jest szeroki. Z powołaniem na postanowienie SN z 9.11.2017 r. (I CZ 100/17)Postanowienie SN z 9.11.2017 r. (I CZ 100/17), Legalis nr 1715453. należy odnotować, że do pism procesowych, których odpisy powinny być doręczane sobie nawzajem przez profesjonalnych pełnomocników stron, zaliczają się pisma obejmujące wnioski i oświadczenia stron składane poza rozprawą. Obowiązek ten nie dotyczy pism, których znaczenie jest dla strony przeciwnej obojętne, jak wnioski o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia, wnioski dowodowe lub pisma stanowiące ustosunkowanie się strony do wezwań sądu, lub pisma wnoszone w sprawie, których celem jest usuwanie braków formalnych środków odwoławczych.

Odnosząc się do zasadniczej kwestii, tj. specyfiki doręczenia, o którym mowa w przepisie art. 132 § 1 k.p.c., należy przyjąć, że jest to tzw. doręczenie uproszczone, stanowiące wyjątek od zasady oficjalności doręczeń. Przepis ten nie precyzuje, w jaki sposób powinno przebiegać doręczenie bezpośrednie. Jak stanowi natomiast art. 132 § 1 zd. 2 k.p.c., w treści pisma procesowego wniesionego do sądu zamieszcza się oświadczenie o doręczeniu odpisu pisma drugiej stronie albo o jego nadaniu przesyłką poleconą. Z tej części wspomnianego przepisu można pośrednio wyprowadzić sposób dokonania doręczenia. Przepis ten posługuje się bowiem funktorem alternatywy rozłącznej „albo”, czego konsekwencją jest uznanie, że wybór sposobu doręczenia należy do adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego oraz Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej. Wybór ten nie jest jednak dowolny, lecz ograniczony do jednego z dwóch modeli. Poza doręczeniem pisma przesyłką poleconą podmioty wskazane w tym przepisie są uprawnione do doręczenia pisma drugiej stronie w inny sposób, który nie został jednak verba legis nazwany ani skonkretyzowany. Jedynym obowiązkiem adwokata i innych podmiotów w nim wskazanych jest zamieszczenie oświadczenia o doręczeniu odpisu pisma drugiej stronie. Skutek zaniedbania tego obowiązku przejawia się w tym, że przewodniczący wydaje zarządzenie o zwrocie wniesionego pisma bez wezwania do uzupełnienia braków formalnychM. Sorysz, M.J. Kaczyński, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–42412, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2020, t. 1A, Legalis, nb 1..

W doktrynie niejednokrotnie wskazywano, że celem art. 132 k.p.c. jest przyspieszenie samego postępowania poprzez umożliwienie drugiej stronie zapoznania się z treścią pisma procesowego przed rozprawą, co niekiedy bywa trudne do spełnienia, np. gdy strona wnosi do sądu pismo za pośrednictwem poczty z dowodem jego nadania i czyni to w dniu wyznaczonym na rozprawęM. Sorysz, M.J. Kaczyński, Komentarz do art. 132.... Wobec powyższego ratio legis wymienionego przepisu sprowadza się do przyjęcia takiego modelu doręczenia pisma procesowego, który ów cel ustawodawczy zrealizujePor. też M. Dziurda, Sposób doręczenia odpisu pisma procesowego zawierającego rozszerzenie powództwa, „Monitor Prawniczy” 2019/7, s. 386. . Istotne jest, by doszło do skutecznego zapoznania się z treścią pisma procesowego przed rozprawą. Jednocześnie jako priorytetowy jawi się postulat szybkości postępowania, który powinien zostać urzeczywistniony przez powyższy przepisNa temat doręczenia bezpośredniego odpowiedzi na pozew w kontekście przyspieszenia postępowania zob. A. Łazarska, Sędziowskie kierownictwo postępowaniem cywilnym przed sądem pierwszej instancji, Warszawa 2013, s. 172. .

