A rtykuł poświęcony jest zagadnieniom prawno-społecznym związanym z ustaniem związku małżeńskiego za pomocą wyroku rozwodowego. Punktem wyjścia analizy są różnice zachodzące w sposobie rozumienia zasady integralności wyroku rozwodowego, zakresu kognicji sądu rozwodowego, charakteru postępowania rozwodowego lub sposobu zaskarżania wydanego wyroku w prawie polskim i litewskim. Wyrok rozwodowy w systemie prawa rodzinnego w Polsce, jak i w systemie prawa cywilnego w Litwie, jest jednym ze sposobów zakończenia małżeństwa. Poczynione analizy dają przeświadczenie, że litewski ustawodawca przyjmuje zasadę kompleksowego rozstrzygania o sprawach związanych z małżeństwem w ramach jednego postępowania rozwodowego, bez względu na to, czy postępowanie toczy się za obopólną zgodą małżonków, czy sąd musi prowadzić złożone postępowanie i orzekać o winie rozpadu pożycia małżeńskiego. Podobnie ma się rzecz do nieistnienia analogicznego w stosunku do polskich regulacji pojęcia „nadmierna zwłoka w postępowaniu”. Fakultatywne rozstrzyganie o podziale majątku wspólnego w ramach postępowania rozwodowego w prawie litewskim uzależnione jest od dwóch enumeratywnie wymienionych przypadków: szczególnej ochrony praw stron (np. wierzyciela) lub innych osób chronionych prawem (np. małoletnich dzieci, które ucierpiałyby na skutek podziału majątku wspólnego).

Wstęp

Na podstawie własnych obserwacji zauważono, że istnieje stosunkowo spora grupa społeczna, która koreluje automatyzm wyroku rozwodowego z orzeczeniem o podziale majątku wspólnego. Takie rozumowanie części społeczeństwa może wynikać z przeświadczenia, że z chwilą ustania małżeństwa dochodzi do ustania wszelkich stosunków prawnych związanych z małżeństwem. Należy podkreślić, że takie rozumienie konsekwencji wyroku rozwodowego jest błędne. Ustawodawca w Polsce przewidział prawnie możliwość kompleksowego rozstrzygnięcia wszystkich spraw w ramach jednej sprawy o rozwód, z tą uwagą, że rozstrzygnięcia fakultatywne zawarte w wyroku rozwodowym są uzależnione od kumulatywnego spełnienia przesłanek materialnych i procesowych, ale bez gwarancji, że sąd rozwodowy podejmie się rozstrzygnięcia np. o podziale majątku wspólnego.

Innymi słowy, podział majątku wspólnego jest możliwy w każdym przypadku, o ile tylko ustała wspólność małżeńska. Wachlarz przyczyn prowadzących do ustania wspólności majątkowej jest względnie szeroki. Zaliczyć można do niego zarówno m.in. prawomocne orzeczenie rozwodu, jak i separacji czy unieważnienia małżeństwa, a także ubezwłasnowolnienie małżonka, na skutek ustanowienia z ważnych powodów przez sąd rozdzielności majątkowej w trybie art. 52 § 1 k.r.o. Orzeczenie SN z 20.05.1976 r. (III CRN 373/75), OSNCP 1977/2, poz. 31. Nie ulega wątpliwości, że podziału majątku wspólnego nie można zgłosić w postępowaniu o stwierdzenie nieistnienia małżeństwa, którego istota sama przez się sprowadza się do ustalenia czegoś, czego nie było, a zatem nie mógł powstać żaden majątek wspólny.

