J awność rozprawy głównej jest jedną z istotnych zasad procesu karnego. Znajduje ona swoje oparcie nie tylko w przepisach Kodeksu postępowania karnego, ale przede wszystkim uregulowana jest w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W art. 45 ust. 1 ustawy zasadniczej zagwarantowane zostało prawo do jawnego, publicznego rozpoznania sprawy przez właściwy, niezawisły i bezstronny sąd, bez nieuzasadnionej zwłoki. Jawność rozpoznania sprawy jest więc jednym z elementów prawa do sąduM. Zimna, Wyłączenie jawności rozprawy jako gwarancja ochrony interesów uczestników postępowania karnego, Prok. i Pr. 2016, z. 2, s. 89..  O znaczeniu jawności postępowania sądowego świadczy fakt, że jedynie w przypadkach wskazanych w art. 45 ust. 2 Konstytucji możliwe jest jej wyłączenie. Zatem kodeksowe ograniczenia jawnego rozpoznania sprawy nie mogą wykraczać poza ramy wyznaczone normą art. 45 ust. 2 Konstytucji. Ponadto muszą one spełniać wymóg proporcjonalności, o której mowa w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej. Jawność przebiegu rozprawy głównej w ramach procesu karnego ma szczególne znaczenie i pełni różne funkcje.J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej w procesie karnym (art. 357 k.p.k.), „Przegląd Sądowy” 2004, nr 2, s. 91–92; W. Jasiński, Jawność zewnętrzna procesu karnego – uwagi na tle propozycji Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, (w:) W. Jasiński (red.), K. Nowicki (red.), Jawność jako wymóg rzetelnego procesu karnego. Zagadnienia prawa polskiego i obcego, Warszawa 2013, s. 119; M. Stanowska, Udostępnianie dziennikarzom akt sądowych lub prokuratorskich, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 10, s. 70.

Jawność rozprawy głównej rozpatrywana jest w dwóch aspektach: jawności wewnętrznej i zewnętrznej. Jawność wewnętrzna powiązana jest z uprawnieniem stron i ich przedstawicieli procesowych do udziału w postępowaniu sądowym.A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy głównej – uwagi wybrane, „Studia Iuridica Lublinensia” 2006, Tom VIII, s. 49; B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego w polskim procesie karnym, „Acta Universitatis Lodziensis”, Łódź 1989, s. 7. Z kolei jawność zewnętrzna odnosi się do możliwości obserwowania przebiegu rozprawy głównej przez wszystkie osoby zainteresowane rozstrzygnięciem procesu, np. publiczność czy przedstawicieli środków masowego przekazu.W. Jasiński, Jawność zewnętrzna procesu, s. 119; M. Kuźma, Udział mediów w procesie karnym, (w:) J. Skorupka (red.), Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 396. Jawność zewnętrzna, z uwagi na krąg podmiotów, w stosunku do których jest odnoszona, określana jest także jako zasada publiczności.M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1973, s. 314; W. Jasiński, Jawność wewnętrzna postępowania sądowego, (w:) J. Skorupka (red.), Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 211; J. Skorupka, Prawnomiędzynarodowe i konstytucyjne podstawy jawności procesu karnego, (w:) J. Skorupka, Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 93–94; S. Waltoś, Naczelne zasady procesu karnego, Warszawa 1999, s. 132. W ramach jawności zewnętrznej rozprawy wyróżnić można jawność bezpośrednią, stanowiącą emanację zasady publiczności procesu karnego (możliwość udziału w rozprawie osób trzecich – publiczności), oraz jawność pośrednią związaną z relacjonowaniem przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu.R. Koper, Jawność zewnętrzna postępowania karnego, (w:) W. Jasiński (red.), K. Nowicki (red.), Jawność jako wymóg rzetelnego procesu karnego. Zagadnienia prawa polskiego i obcego, Warszawa 2013, s. 105–106.

Z jawnością pośrednią związana jest kwestia rejestracji przebiegu rozprawy przez przedstawicieli mediów. Celem udziału w procesie karnym dziennikarzy jest nie tylko bezpośrednia obserwacja przebiegu postępowania. Istotne jest bowiem przede wszystkim przekazanie uzyskanych informacji o sprawie karnej i jej przebiegu jak najszerszemu gronu odbiorców. Obecnie źródłem informacji o sposobie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, w tym o przebiegu procesów karnych, nie są, jak w okresie wcześniejszym, publikacje prasowe,B. Wójcicka, Jawność postępowania karnego, s. 136–137. lecz przede wszystkim sprawozdania telewizyjne, radiowe lub w mediach elektronicznych. Do przekazania wiadomości o sprawie karnej przedstawiciele środków masowego przekazu dysponują urządzeniami technicznymi umożliwiającymi rozpowszechnianie pozyskanych danych. Ustalenie zasad współdziałania przedstawicieli środków masowego przekazu i organów postępowania karnego wymaga więc rozważenia różnych wartości i interesów,Tamże, s. 137–138. niejednokrotnie o rozbieżnym charakterze.