Zasadnicze pytanie dotyczy ustalenia, czy na podstawie art. 132 § 1 k.p.c. możliwe jest doręczenie w postaci elektronicznej. Przepis ten expressis verbis nie wyjaśnia tego zagadnienia, w judykaturze zaś stanowczo podkreślano, że regulacja ta ma charakter wyjątkowy, co powoduje, że przepis ten nie może być wykładany w sposób rozszerzającyWyrok SN z 22.10.2013 r. (III UK 154/12), Legalis nr 1033844. . Doręczenie przy wykorzystaniu poczty elektronicznej (lub np. faksu) jest rozwiązaniem, które bez wątpienia wpisuje się w ratio legis art. 132 § 1 k.p.c. Działanie to rodzi jednak niebezpieczeństwo, że doręczenie nie będzie w pełni skuteczne. Przepis art. 132 § 1 k.p.c. bywał w praktyce wykorzystywany jako podstawa prawna doręczenia bezpośredniego (wzajemnego) w postaci elektronicznej, co jednak mogło budzić wątpliwości, słusznie dostrzegane w literaturze przedmiotuZob. A. Zalesińska, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, red. J. Gołaczyński, D. Szostek, Warszawa 2019, Legalis, nb 3. . W doktrynie zgłaszano też zastrzeżenia osadzone na kanwie przedmiotu doręczenia, tj. odpisów pism procesowych z załącznikami. Skoro do pisma procesowego wniesionego do sądu należy dołączyć dowód doręczenia drugiej stronie odpisu albo dowód jego wysłania przesyłką poleconą, konieczne staje się jego „zinformatyzowanie”Ł. Goździaszek, Doręczenia elektroniczne pomiędzy zawodowymi pełnomocnikami de lege lata i de lege ferenda, „Palestra” 2014/11–12, s. 91. . Ł. Goździaszek zaznaczył przy tym, że oba te warunki, czyli elektroniczny odpis i zinformatyzowany dowód doręczenia (wysłania), muszą być spełnione łącznieŁ. Goździaszek, Doręczenia..., s. 91. .

Ustawodawca wprost nie wyszedł również naprzeciw licznym komplikacjom, które są nieodłącznie wpisane w codzienność postępowania cywilnego w dobie informatyzacji. Problemy dotyczą tu przede wszystkim: autoryzacji skrzynek poczty elektronicznej wykorzystywanych w celu doręczenia, konieczności należytego zabezpieczenia niezmienności treści pisma będącego przedmiotem doręczenia, sposobu wyrażenia przez pełnomocników zgody na dokonanie doręczenia z wykorzystaniem poczty elektronicznej, odwołania tej zgody czy też wreszcie kwestii czysto technicznych, jak np. należyta identyfikacja nadawcy/autora korespondencji, bezpieczeństwo formy składania oświadczeń, zagrożenie bezpieczeństwa informatycznego, problemy techniczne, awarie, ograniczenia czy zakłócenia w dostępie do sieci InternetZob. szerzej J. Bieluk, Nowe formy czynności prawnych – szanse i zagrożenia (w:) Postępowanie i prawo cywilne w dobie informatyzacji, red. J. Bieluk, A. Marciniak, Sopot 2016, s. 13. . Tym samym bezpośrednie doręczenia elektroniczne nie znajdowały uzasadnienia normatywnego w oparciu o art. 132 § 1 k.p.c.

Doręczenia elektroniczne między pełnomocnikami de lege lata (art. 132 § 1³ k.p.c.)

Przepis art. 132 k.p.c. został poddany fundamentalnej reformie na mocy nowelizacji k.p.c. z 2019 r. W związku z tym dotychczas przedstawione uwagi należy w części potraktować jako retrospektywne. W świetle tej reformy, niezależnie od niewielkich modyfikacji treści § 1 oraz § 1² omawianej jednostki redakcyjnej, ustawodawca wprowadził nowy § 1³ . Zgodnie z jego brzmieniem pisma procesowe z załącznikami, z wyłączeniem pism wymienionych w § 1¹ , adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy oraz Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej doręczają sobie nawzajem bezpośrednio wyłącznie w postaci elektronicznej, jeżeli złożą sądowi zgodne oświadczenia odpowiedniej treści i podadzą do wiadomości sądu używane do tego dane kontaktowe, w szczególności adres poczty elektronicznej lub numer faksu. Oświadczenia nie podlegają odwołaniu, a zastrzeżenia warunku lub terminu uważa się za nieistniejące. Na zgodny wniosek stron lub w innych uzasadnionych przypadkach sąd zarządza odstąpienie od takiego sposobu doręczania.