Przedmiotem rozważań w niniejszym tekście jest sytuacja specyficzna, a mianowicie dotycząca wspólności majątkowej, która jeszcze nie ustała. Taka sytuacja ma miejsce w trakcie postępowania rozwodowego, postępowania o separację lub o unieważnienie małżeństwa, a ściślej − w orzeczeniu końcowym, w ramach którego może dojść do podziału majątku wspólnego mimo braku uprzedniego ustania wspólności majątkowej. Ilekroć będzie mowa o postępowaniu rozwodowym, należy również mieć na uwadze postępowanie o separację albo o unieważnienie małżeństwa Zgodnie z treścią art. 58 § 3 k.r.o. – który znajduje odpowiednie zastosowanie także do postępowania o separację i unieważnienie małżeństwa (art. 61(3) § 1 i art. 21 k.r.o.) – na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. . Dokonywanie przez sąd podziału majątku wspólnego w ramach postępowania rozwodowego jest jedynym znanym w prawie polskim wyjątkiem uprawniającym sąd do dokonania podziału majątku wspólnego pomimo ustania wspólności majątkowej. Problematyka podziału majątku wspólnego w sprawie o rozwód jest dosyć specyficzna i wymaga głębszej analizy. Dopuszczenie przez ustawodawcę orzekania o podziale majątku wspólnego w ramach postępowania o rozwód jest uwarunkowane brzmieniem paragrafu trzeciego w art. 58 k.r.o. i istotnej przesłanki branej pod uwagę przez sąd w zakresie rozpoznawania zgłoszonego wniosku, tj. „braku nadmiernej zwłoki” w rozpoznawaniu tego wniosku.

Orzekanie rozwodu z równoczesnym dokonywaniem podziału majątku wspólnego w państwach europejskich jest różnie rozwiązywane, są kraje, w których postępowanie rozwodowe wiąże się z kompleksowym rozstrzygnięciem spraw małżeńskich, do których należy kwestia majątku wspólnego małżonków, tak jest w Litwie, ale są też kraje, w których rozwód i postępowanie o podział majątku wspólnego są rozpoznawane w dwóch różnych niezależnych od siebie postępowaniach, tak jest m.in. w Polsce, Niemczech, Austrii, we Francji lub w Hiszpanii. Najczęściej dopuszczalność równoczesnego dokonywania podziału majątku wspólnego wraz z rozwodem uzależniona jest od przesłanki czasowej, dopiero w dalszej kolejności od stopnia skonfliktowania małżonków lub orzekania o winie i innych przesłanek mających wpływ na istotne okoliczności ustania małżeństwa lub okoliczności procesowe, tj. zakresu kognicji sądu bądź organu czy osoby orzekającej tudzież stwierdzającej rozwód. Często czynnik procesowy będzie uzależniony ściśle od czynnika społecznego lub czynnik społeczny będzie determinował czynnik procesowy.

Orzekanie o rozwodzie w Polsce zostało zastrzeżone tylko do kompetencji sądu, ten stan rzeczy istnieje od momentu powszechnego udostępnienia orzekania rozwodów, które miało miejsce 1.01.1946 r., kiedy to w życie wszedł dekret o prawie małżeńskim Dekret z 25.09.1945 r. – Prawo małżeńskie (Dz.U. z 1945 r. nr 48 poz. 270) dalej Prawo małżeńskie. . Potwierdza to dosłownie treść przepisów zawartych we wspominanym dekrecie. W art. 24 Prawa małżeńskiego stwierdzono wyraźnie, że sąd orzeka rozwód, jeżeli uzna, że wzgląd na dobro małoletnich dzieci nie stoi ku temu na przeszkodzie oraz jeżeli stwierdzi stały rozkład pożycia małżonków. Przez sąd należy rozumieć sąd cywilny, orzekający w składzie ławniczym według przepisów o właściwości miejscowej i rzeczowej dla tych konkretnych spraw. Współczesne orzecznictwo Sądu Najwyższego to potwierdza i wyraźnie wskazuje, że kwestia ta należy tylko do prerogatyw sądów powszechnych, a nie np. sądów kościelnych, które według prawa kościelnego również stwierdzają nieważność zawartego małżeństwa Wyrok SN z 17.11.2000 r. (V CKN 1364/00), OSNC 2001/9, poz. 126. . Samo orzeczenie rozwodu powoduje eliminację stanu niepewności w obrocie prawnym, którego częścią są małżonkowie, jak również niweluje szkodę, którą byłoby utrzymywanie formalnych węzłów małżeńskich, gdy małżeństwo nie istnieje i nie ma perspektyw na jego ponowne funkcjonowanie.