Niewątpliwie możliwość udziału przedstawicieli środków masowego przekazu w rozprawie głównej stanowi element zasady jawności zewnętrznej (w jej aspekcie pośrednim). Jawność zewnętrzna rozprawy głównej, zarówno bezpośrednia, jak i pośrednia, pełni różne funkcje. Z jednej strony jawność procesu karnego należy postrzegać jako element gwarancji rzetelnego procesu karnego.W. Jasiński, Jawność zewnętrzna procesu, s. 119. Jawne rozpoznanie sprawy stanowi środek zapobiegania naciskom, które mogłyby być wywierane na uczestników postępowania, służąc tym samym także wzmocnieniu niezawisłości sędziowskiej.M. Brzezińska, D. Tarnowska, Wyłączenie jawności zewnętrznej rozprawy głównej, (w:) W. Jasiński (red.), K. Nowicki (red.), Jawność jako wymóg rzetelnego procesu karnego. Zagadnienia prawa polskiego i obcego, Warszawa 2013, s. 207–208; J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej, s. 91–92. Jawność rozprawy wpływa również na pracę organów procesowych, które muszą liczyć się z publiczną analizą ich działalności i decyzji.A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 192–193. Przyczynia się do zachowania obiektywizmu oraz ścisłego przestrzegania form procesowych.M. Cieślak, Polska procedura, s. 314, J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej, s. 92. Jawność rozprawy oddziałuje także na strony postępowania i ich przedstawicieli procesowych, kształtując ich właściwe zachowania i poziom wystąpień.P. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) M. Safjan (red.), L. Bosek (red.), Konstytucja RP. Tom I. Komentarz. art. 1–86, Warszawa 2016, s. 1141; R. Stefański, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks, s. 225. Realizuje zatem funkcje gwarancyjne. Nadto niewinnemu oskarżonemu jawność rozprawy głównej może stwarzać warunki do publicznej rehabilitacji.M. Cieślak, Polska procedura, s. 315.

Z drugiej strony jawność postępowania ma znaczenie ogólnospołeczne. Przede wszystkim stanowi element kontroli społeczeństwa nad wymiarem sprawiedliwości, którego działalność wzbudza w ten sposób większe zaufanie.A. Murzynowski, Istota i zasady, s. 192. Jawne (publiczne) rozpoznawanie spraw sądowych wyklucza sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w tajemnicy, a więc w sposób wyłączający jakąkolwiek kontrolę społeczną,M. Cieślak, Polska procedura, s. 314; P. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) M. Safjan (red.), L. Bosek (red.), Konstytucja RP, s. 1141. która z kolei stanowi szczególną formę partycypacji obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.R. Koper, Jawność zewnętrzna postępowania, s. 106. Jawność rozprawy głównej przyczynia się także do podnoszenia świadomości prawnej społeczeństwa i kształtowania jego kultury prawnej.M. Cieślak, Polska procedura, s. 314; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego – komentarz, Kraków 2001, s. 833; R. Stefański, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks, s. 629.  Publiczny charakter przebiegu postępowania pełni ponadto rolę ogólnoprewencyjną. Sprzyja bowiem wskazaniu społeczeństwu nieuchronności działania prawa i kształtowaniu przekonania, że czyn sprawcy nie popłaca, krzywdy osób pokrzywdzonych zostaną zaś wyrównane.T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998, s. 129; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy, s. 50. Tym samym wzmacnia poczucie sprawiedliwości i szacunek dla prawa.J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej, s. 91. Zasada jawności zewnętrznej rozprawy głównej, w szczególności w jej aspekcie pośrednim, przyczynia się – na płaszczyźnie ogólnospołecznej – do realizacji celów ogólnoprewencyjnych, edukacyjnych i wychowawczych.H. Gajewska-Krzeczkowska, Rola środków masowego przekazu w realizacji zasady jawności rozprawy głównej, „Studia Iuridica” 1985, nr 13, s. 83; M. Kuźma, Udział mediów, s. 397. Stanowi także element kontroli społeczeństwa nad sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości.