Przepis ten, wprowadzając nowe, strategiczne rozwiązanie procesowe, wychodzi naprzeciw oczekiwaniom pełnomocników procesowych również w obecnej sytuacji epidemiologicznej. Jako wyraz odformalizowania procedury doręczeń, podyktowany wzrostem zaufania do profesjonalnych pełnomocników, zmierza do uproszczenia tej procedury, stanowiąc istotny krok w stronę dalszej informatyzacji postępowania cywilnegoPor. J. Gołaczyński, Elektronizacja postępowania cywilnego – nowelizacja k.p.c. i k.c. wchodząca w życie 8.9.2016 r, „Monitor Prawniczy” 2016/19, s. 1027.. Co więcej, usuwa wszelkie zastrzeżenia na kanwie postulatu ścisłej wykładni art. 132 § 1 k.p.c., która w istocie czyniła wątpliwą dopuszczalność dokonywania doręczeń bezpośrednich w sposób elektroniczny w stanie prawnym sprzed wejścia w życie nowelizacji k.p.c. z 2019 r., wobec braku wyraźnej ku temu podstawy prawnej. Już w latach 60. ubiegłego stulecia przyjęto, że doręczenie niezgodne z taksatywnie wymienionymi sposobami doręczenia nie może być uważane za doręczenie prawidłowe, jeżeli adresat kwestionuje prawidłowość doręczeniaPostanowienie SN z 20.08.1969 r. (I PZ 22/69), OSNCP 1970/6, poz. 110.. Także w późniejszym okresie uznawano, że przepisy o doręczeniach mają charakter obligatoryjny i wyłączają swobodę w tym zakresie. Doręczenie nie będzie zatem skuteczne, gdy nie nastąpi według reguł przewidzianych wprost w art. 131 i n. k.p.c.Postanowienie SN z 14.04.2011 r. (II UZ 10/11), Legalis nr 432323; postanowienie SN z 10.07.2007 r. (II PZ 28/07), Legalis nr 175154; postanowienie SN z 17.11.2005 r. (IV CZ 128/05), Legalis nr 111246; postanowienie SN z 4.11.1998 r. (I CKN 635/98), Legalis nr 357878; postanowienie SN z 8.09.1993 r. (III CRN 30/93), OSNCP 1994/7–8, poz. 160; wyrok SN z 17.02.2004 r. (III CK 226/02), Legalis nr 67955. Wniosek ten wynika z zasady oficjalności doręczeńPostanowienie SN z 2.08.2007 r. (V CSK 155/07), Legalis nr 162637.. Tymczasem warto też nadmienić, że próby zbudowania podstaw prawnych doręczeń elektronicznych dokonywanych bezpośrednio między pełnomocnikami były już podejmowane w przeszłości. Proponowano, by umieszczenie pisma procesowego w systemie teleinformatycznym obsługującym postępowanie sądowe, w przypadku gdy pełnomocnicy obu stron będą korzystali z doręczeń elektronicznych, było równoznaczne z dopełnieniem obowiązku doręczenia odpisu pisma pełnomocnikowi strony przeciwnej na podstawie art. 132 § 1 k.p.c.Por. projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, wersja z 15.11.2012 r., https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/48466/48467/48468/dokument38223.pdf (dostęp: 21.03.2020 r.).