Eliminacja stanu niepewności jest związana z zakresami integralności wyroku rozwodowego, która jest również zasadą prawną oraz kognicją sądu rozwodowego. Zygmunt Ziembiński uważa, że „zasada prawna” określa, „jakim celom dana instytucja prawna ma służyć, jakie wartości preferuje, jakie metody bądź techniki osiągania zamierzonych celów uznaje za właściwe” Z. Ziembiński, Teoria prawa, filozofia prawa a szczegółowe nauki prawa, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1995/3, s. 410. . Ta zasada wyroku rozwodowego różnie jest rozumiana w poszczególnych krajach. Tym samym celem niniejszego tekstu jest wykazanie różnic w zakresie rozstrzygnięć w postępowaniu rozwodowym w Polsce i w Litwie.

Zasada integralności wyroku rozwodowego a kognicja sądu rozwodowego

Przepisy krajowe dotyczące postępowań związanych z ustaniem małżeństwa powinny mieć na celu zapobieganie mnożeniu postępowań sądowych w sytuacjach, gdy interes społeczny przemawia za kompleksowym rozstrzygnięciem stosunków prawnych stanowiących określoną jedność praw i obowiązków Uchwała SN z 16.02.1977 r. (III CZP 2/77), OSNC 1977/11, poz. 201. . Powinny być wyznacznikiem dla racjonalnego ustawodawcy, który powinien określić właściwą kognicję sądu dla danej kategorii spraw. Kognicja to – ogólnie rzecz ujmując – „poszukiwanie, rozpoznawanie, zwłaszcza sądowe”, „rozpatrywanie sprawy sądowej, dochodzenie lub śledztwo” J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 362. . Kognicja sądu rozwodowego jest ściśle powiązana z zasadą integralności wyroku rozwodowego. Zakres kognicji sądu rozwodowego, jak i sama zasada integralności wyroku rozwodowego w Polsce dla spraw o rozwód, ewoluowały przez wiele lat Wyrok orzekający o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód objęty jest tzw. zasadą integralności, tym samym należy traktować go jako całość, a zaskarżenie tylko niektórych rozstrzygnięć jest równoznaczne z zakwestionowaniem całego wyroku. Sama zasada integralności wyroku rozwodowego wielokrotnie była powoływana w orzecznictwie Sądu Najwyższego [orzeczenie z 29.12.1947 r. (C. I 1679/47), OSNC 1949/3, poz. 78; uchwała SN z 5.01.1953 r. (C. 688/51), OSN 1954/2, poz. 26; uchwała SN z 12.10.1970 r. (III CZP 6/70), OSNCP 1971/7–8, poz. 117]. Stosuje się ją bezwzględnie w odniesieniu do rozstrzygnięć przewidzianych w art. 57 i art. 58 § 1 k.r.o., a więc dotyczących winy stron, władzy rodzicielskiej nad ich wspólnym dzieckiem, kontaktów rodziców z dzieckiem, a także ponoszenia przez każdego z małżonków kosztów utrzymania i wychowania ich dziecka (alimentów na dziecko). Dotyczy to przede wszystkim skutków wniesienia apelacji. Konsekwencją tej zasady jest przede wszystkim konieczność uchylenia w postępowaniu odwoławczym całego wyroku także wtedy, gdy zostały zaskarżone rozstrzygnięcia immanentnie związane z orzeczeniem o rozwiązaniu małżeństwa lub istnieją podstawy do ich uchylenia. W takich sytuacjach wadliwość „części” wyroku przesądza zawsze o wadliwości „całości” wyroku, a zaskarżenie tylko niektórych rozstrzygnięć wyroku orzekającego rozwód (innych niż podstawowe rozstrzygnięcie o rozwiązaniu małżeństwa) skutkuje tym, że także pozostałe niezaskarżone rozstrzygnięcia nie mogą się uprawomocnić. .