Z publicznością (publicznym charakterem) rozprawy głównej w jej aspekcie pośrednim związana jest kwestia rejestrowania jej przebiegu przez przedstawicieli środków masowego przekazu. W celu przekazania sprawozdania z procesu karnego w programach telewizyjnych, radiowych, czy też w mediach elektronicznych (w formie nagrania z procesu) dziennikarze korzystają ze środków technicznych pozwalających na dokonanie audiowizualnego utrwalenia przebiegu rozprawy. Rejestracja przebiegu rozprawy, aczkolwiek powiązana z jawnym rozpoznaniem sprawy, uregulowana została odrębnie od zagadnienia wyłączenia jawności rozprawy. Nie może jednak budzić wątpliwości, że rejestrowanie przebiegu rozprawy może mieć miejsce wyłącznie w sytuacji jawnego rozpoznania sprawy; w przypadku zaś wyłączenia jawności rozprawy głównej nie może ona podlegać rejestracji. Rejestrację przebiegu rozprawy głównej w zakresie zapisu obrazu i dźwięku przez przedstawicieli środków masowego przekazu przy użyciu urządzeń technicznych reguluje art. 357 § 1 k.p.k. Regulacja ta zmieniona została przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw PacjentaDz.U. z 2016 r. poz. 1070. – z dniem 5 sierpnia 2016 r. Obecnie, zgodnie z art. 357 § 1 k.p.k., sąd zezwala przedstawicielom środków masowego przekazu na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy.

W aktualnym stanie prawnym zasadą jest więc bezwarunkowa możliwość dokonywania zapisu przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli mediów, z wykorzystaniem urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. W sytuacji gdy rozpoznanie sprawy odbywa się jawnie, nie jest możliwe odmówienie przedstawicielom środków masowego przekazu zezwolenia na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku. Konstrukcja art. 357 § 1 k.p.k. wskazuje, że nie zostały przewidziane żadne okoliczności wyłączające udzielenie przez sąd zezwolenia na dokonywanie rejestracji przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu. Od zasady dopuszczalności rejestracji obrazu i dźwięku z rozprawy głównej nie ma więc wyjątków, a sąd przed wydaniem postanowienia o zezwoleniu (konieczność wydania takiej decyzji procesowej wynika z art. 357 § 1 k.p.k.) nie ustala i nie bada żadnych przesłanek uzasadniających czy to wydanie zezwolenia na rejestrację, czy to odmowę takiego zezwolenia. Brzmienie przepisu art. 357 § 1 k.p.k. wskazuje zresztą, że sąd nie może odmówić przedstawicielom mediów zezwolenia na rejestrację obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy głównej.

Jedynie w wyjątkowych wypadkach, gdy należy się obawiać, że obecność przedstawicieli środków masowego przekazu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka, przewodniczący może zarządzić opuszczenie  sali rozpraw przez przedstawicieli środków masowego przekazu na czas przesłuchania danej osoby (art. 357 § 5 k.p.k.). Przepis art. 357 § 5 k.p.k. nie stanowi generalnej podstawy do odmowy zezwolenia na dokonywanie utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli mediów. Jego brzmienie nie wskazuje, by w okolicznościach wskazanych w jego treści (hipotezie) sąd miał wydać postanowienie o odmowie zezwolenia na rejestrację przebiegu rozprawy. W takiej sytuacji to przewodniczący może wydać zarządzenie o opuszczeniu sali rozpraw przez przedstawicieli środków masowego przekazu. Inna jest więc forma decyzji i inny podmiot ją podejmujący.

Aczkolwiek przepis art. 357 § 5 k.p.k. wyraźnie tego nie wskazuje, zasadne jest przyjęcie, że wydanie przez przewodniczącego zarządzenia o opuszczeniu przez przedstawicieli mediów sali rozprawy równoznaczne jest z czasowym zaprzestaniem rejestracji przebiegu procesu karnego. Przepis art. 357 § 5 k.p.k. ma na celu zapewnienie świadkowi optymalnych warunków do złożenia depozycji w sposób szczery i oddający wiedzę świadka co do okoliczności objętych treścią zeznań. Jeżeli zatem obecność przedstawicieli środków masowego przekazu rejestrujących przebieg rozprawy miałaby wpływać krępująco na zeznania świadka, to wpływ taki związany jest nie tylko z samym pobytem dziennikarzy i obsługi technicznej na sali rozpraw, lecz przede wszystkim ze świadomością utrwalania relacji świadka, które to nagrania zostaną następnie udostępnione szerokiej publiczności. Dlatego też, biorąc pod uwagę cel normy art. 357 § 5 k.p.k., należy uznać, że w czasie opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli mediów nie odbywa się także nagrywanie przez nich przebiegu postępowania urządzeniami rejestrującymi obraz i dźwięk.