Z uzasadnienia projektu nowelizacji k.p.c. z 2019 r. wynika, że dodanie art. 132 § 1³ k.p.c. ma na celu dobrowolne (a tym samym fakultatywne) rozszerzenie dotychczasowych sposobów komunikacji procesowej prowadzonej między profesjonalnymi pełnomocnikami. Nie ma bowiem potrzeby, by obrót pism między profesjonalnymi kancelariami odbywał się wyłącznie w formie papierowej. Jednocześnie projektodawcy zwrócili uwagę, że możliwość tę należy ograniczyć do konkretnej, toczącej się już sprawy, w celu uniknięcia „zawierania tego rodzaju porozumień na wszelki wypadek i późniejszych zarzutów co do ich ważności”Zob. uzasadnienie projektu nowelizacji k.p.c. z 2019 r., www.sejm.gov.pl (dostęp: 21.03.2020 r.). . Słusznie dostrzeżono jednak poważne niebezpieczeństwo tego rozwiązania w postaci manipulacji środkami przekazu elektronicznego. W celu eliminacji tego zagrożenia założono, że, po pierwsze, pełnomocnicy powinni zostać zobowiązani do podania do wiadomości sądu danych adresowych używanych w danej sprawie (np. adresu poczty elektronicznej lub numeru faksu). Po drugie, przyjęto, że porozumienia w tym zakresie nie mogą zostać zawarte z zastrzeżeniem warunku ani terminu, nie podlegają odwołaniu, zakończenie zaś takiego trybu doręczeń może zarządzić sądUzasadnienie projektu nowelizacji k.p.c. z 2019 r., www.sejm.gov.pl (dostęp: 21.03.2020 r.).. Wersja omawianego przepisu obowiązująca od 7.11.2019 r. doznaje względem wersji projektowanej jednego tylko wyłomu. Przewidywano mianowicie doręczenia w „formie elektronicznej”, w wersji obowiązującej zaś posłużono się „postacią elektroniczną”, jako verba legis nowym sposobem doręczenia.

Nowelizacja procedury cywilnej w aspekcie wprowadzenia art. 132 § 1³ k.p.c. skutecznie wychodzi naprzeciw bieżącym problemom bezpieczeństwa epidemiologicznego, jako rozwiązanie samoistne i niezależne od zastosowania art. 132 § 1 k.p.c. Należy pamiętać, że elektroniczny sposób doręczania pism procesowych jest dopuszczalny tylko na zgodny wniosek legitymowanych pełnomocników. Jest to nowy sposób dokonywania doręczeń o charakterze fakultatywnym w tym znaczeniu, że pełnomocnicy mają swobodę wyboru między zwykłą a elektroniczną postacią doręczeń bezpośrednich (art. 132 § 1 k.p.c.). Doręczanie między profesjonalnymi pełnomocnikami pism procesowych wraz załącznikami jest bowiem niezmiennie obligatoryjne. Przepis art. 132 § 1³ k.p.c. stanowi expressis verbis, że bezpośrednie doręczenia elektroniczne są możliwe, jeżeli wskazani w nim profesjonalni pełnomocnicy „złożą sądowi zgodne oświadczenia odpowiedniej treści i podadzą do wiadomości sądu używane do tego dane kontaktowe”. Adres e-mail lub numer faksu stanowią część oświadczenia o wyborze doręczenia w sposób elektroniczny. Jednocześnie art. 132 § 1³ k.p.c. nie zawęża metod kontaktu elektronicznego, dopuszczając, dzięki otwartej formule wymienionego przepisu, wszelkie sposoby z wykorzystaniem drogi elektronicznej. Należy mieć zatem na uwadze wybór środka komunikacji elektronicznej o najwyższym poziomie niezawodności, gwarantujący niezakłócony przepływ danych, z uwzględnieniem znacznej pojemności niektórych przesyłanych załączników. Omawiana regulacja prawna nie wymaga też expressis verbis tożsamości środka komunikacji elektronicznej wybranego przez reprezentantów obu stron procesowych, lecz ze względu na konieczność sprawnego przepływu przesyłanych danych, wydaje się, że dominującą jednolitą drogą kontaktu będzie poczta elektroniczna (e-mail).