Po wojnie w art. 31 Prawa małżeńskiego przewidziano, że sąd rozwodowy orzeka o władzy rodzicielskiej, zarządzaniu majątkiem dziecka, kontaktach z dzieckiem oraz alimentach na jego rzecz. Z kolei w przepisie art. 29 Prawa małżeńskiego została zapisana podstawa do zamieszczenia w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcia o odszkodowaniu należnym małżonkowi niewinnemu za szkodę spowodowaną przez rozwód.

Nowe unormowania wprowadził Kodeks rodzinny z 27.06.1950 r. Ustawa z 27.06.1950 r. – Kodeks rodzinny (Dz.U. z 1950 r. nr 34 poz. 308), dalej k.r. , obowiązujący od 1.10.1950 r., który jako przesłankę rozwodu przyjął zupełny i trwały rozkład pożycia, wywołany przez „ważne powody” (art. 29 § 1 k.r.). Kodeks z 1950 r. nie wymieniał – choćby przykładowo – przyczyn rozkładu pożycia. Zgodnie z art. 29 § 2 k.r., mimo istnienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, rozwód nie był dopuszczalny, gdy dobro małoletnich dzieci miało wskutek niego ucierpieć. Ponadto rozwód nie mógł być orzeczony w wypadku, gdy żądał go jeden z małżonków wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi z małżonków wyraził zgodę na rozwód (art. 30 § 1 k.r.). W art. 30 § 2 k.r. wprowadzono także zasadę polegającą na tym, że mimo braku zgody małżonka sąd, mając na względzie interes społeczny, mógł orzec rozwód w przypadkach wyjątkowych, jeżeli małżonkowie pozostawali w długotrwałym rozłączeniu. W art. 32 k.r. ustawodawca jasno postanowił, że rozwód nie może być orzeczony bez rozstrzygnięcia o prawach i obowiązkach obojga małżonków względem osób i majątku ich małoletnich dzieci.

Obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. nr 9 poz. 59), dalej k.r.o. , który wszedł w życie 1.01.1965 r., w art. 56 k.r.o. recypował z Kodeksu rodzinnego z 1950 r. podstawowe przesłanki rozwodowe, wprowadzając pewne zmiany mające na celu likwidację nasuwających się wątpliwości przy interpretacji dotychczas obowiązujących przepisów. Tym samym małżonek, wnosząc pozew rozwodowy, żąda rozwiązania małżeństwa przez sąd. Żądanie takie jest podstawową częścią pozwu. Sąd z urzędu bada istnienie tzw. pozytywnej przesłanki rozwodu, tj. zupełnego i trwałego rozkładu pożycia (art. 56 § 1 k.r.o.), oraz istnienie tzw. przesłanek negatywnych wymienionych w art. 56 § 2–3 k.r.o., czyli naruszenia dobra wspólnych małoletnich dzieci, sprzeczności orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego oraz żądania rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia.

Przyjęcie przez ustawodawcę kognicji sądu rozwodowego determinuje rozstrzyganie w postępowaniu rozwodowym nie tylko o rozwiązaniu małżeństwa, lecz także o innych kwestiach spornych, do których sąd jest zobligowany. Są też i takie rozstrzygnięcia, które sąd podejmuje na wniosek małżonka lub małżonków fakultatywnie – często w zależności od okoliczności konkretnej sprawy. Niemniej jednak i tu istnieje ustawowe wyliczenie, co może być fakultatywnie przedmiotem rozważań sądu rozwodowego, a co z kolei w ogóle nie należy do kognicji sądu rozwodowego i nie jest brane pod uwagę M. Nazar, Prawa rozwiedzionych małżonków do wspólnie zajmowanego mieszkania, Warszawa 1988, s. 50–51. .