Wprawdzie sprawozdania medialne z przebiegu procesów karnych spełniają, jak wskazano, różne zadania, jednak nie można tracić z pola widzenia okoliczności, że jawność zewnętrzna rozprawy głównej w wymiarze pośrednim stanowi płaszczyznę styku różnych wartości i kolizji różnych interesów. Z jednej strony występuje interes społeczeństwa, szerokiej publiczności, która powinna być informowana o istotnych społecznie wydarzeniach, wymagających ustosunkowania się przez opinię publiczną.A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy, s. 52–53; B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego, s. 137–138. Powiązany z tym jest interes środków masowego przekazu, których zadaniem jest realizacja prawa obywatela do informacji.Ibidem; ibidem. Z drugiej strony występują interesy prywatne stron i uczestników postępowania – zarówno w aspekcie ich interesów procesowych i zmierzania do uzyskania korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia procesu, jak i w zakresie dóbr osobistych, np. czci, dobrego imienia, jak i prawa do ochrony życia prywatnego.Ibidem; ibidem. Medialne sprawozdania z przebiegu procesu mogą wpływać na ograniczenie prawa oskarżonego do obrony, zagrażać zasadzie domniemania niewinności czy pogarszać jego sytuację procesową.J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej, s. 91; M. Kuźma, Udział mediów, s. 397–398. Wreszcie nie wolno zapomnieć o interesie wymiaru sprawiedliwości, który nie ogranicza się do kształtowania – poprzez publiczne rozpoznawanie spraw – świadomości prawnej społeczeństwa i jego zaufania do wymiaru sprawiedliwości, ale przede wszystkim polega na osiągnięciu celu procesu karnego zgodnie z art. 2 k.p.k. oraz na rozstrzygnięciu sprawy karnej w sposób zgodny z prawem i sprawiedliwy.A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy, s. 52–53; B. Wójcicka, Jawność postępowania sądowego, s. 137–138.

Zasadniczym celem procesu karnego, zgodnie z art. 2 § 1 k.p.k., jest wykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa i zapewnienie, by osoba niewinna nie poniosła odpowiedzialności, a także by winny poniósł odpowiedzialność nie mniejszą, niż  powinien i nie większą od tej, na jaką zasłużył.T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1999, s. 24. Dyrektywa ta jest określana jako zasada trafnej reakcji karnej i powinna być realizowana w każdej sprawie.Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 11 grudnia 1997 r., II AKa 155/97, KZS 1998, z. 4–5, poz. 86. Nakaz pociągnięcia do odpowiedzialności karnej wyłącznie sprawcy, któremu winę udowodniono, oraz wymierzenie kary zgodnie z zasadami określonymi w Kodeksie karnym są wyrazem ustawowego celu procesu karnego w postaci osiągnięcia karnoprawnej sprawiedliwości materialnej.J. Skorupka, O sprawiedliwości procesu karnego, Warszawa 2013, s. 282. Zasadę trafnej reakcji karnej ujmuje się niekiedy jako dyrektywę interpretacyjną przepisów procesowych. Przepisy karnoprocesowe powinny być tak interpretowane, by orzeczenie kończące postępowanie w sprawie dotyczyło osoby, która popełniła przestępstwo i wobec której trafnie orzeczono środki przewidziane w prawie karnym.P. Hofmański, (w:) P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2011, s. 39.