Przepis art. 132 § 1³ k.p.c. stanowi o oświadczeniu jako jednostronnej czynności procesowej, wobec czego wymagana omawianym przepisem zgodność oświadczeń nie powinna być rozumiana jako umowa procesowa między pełnomocnikami. W uzasadnieniu projektu nowelizacji k.p.c. z 2019 r. wskazano na dopuszczalność: „zawierania tego rodzaju porozumień”. Wspomniane porozumienie powinno być traktowane jako pozostająca pod kontrolą sądu zgodność nieodwołanych oświadczeń pełnomocników w zakresie doręczenia w sposób elektroniczny. Każde z tych oświadczeń jest samoistne i autonomiczne. Niemniej jednak każdy z pełnomocników powinien dysponować dostępem do bazy danych kontaktowych służących do doręczenia bezpośredniego sposobem elektronicznym, by nie pojawiały się zastrzeżenia odnośnie do skuteczności samego doręczenia (np. gdyby jeden z pełnomocników w toku postępowania w sprawie zmienił wykorzystywane w celu doręczania dane kontaktowe). Na tym polu wymagana jest inicjatywa sądu, do którego składane są oświadczenia w przedmiocie doręczenia oraz który zarządza odstąpienie od takiego sposobu doręczania. W przypadku gdy w toku postępowania w sprawie dojdzie do zmiany pełnomocnika, poprzednie porozumienie o bezpośrednich doręczeniach pism drogą elektroniczną traci moc, chyba że zdecydują się je zawrzeć aktualnie działający w sprawie pełnomocnicyK. Markiewicz, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–50539. Tom I, red. T. Szanciło, Warszawa 2019, Legalis, nb 14. W obecnym kształcie doręczenia bezpośrednie między pełnomocnikami mają charakter doraźny, zaś dwustronne, zgodne porozumienia pełnomocników w tym zakresie wywierają ten skutek, że w razie wszczęcia kolejnego postępowania podmioty wskazane w art. 132 § 13 k.p.c. są zobligowane do złożenia kolejnych oświadczeń ad hoc. Tym samym nie ma obecnie możliwości, by skuteczne porozumienie w zakresie bezpośredniego doręczenia elektronicznego odbywało się w ten sposób, że tylko jeden z pełnomocników podaje dane kontaktowe w celu doręczania pism procesowych wraz z załącznikami, drugi z nich będzie zaś doręczał te pisma w sposób tradycyjny. Jest to zgodne z zasadą równości stron oraz realizuje postulat uczciwego procesu (fair trail). Tymczasem można założyć stworzenie podstaw prawnych prowadzących do utworzenia kontrolowanej przez sąd bazy danych kontaktowych (adresów e-mail) zawodowych pełnomocników, do którego wgląd po zalogowaniu miałby każdy z nich. Wówczas oświadczenie o wyborze sposobu bezpośrednich doręczeń elektronicznych miałoby charakter uniwersalny w tym sensie, że wyeliminowany zostałby wymóg składania takich oświadczeń in casu, do momentu zaś odwołania zgody pełnomocnik deklarowałby wolę skorzystania z elektronicznego sposobu doręczeń bezpośrednich. Wówczas pełnomocnicy z aktualną deklaracją zgody i gotowości na doręczanie bezpośrednie drogą elektroniczną mogliby automatycznie dokonywać między sobą doręczeń w ten właśnie sposób. Tymczasem w okresie panującej obecnie epidemii pełnomocnicy w każdej odrębnej sprawie są zobligowani do złożenia sądowi stosownych oświadczeń, o których mowa w art. 132 § 13 k.p.c. O ile składanie takich oświadczeń ad hoc w toku sprawy w realiach powszechnego zagrożenia epidemiologicznego uzasadnia zmienność wyboru sposobu doręczeń bezpośrednich, o tyle już w przypadku normalizacji sytuacji w kraju wybór doręczeń elektronicznych w jednej sprawie, przy rezygnacji z tego sposobu doręczenia w innej, może wywoływać pewne wątpliwości odnośnie do celowości tego działania. . Oświadczenia, o których mowa w art. 132 § 1³ k.p.c., pełnomocnicy składają do sądu w sposób tradycyjny, doręczenia elektroniczne wskazane w tym przepisie dotyczą bowiem komunikacji między pełnomocnikami stron, nie zaś między nimi a sądem. Skoro oświadczenia o wyborze doręczeń drogą elektroniczną mają charakter bezwarunkowy i bezterminowyM. Michalska-Marciniak, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–205, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 1, s. 859., należy przyjąć, że jedynym ograniczeniem ich aktualności jest tok sprawy, rozumiany jako moment od chwili powstania stanu lis pendens, tj. doręczenia odpisu pozwu pozwanemuPor. uchwała SN z 21.01.2016 r. (III CZP 95/15), OSNC 2017/1, poz. 7.. Pewne wątpliwości, które w literaturze przedmiotu zarysowały się na kanwie wykładni „toku sprawy”, o którym mowa w art. 132 § 1 k.p.c., pozostają aktualne również podczas interpretacji art. 132 § 1³ k.p.c. Nie rozwijając ponad miarę tego wątku, warto jedynie nadmienić dwa opozycyjne względem siebie stanowiska w tej kwestii. Według pierwszego z nich, zasługującego na aprobatę, obowiązek wzajemnego doręczania pism trwa do czasu prawomocnego zakończenia postępowania, a zatem do chwili zakończenia toku sprawyJ. Bodio, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki, Warszawa 2017, t. 1, s. 260; M. Michalska-Marciniak, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks..., red. A. Marciniak, s. 854.. Zwolennicy drugiego z nich wskazują, że rozciąga się on ponadto na pisma procesowe wnoszone po prawomocnym zakończeniu postępowania, gdy pozostają w związku z samym uprawomocnieniem się orzeczenia lub ze zdarzeniami mającymi miejsce w toku postępowaniaK. Weitz, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. t. 1, cz. 1. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2012, s. 613; I. Wolwiak, Doręczenia..., s. 442–443. Trafne zastrzeżenia do tego stanowiska zgłosił K. Markiewicz, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks..., red. T. Szanciło, nb 6..