Pamiętać należy, że trzonem wyroku rozwodowego jest rozwiązanie małżeństwa, gdyż pozostałe rozstrzygnięcia są od niego zależne. Ważne jest przy tym to, że sąd nie określa w orzeczeniu o rozwodzie daty rozwiązania małżeństwa, gdyż zawsze jest nią chwila uprawomocnienia się wyroku rozwodowego J. Strzebińczyk, Prawo rodzinne, Warszawa 2016, s. 186. . W myśl art. 57 § 2 k.r.o. sąd, orzekając rozwiązanie małżeństwa, rozstrzyga, który z małżonków ponosi winę w rozkładzie pożycia. Wskazać przy tym można w zasadzie trzy sytuacje, gdy:

1. wyłącznie jeden z małżonków jest winny rozkładu pożycia;
2. oboje małżonkowie ponoszą winę;
3. oboje są niewinni.

W pierwotnym brzmieniu art. 58 k.r.o. ustawodawca założył rozstrzyganie w wyroku rozwodowym wyłącznie o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz o alimentach na rzecz tego dziecka. Przepis ten został rozbudowany w wyniku nowelizacji, która nastąpiła pod koniec 1975 r. Ustawa z 19.12.1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1975 r. nr 45 poz. 234).

Ustawodawca w art. 58 k.r.o. określił kognicję sądu rozwodowego. Sąd z urzędu orzeka m.in., „w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka”. Z urzędu zatem sąd orzeka o roszczeniu alimentacyjnym. Roszczenia tego może, ale nie musi dochodzić małżonek w pozwie rozwodowym. W razie braku takiego żądania sąd z urzędu rozstrzygnie w tym przedmiocie. Oprócz obowiązkowych rozstrzygnięć sądu ustawodawca dopuścił również rozstrzygnięcia fakultatywne, jak np. dokonanie podziału majątku wspólnego małżonków (art. 58 § 3 k.r.o.).

Tym samym zasada integralności wyroku rozwodowego w zależności od okresu w Polsce różnie się kształtowała. Nie bez znaczenia są tu spostrzeżenia Elżbiety Holewińskiej-Łapińskiej, która poświęciła temu dużo uwagi. Jej spostrzeżenia słusznie sprowadzają się do tego, że owa zasada jest dziełem doktryny i orzecznictwa Sądu Najwyższego E. Holewińska-Łapińska, Społeczne aspekty stosowania „zasady” integralności wyroku rozwodowego, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2005/5.2., s. 24. . Dodatkowe spostrzeżenia odnośnie do zasady integralności wyroku rozwodowego pierwszej instancji prezentują Jan Winiarz oraz Mirosław Nazar J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005, s. 220. . Zasada integralności wyroku rozwodowego została sprecyzowana w uchwale Sądu Najwyższego z 12.10.1970 r. Uchwała SN z 12.10.1970 r. (III CZP 6/70), OSNC 1971/7–8, poz. 117. , w której podkreślono, że sprawa rozwodowa jest sprawą, w której sąd orzeka o całości spraw rodziny. Procesowo ta zasada nakłada na sąd obowiązek zbadania z urzędu kwestii winy w rozkładzie pożycia, niezależnie od tego, czy w sentencji wyroku znajdzie się orzeczenie o winie. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 4.02.1955 r. Orzeczenie SN z 4.02.1955 r. (1C 1930/53), OSN 1957/2, poz. 36. , wskazując, że zgłoszenie przez obie strony wniosku o nieorzekanie o winie uzasadnia pominięcie tej kwestii w sentencji, nie zwalnia jednak sądu od rozważenia jej w motywach wyroku pod kątem widzenia art. 30 § 1 k.r. Obowiązek orzekania przez sąd z urzędu o winie rozkładu pożycia małżeńskiego wynika także z tego, że stosownie do art. 56 k.r.o. dopuszczalność orzeczenia rozwodu nie zależy tylko od samego faktu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz także od przyczyn rozkładu oraz od tego, czy i który z małżonków ponosi winę za ten stan rzeczy Wyrok SN z 19.01.2005 r. (V CK 364/04), OSNC 2005/12, poz. 218. . Oznacza to, że bez wyjaśnienia okoliczności związanych z zawinieniem przez małżonków rozkładu pożycia małżeńskiego nie jest możliwa ocena, czy rozwód jest dopuszczalny. Niezależnie od tego, czy został zgłoszony wniosek o nieorzekanie o winie, sąd musi ustalić, czy z żądaniem rozwodu nie wystąpił małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia (art. 56 § 3 k.r.o.). Obowiązek badania przez sądy obu instancji przyczyn rozkładu pożycia, stanowiących element ustalenia winy, wynika z treści art. 441 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 2052 ze zm.), dalej k.p.c. . Wyjątkowo, jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu, a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie do przesłuchania stron (art. 442 k.p.c.). Zasada integralności wyroku rozwodowego ma istotne znaczenie dla zakresu rozpatrywanej apelacji i uchylenia zaskarżonego wyroku oraz przekazania sprawy sądowi okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego. Należy stwierdzić, że zaskarżenie w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcia o winie oznacza zaskarżenie wyroku w całości. Rozstrzygnięcie o winie jest nierozerwalnie związane z samym rozwodem, chociażby przez treść art. 56 § 2 bądź 3 k.r.o. Wyrok SN z 28.01.2004 r. (IV CK 406/02), LEX nr 529700.