Z zasadą trafnej reakcji karnej powiązana jest zasada prawdy materialnej, w myśl której podstawę wszelkich rozstrzygnięć w procesie karnym powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne (art. 2 § 2 k.p.k.). Dokonanie ustaleń faktycznych zgodnych z rzeczywistością nie stanowi celu procesu karnego, jest jednak warunkiem wydania sprawiedliwego, trafnego orzeczenia. Bezsprzecznie bowiem bez prawdziwych ustaleń faktycznych nie może dojść do trafnej reakcji karnej, a więc doprowadzenia do tego, by winny poniósł odpowiedzialność taką (i tylko taką), na jaką zasłużył wedle prawa, a osoba niewinna odpowiedzialności nie ponosiła.K. Woźniewski, Zasada trafnej reakcji karnej – art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k. po nowelizacji z dnia 27 września 2013 roku, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2015, Tom XXXIII, s. 425–426. Niekiedy zasada prawdy materialnej traktowana jest jako nadrzędna wobec wszystkich innych zasad procesu karnego.A. Murzynowski, Istota i zasady, s. 109–111. Przy takim założeniu pozostałe zasady procesu karnego powinny być tak ukształtowane, by sprzyjać realizacji zasady prawdy materialnej. Zasadniczo jednak, nie negując znaczenia zasady prawdy materialnej, przyjmuje się, że nie ma ona charakteru nadrzędnego względem innych zasad, doznaje bowiem pewnych ograniczeń poprzez np. zakazy dowodowe,W. Daszkiewicz, Proces karny. Część ogólna, t. I, Toruń 1985, s. 62–63; Z. Gostyński, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I, Warszawa 2000, s. 156–157. zakaz reformationis in peius, zakaz rozstrzygania niedających się usunąć wątpliwości na niekorzyść oskarżonego, immunitety procesowe.

Zasada prawdy materialnej bywa różnie definiowana. Według jednego poglądu przez zasadę prawdy materialnej rozumie się normę prawną o szczególnym charakterze, zgodnie z którą podstawa rozstrzygnięcia powinna opierać się na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistością pozajęzykową.M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, s. 114; J. Jodłowski, Zasada prawdy materialnej w postępowaniu karnym. Analiza w perspektywie funkcji prawa karnego, Warszawa 2015, s. 43–44; A. Murzynowski, Istota i zasady, s. 108. W drugim ujęciu zasada prawdy materialnej określana jest jako dyrektywa nakładająca na sąd obowiązek dążenia do dokonania ustaleń faktycznych, odpowiadających rzeczywistemu stanowi rzeczy w tej mierze, w jakiej jest to faktycznie i prawnie możliwe.T. Gizbert-Studnicki, Zasady ireguły prawne, „Państwo i Prawo” 1998, z. 3, s. 10. Akcent położony jest tu na takie ukształtowanie procedury, by dokonanie prawdziwych ustaleń faktycznych było możliwe w najwyższym stopniu. Według tego poglądu zasada prawdy materialnej przybiera kształt dyrektywy kierunkowej,J. Jodłowski, Zasada prawdy materialnej, s. 48. a jej  funkcją jest stworzenie warunków, w których realne będzie poczynienie prawdziwych ustaleń faktycznych.S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2008, s. 219.

Zasada prawdy materialnej obowiązuje we wszystkich stadiach procesu karnego, wszystkie organy procesowe, a każda decyzja procesowa organów procesowych na każdym etapie postępowania powinna opierać się na prawdziwych ustaleniach faktycznych.K. Woźniewski, Zasada trafnej reakcji, s. 427–428. Ustalenia faktyczne powinny odnosić się do faktu popełnienia przestępstwa, okoliczności istotnych dla winy i kary, a także do okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięć incydentalnych, np. o zawieszeniu postępowania.R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2002, s. 91; K. Woźniewski, Zasada trafnej reakcji, s. 428. Ustalenia faktyczne czynione są w toku postępowania na podstawie zgromadzonego i ocenionego materiału dowodowego. Dokonywanie prawdziwych ustaleń faktycznych determinowane jest więc przez sposób gromadzenia i oceny dowodów. W ujęciu zasady prawdy materialnej jako dyrektywy kierunkowej kryterium jej realizacji stanowi takie przeprowadzenie postępowania dowodowego, które w najpełniejszy sposób zmierza do ustaleń faktów zgodnych z rzeczywistością.J. Jodłowski, Zasada prawdy materialnej, s. 48–49. Niezależnie jednak od sposobu pojmowania zasady prawdy materialnej pozostaje ona silnie związana z gromadzeniem, przeprowadzaniem i oceną dowodów w postępowaniu karnym.

Zdawać mogłoby się, że relacjonowanie przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli środków masowego przekazu nie ma związku zarówno z realizacją celu procesu karnego, jak i z powiązaną z nim dyrektywą opierania rozstrzygnięć na prawdziwych ustaleniach faktycznych. Jednakże w niektórych sytuacjach obecność przedstawicieli mediów może mieć wpływ na przebieg postępowania dowodowego. Obecność dziennikarzy i związana z tym świadomość uczestników postępowania, że ich zachowanie i wypowiedzi są rejestrowane, a następnie mogą zostać podane do wiadomości licznego kręgu odbiorców, mogą oddziaływać deprymująco. Również rozmieszczony na sali rozpraw sprzęt techniczny (np. mikrofony), oświetlenie czy szmer pracujących kamer powodować może obniżenie koncentracji zarówno organów procesowych, jak i pozostałych uczestników postępowania. Wszystkie powyższe czynniki wywoływać mogą sztuczność i teatralność w zachowaniu stron i uczestników postępowania, nadmierną powściągliwość lub ekspresyjność w relacjach, brak szczerości.T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, s. 712; M. Kuźma, Udział mediów, s. 400; A. Pawłowska, Jawność zewnętrzna rozprawy, s. 53.