Znaczne ułatwienie stanowi brak wymogu zatwierdzenia dokonanego wyboru w drodze zarządzenia czy też postanowienia sądu. Jeżeli pojawi się problem w zakresie realizacji wybranego sposobu doręczenia (np. trudności podczas skanowania dokumentów danego rodzaju, jak rysunki techniczne czy mapy), istnieje, określona w tym przepisie, możliwość powrotu do zwykłego doręczenia bezpośredniegoJ. Bodio, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komornicy sądowi. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2019, t. 1, s. 313.. Analogicznie w sytuacji „innych uzasadnionych przypadków”, jak np. awaria techniczna. Niezależnie od powyższego, odstąpienie od elektronicznego sposobu doręczania sąd może zarządzić z urzędu, przepis art. 132 § 1³ k.p.c. nie uzależnia bowiem tego skutku jedynie od inicjatywy stron. Zarządzenie odstąpienia, o którym tu mowa, wymaga postanowienia sąduPor. W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2014, s. 231.. Na postanowienie to nie przysługuje zażalenie (a contrario do art. 394 § 1 oraz art. 394^1a § 1 k.p.c.). Ponowne zażalenie tego samego postanowienia może podlegać kwalifikacji jako nadużycie prawa procesowego (art. 4¹ w zw. z art. 394³ § 2 pkt 1 k.p.c.), ze wszystkimi tego dolegliwościami procesowymi (art. 226² § 2 k.p.c.), które sąd może zastosować w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie, w przypadku gdy stwierdzi nadużycie prawa procesowego przez stronę.