Potencjalny wpływ obecności przedstawicieli mediów na przebieg postępowania dowodowego dostrzegł ustawodawca, przewidując w art. 357 § 5 k.p.k. możliwość zarządzenia przez przewodniczącego opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli środków masowego przekazu na czas przesłuchania określonego świadka, jeżeli ich obecność mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka. Zatem ustawodawca zdawał sobie sprawę z tego, że obecność przedstawicieli środków masowego przekazu wywierać może wpływ na przebieg postępowania dowodowego. Pomimo tego jednak wprowadzona została zasada bezwarunkowej możliwości rejestracji przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli mediów. Powstaje więc pytanie, czy bezwzględna możliwość rejestrowania obrazu i dźwięku w toku rozprawy głównej przez przedstawicieli środków masowego przekazu nie może w niektórych sytuacjach stać w kolizji z dążeniem do realizacji zasady prawdy materialnej, a w konsekwencji – z realizacją celu procesu karnego.

Wprawdzie jawność zewnętrzna pośrednia może stanowić element gwarancji rzetelnego  procesu karnego, jednakże mogą zdarzyć się przypadki, w których rejestrowanie przebiegu rozprawy głównej przez przedstawicieli mediów nie będzie sprzyjać wyświetleniu prawdziwych okoliczności faktycznych w sprawie. Możliwość zarządzenia opuszczenia przez przedstawicieli środków masowego przekazu sali rozpraw przewidziana została tylko w jednej sytuacji: gdy ich obecność mogłaby wpływać krępująco na zeznania świadka. Zatem jedynie w odniesieniu do tego, konkretnie wymienionego rodzaju źródła dowodowego przewidziana została podstawa do zarządzenia opuszczenia sali przez przedstawicieli mediów. Jest to ujęcie bardzo wąskie. Przepis art. 357 § 5 k.p.k. nie dotyczy innych, poza świadkiem, osobowych źródeł dowodowych. W przypadku składania ustnej opinii przez biegłego, co przewidziane jest w art. 200 § 1 k.p.k., nie jest możliwe zarządzenie opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli mediów, nawet jeżeli ich obecność wpływa negatywnie na biegłego.

Z jednej strony uzasadnienia nieobjęcia regulacją art. 357 § 5 k.p.k. biegłych należy upatrywać w tym, że biegły nie jest osobiście związany ze sprawą, nie relacjonuje on co do faktów mających znaczenie dla ustalenia odpowiedzialności karnej oskarżonego, lecz dokonuje ich oceny przez pryzmat swojej wiedzy fachowej. Rozpoznawana sprawa nie wywołuje więc u biegłego emocji związanych np. z odtworzeniem przebiegu zdarzenia. Z drugiej strony brak osobistego związku biegłego ze zdarzeniem nie oznacza, że obecność przedstawicieli mediów nie może wpłynąć na niego krępująco. Może wszak się zdarzyć, że biegły rzadkiej specjalności, przybrany do sprawy (tzw. biegły ad hoc – art. 195 k.p.k.), występujący pierwszy raz na sali sądowej będzie skrępowany, obecność zaś przedstawicieli mediów skrępowanie to będzie pogłębiać. Biegły może mieć wówczas problemy z koncentracją, aparatura rejestrująca (kamery, mikrofony) może go rozpraszać, co niekorzystnie może wpłynąć na przebieg czynności, a w efekcie – na środek dowodowy, służący wszak poczynieniu prawdziwych ustaleń faktycznych. Jednakże pomimo skrępowania biegłego obecnością przedstawicieli mediów i sprzętu rejestrującego nie jest możliwe zarządzenie opuszczenia przez nich sali rozpraw.