Niemniej pewne wątpliwości może budzić dopuszczalność i swoboda zmiany dokonanego wyboru sposobu doręczeń. W literaturze przedmiotu podkreślono, że zgodne oświadczenia pełnomocników stron o rezygnacji z wzajemnych bezpośrednich elektronicznych doręczeń obligują sąd do zmiany sposobu doręczeń. Sąd bowiem „zarządza” odstąpienie od doręczeń w sposób elektronicznyK. Markiewicz, Komentarz do art. 132 (w:) Kodeks..., red. T. Szanciło, nb 14. . Brak komplikacji w zakresie zmiany sposobu doręczenia bezpośredniego nie jest jednak taki oczywisty. Z różnych względów dla pełnomocnika procesowego dogodne może być dokonywanie doręczeń bezpośrednio drugiemu pełnomocnikowi sposobem elektronicznym lub zwykłym. Tymczasem z art. 132 § 1³ k.p.c. wyprowadzić należy regułę ogólną, w świetle której oświadczenia o doręczeniach w postaci elektronicznej nie podlegają odwołaniu. Taki jest jednak cel przepisu i nie sposób poddawać go krytyce. W tym kontekście należy docenić fakt, że w wersji uchwalonej omawianego przepisu ustawodawca wycofał się z projektowanego znacznie bardziej rygorystycznego jego kształtu, który zakładał, że jakkolwiek oświadczenia o doręczeniach w postaci elektronicznej nie podlegają odwołaniu, a zastrzeżenia warunku lub terminu uważa się za niebyłe, to ponadto sąd może zarządzić odstąpienie od takiego sposobu doręczania jedynie w uzasadnionych przypadkachProjekt nowelizacji k.p.c. z 2019 r. – wersja z 27.11.2017 r., https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12305652/12474240/12474241/dokument318935.pdf (dostęp: 24.03.2020 r.).. Ostatecznie zrezygnowano jednak z uzależnienia powyższego odstąpienia od niedookreślonej i wysoce ocennej przesłanki „uzasadnionych przypadków” oraz pozostawienia rozstrzygnięcia w przedmiocie odstąpienia od doręczeń sposobem elektronicznym do wyłącznej oceny sądu. Przyjęto, że powrót do zwykłej postaci doręczeń bezpośrednich następuje w razie zaistnienia jednej z dwóch alternatywnie wymienionych w omawianym przepisie przesłanek, w tym również na zgodny wniosek stron. W tym zakresie brzmienie art. 132 § 1³ k.p.c. de lege lata należy przyjąć z aprobatą.

W aktualnym stanie prawnym ustawodawca nie nałożył obowiązku utworzenia odrębnego systemu skrzynek pocztowychPor. Ł. Goździaszek, Doręczenia elektroniczne…, s. 97–99.w celu realizacji doręczenia w sposób elektroniczny, stąd też nic nie stoi na przeszkodzie, by korzystać w tym zakresie z dowolnego adresu poczty elektronicznej (na serwerach komercyjnych), np. adresu kancelarii adwokackiej. Ustawodawca nie wprowadził w tym zakresie żadnego systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądoweW literaturze wskazywano na tendencję ustawodawczą wyrażającą się w postaci usuwania z k.p.c. wieloznacznego pojęcia „złożenie pisma drogą elektroniczną” i zastępowania go określeniem „złożenie pisma za pomocą systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe” (art. 68 § 2 k.p.c.) – zob. J. Studzińska, Elektroniczne czynności uczestników postępowania egzekucyjnego (w:) Postępowanie i prawo cywilne w dobie informatyzacji, red. J. Bieluk, A. Marciniak, Sopot 2016, s. 112. W przypadku art. 132 § 13 k.p.c. nie ma jednak mowy o tym systemie, a wręcz przeciwnie – przepis stanowi wprost o wykorzystaniu poczty elektronicznej. . Jeżeli podany zostanie określony adres do doręczeń w postaci elektronicznej, nie jest możliwe dokonanie doręczenia pod inny adres skrzynki mailowej, ani też za pośrednictwem operatora pocztowego albo w inny przewidziany prawem sposób. Przepis art. 132 § 1³ k.p.c. kategorycznie wskazuje, że złożenie sądowi zgodnych oświadczeń odpowiedniej treści i podanie do wiadomości sądu używanych do tego celu danych kontaktowych wywiera ten skutek, że doręczenie dokonywane ma być „wyłącznie w postaci elektronicznej”. Warto zauważyć, że w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych, reaktywowanym na mocy nowelizacji k.p.c. z 2019 r., istnieje obowiązek wskazania w pozwie adresu poczty elektronicznej powoda albo oświadczenia powoda, że nie posiada takiego adresu. Podobnie pierwsze pismo procesowe pozwanego wniesione po doręczeniu odpisu pozwu powinno zawierać wskazanie adresu poczty elektronicznej albo oświadczenie pozwanego, że nie posiada takiego adresu (art. 458³ § 1–2 k.p.c.)Powiązań w zakresie komunikacji elektronicznej jest ponadto znacznie więcej. Wystarczy wspomnieć, że w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych podanie adresu poczty elektronicznej na podstawie art. 4583 § 1–2 k.p.c. powoduje, że sąd z wykorzystaniem tego adresu może dokonywać wezwań, o których mowa w art. 1491 k.p.c. Jak wynika z ostatniego z tych przepisów, sąd może wzywać określone osoby w sposób, który uzna za najbardziej celowy, z pominięciem sposobów doręczeń przewidzianych w rozdziale 2 k.p.c., co ma przyspieszyć rozpoznanie sprawy. Wezwanie dokonane w ten sposób wywołuje skutki przewidziane dla doręczeń tradycyjnych, gdy jest niewątpliwe, że doszło do wiadomości adresata w terminach określonych w art. 149 § 2 k.p.c. Niezależnie od oczywistych ułatwień procesowych wynikających z tego rozwiązania, z pewnością wychodzi ono naprzeciw również wyzwaniom czasu epidemii.. Należy uznać – zakładając, że gdy strony są reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników adres poczty elektronicznej wskazuje pełnomocnikNa wątpliwości w tym zakresie zwracał uwagę T. Szanciło, Komentarz do art. 4583 (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Komentarz. Art. 1–50539, red. T. Szanciło, Warszawa 2019, t. 1, Legalis, nb 2.– że dane do kontaktu elektronicznego w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych winny pokrywać się z adresem podanym jako dane służące do doręczania sposobem elektronicznym. Przepisy nie wprowadzają wprawdzie wymogu tożsamości danych kontaktowych, lecz działanie przeciwne nie byłoby pożądane.

Wnioski

Rekapitulując powyższe rozważania, należy uznać, że nowelizacja art. 132 § 1³ k.p.c. stanowi niezwykle skuteczne i trafne rozwiązanie w obecnie panującej sytuacji epidemiologicznej. Co więcej, swoisty sprawdzian tej regulacji w warunkach zagrożenia zdrowotnego może przyczynić się do dalej idących nowelizacji, silnie zmierzających w kierunku informatyzacji postępowania cywilnego. Niewątpliwym atutem informatyzacji postępowania sądowego na kanwie art. 132 § 1³ k.p.c. jest zapewnienie względnej elastyczności zmiany sposobu doręczania bezpośredniego, przy realnym wpływie profesjonalnych pełnomocników procesowych na sposób doręczenia. Ma to doniosłe znaczenie w przypadku istotnych trudności podczas doręczania bezpośredniego załączników, których digitalizacja niejednokrotnie jest wręcz niemożliwa. Pozytywny odbiór możliwości, jakie daje przepis art. 132 § 1³ k.p.c., wzmacnia także fakt, że oświadczenia o doręczaniu pism procesowych wraz z załącznikami sposobem elektronicznym składane są na podstawie porozumienia między profesjonalnymi pełnomocnikami i dotyczą tylko konkretnej sprawy. Jeżeli zatem pomiędzy tymi samymi zawodowymi pełnomocnikami mają być doręczane bezpośrednio pisma procesowe w drodze elektronicznej dla potrzeb innej sprawy cywilnej, konieczne staje się ponowne złożenie zgodnych oświadczeń w omawianym zakresie. Tym samym bezpośrednie doręczenia elektroniczne mają charakter doraźny i czasowy, co zwłaszcza w obecnej sytuacji istotnego zagrożenia epidemiologicznego wzmacnia atrakcyjność tej regulacji.