Wątpliwości wywołuje możliwość stosowania dyspozycji art. 357 § 5 k.p.k. w sytuacji konfrontacji świadka i oskarżonego. Zgodnie bowiem z art. 172 k.p.k. w celu wyjaśnienia sprzeczności można konfrontować osoby przesłuchiwane. Zatem w przypadku, gdy sprzeczności występują w wyjaśnieniach oskarżonego i zeznaniach świadka, osoby te mogą zostać skonfrontowane. Jeżeli więc obecność przedstawicieli mediów wpływa krępująco na świadka, możliwe byłoby zarządzenie opuszczenia przez nich sali rozpraw. Jednakże w ramach tej samej czynności wyjaśnienia także składa oskarżony, w odniesieniu zaś do tego źródła dowodowego nie ma podstaw do stosowania art. 357 § 5 k.p.k. Wprawdzie przepis art. 357 § 5 k.p.k. dotyczy sytuacji konkretnie określonej, ma charakter wyjątkowy, a więc nie powinien być wykładany rozszerzająco, jednakże zasadne wydaje się przyjęcie, że może on mieć zastosowanie przy konfrontacji oskarżonego i świadka. Skoro jego celem jest zapewnienie świadkowi warunków sprzyjających pełnej, szczerej i spontanicznej relacji, również w sytuacji konfrontacji takie warunki powinny być stworzone. Takie rozumienie zakresu stosowania art. 357 § 5 k.p.k. uwzględnia ratio legis tego przepisu i pozwala również na możliwie pełne dążenie do ustalenia rzeczywistych okoliczności faktycznych.

Opuszczenie sali rozpraw przez przedstawicieli mediów nie może nastąpić w przypadku, gdy ich obecność może oddziaływać krępująco na wyjaśnienia oskarżonego. To źródło dowodowe nie wchodzi w zakres hipotezy art. 357 § 5 k.p.k. Zatem niezależnie od krępującego wpływu, jaki może mieć obecność dziennikarzy na sali rozpraw na wyjaśnienia oskarżonego, nie ma podstaw do zarządzenia opuszczenia przez nich sali. Również w przypadku, gdy oskarżony oświadczy, że nie będzie składał wyjaśnień w obecności przedstawicieli środków masowego przekazu i w razie nieopuszczenia przez nich sali rozpraw odmówi składania wyjaśnień, przepis art. 357 § 5 k.p.k. nie zawiera podstawy do zarządzenia opuszczenia sali rozpraw przez dziennikarzy. Wówczas rejestracja przebiegu rozprawy skutkować będzie niemożnością pozyskania środka dowodowego w postaci wyjaśnień oskarżonego. Zbiór dowodów w sprawie zostanie zatem zubożony. Taka zaś sytuacja nie przyczynia się do opierania ustaleń faktycznych na pełnym materiale dowodowym, a w konsekwencji – do zagwarantowania, że odpowiadają one rzeczywistemu stanowi rzeczy.

W takim przypadku wyraźna jest kolizja pomiędzy prawem społeczeństwa do informacji o przebiegu postępowania karnego, którego elementem jest możliwość rejestrowania przez przedstawicieli mediów przebiegu rozprawy, a dążeniem do zebrania pełnego materiału dowodowego, co gwarantuje czynienie prawdziwych ustaleń faktycznych w sprawie. Najbardziej widoczne jest to w sytuacji, gdy wyjaśnienia oskarżonego stanowią jedyny osobowy środek dowodowy (nie było innych osób będących świadkami zdarzenia). Wówczas brak możliwości odmowy zezwolenia na rejestrowanie przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu wyłączy pozyskanie jedynego pierwotnego osobowego środka dowodowego, czego następstwem będzie zmniejszenie zakresu zgromadzonego materiału dowodowego, co w konsekwencji rzutować może na ograniczenie realizacji zasady prawdy materialnej. Wyjaśnienia oskarżonego, będącego wyłącznym osobowym środkiem dowodowym, podlegają – rzecz jasna – ocenie i nie muszą okazać się wiarygodne, jednakże aprioryczne wyłączenie ich ze zbioru dowodów oznacza ograniczenie dążenia do ustalenia okoliczności faktycznych na podstawie wszystkich możliwych do uzyskania dowodów. Im pełniejszy zaś materiał dowodowy, tym większa możliwość ustalenia prawdziwych okoliczności faktycznych, a tym samym – realizacji zasady prawdy materialnej.

W sytuacji odmowy składania przez oskarżonego wyjaśnień z uwagi na ich utrwalanie przez przedstawicieli mediów dochodzi więc do kolizji wartości, a unormowanie art. 357 § 1 k.p.k. w obecnym kształcie daje prymat zasadzie jawności zewnętrznej pośredniej. Zasada prawdy materialnej, której realizacja determinowana jest przez sposób gromadzenia i oceny dowodów, nie jest elementem mającym jakikolwiek wpływ na decyzję o rejestrowaniu przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu. Dopuszczalność rejestracji obrazu i dźwięku z rozprawy głównej przez przedstawicieli środków masowego przekazu jest zasadą, od której nie przewidziano wyjątków. Sposób regulacji art. 357 § 5 k.p.k. nie wskazuje bowiem na wprowadzenie ograniczenia bezwzględnej dopuszczalności rejestrowania przez przedstawicieli mediów przebiegu rozprawy głównej. W przepisie tym nie ma bowiem mowy o wyłączeniu dopuszczalności rejestracji lub o odmowie zezwolenia na dokonywanie rejestrowania przebiegu rozprawy; możliwe jest jedynie zarządzenie przez przewodniczącego czasowego opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli mediów. Zatem wzgląd na dążenie do ustalenia prawdziwych okoliczności sprawy, zgodnie z zasadą prawdy materialnej, nie może stanowić podstawy do wyłączenia dopuszczalności rejestrowania przebiegu rozprawy przez przedstawicieli mediów. Przepis art. 357 § 1 k.p.k. w obecnym kształcie zapewnia pełną realizację zasady jawności zewnętrznej pośredniej, nawet jeżeli miałoby się to odbywać z ograniczeniem zasady prawdy materialnej.

W poprzednim stanie prawnym przepis art. 357 § 1 k.p.k. przewidywał przesłankę pozytywną udzielenia zezwolenia na rejestrowanie przebiegu rozprawy głównej za pomocą aparatury audiowizualnej (uzasadniony interes społeczny), jak i okoliczności uzasadniające odmowę takiego zezwolenia – ważny interes uczestnika postępowania oraz utrudnianie prowadzenia rozprawy przez czynności utrwalające obraz i dźwięk. Pojęcie utrudniania prowadzenia rozprawy zawierało w sobie zarówno kwestie techniczne, jak i utrudnienia związane z koncentracją organów procesowych i innych uczestników postępowania na  badaniu okoliczności sprawy.J. Izydorczyk, Jawność rozprawy głównej, s. 94; M. Kuźma, Udział mediów, s. 400; R. Stefański, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. Przyjemski, R. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks, s. 228. Zatem w przypadku negatywnego wpływu obecności przedstawicieli mediów na przebieg postępowania dowodowego możliwe było wyłączenie dopuszczalności rejestracji przebiegu rozprawy głównej. Ocena taka mogła następować apriorycznie, jak i w tracie rozprawy – w przypadku stwierdzenia, że rejestrowanie przebiegu rozprawy głównej niekorzystnie wpływa na przebieg czynności.

Obecna regulacja dotycząca dopuszczalności rejestrowania przebiegu rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu statuuje bezwzględną zasadę możliwości takiej rejestracji. Wprawdzie sąd wydaje postanowienie, zezwalając na dokonywanie rejestrowania przebiegu rozprawy głównej, jednakże – z uwagi na brak jakichkolwiek przesłanek warunkujących treść decyzji procesowej – może mieć ono tylko jednorodzajową treść. Nawet w przypadku, gdy obecność przedstawicieli mediów i aparatury rejestrującej ma niekorzystny wpływ na przebieg postępowania dowodowego, nie ma możliwości odmowy zezwolenia na rejestrację przebiegu rozprawy. Możliwe jest jedynie zarządzenie przez przewodniczącego czasowego opuszczenia sali rozpraw przez przedstawicieli mediów, i to tylko wówczas, gdy ich obecność może wpływać krępująco na zeznania świadka. Takie ujęcie wydaje się zbyt wąskie, mogą bowiem występować sytuacje dotyczące innych niż świadek osobowych źródeł dowodowych, kiedy to rejestrowanie przebiegu rozprawy może niekorzystnie wpływać na przebieg postępowania dowodowego. Całkowity brak możliwości odmowy zezwolenia na rejestrowanie przebiegu rozprawy głównej prowadzić może niekiedy do kolizji zasady jawności zewnętrznej pośredniej procesu karnego z zasadą prawdy materialnej. Przyznanie w takiej sytuacji całkowitego prymatu zasadzie jawności nie może być oceniane korzystnie z punktu widzenia celu procesu karnego i nie spełnia wymogu proporcjonalności. Zasadne więc wydaje się rozszerzenie katalogu okoliczności uzasadniających zarządzenie opuszczenia sali rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu lub też wprowadzenie wyjątku od zasady określonej w art. 357 § 1 k.p.k. – z uwagi na konieczność realizacji zasady prawdy materialnej.