Zasada integralności wyroku rozwodowego nie ma jednak charakteru absolutnego. Szczególnie jest to dostrzegalne po rozszerzeniu kognicji sądu przez ustawę z 19.12.1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ustawa z 19.12.1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 45 poz. 234). , która objęła także orzekanie o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego przez małżonków mieszkania oraz o podziale majątku wspólnego. W orzecznictwie zgodnie przyjęty został pogląd, że zaskarżenie wyroku rozwodowego jedynie w części dotyczącej wspólnego mieszkania oraz podziału wspólnego majątku nie oznacza zaskarżenia wyroku rozwodowego w całości Uchwała SN z 12.11.1976 r. (III CZP 54/76), OSNCP 1977/7, poz. 109. .

Podział majątku wspólnego w postępowaniu rozwodowym w Polsce

Postanowienie o podziale majątku wspólnego jest ostatnim fakultatywnym rozstrzygnięciem, jakie może zostać zamieszczone w wyroku rozwodowym. Wynika to z tego, że owo rozstrzygnięcie jest objęte fakultatywną kognicją sądu rozwodowego, a byli małżonkowie mogą dokonać jego podziału po ustaniu wspólności w postępowaniu nieprocesowym zgodnie z przepisami art. 566–567 k.p.c. Podział majątku wspólnego w postępowaniu rozwodowym następuje, stosownie do treści art. 58 § 3 k.r.o., na wniosek co najmniej jednego z małżonków oraz gdy jego przeprowadzenie nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Pojęcie „nadmierna zwłoka” jest pojęciem niezdefiniowanym przez ustawodawcę. To pojęcie jest nieprecyzyjne i problematyczne do tego stopnia, że aby je zrozumieć, należy dokonać m.in. wykładni celowościowej i funkcjonalnej, a i to może być niewystarczające, ponieważ sąd orzekający może w sposób dowolny odstąpić od orzekania o podziale majątku wspólnego w ramach postępowania głównego o rozwód. Obecnie nadmierną zwłokę utożsamiać powinno się z wszelkimi czynnościami orzeczniczymi sądu, które wymagają od sądu złożonego postępowania dowodowego, m.in. powoływania biegłych, ustalania składu i wartości majątku wspólnego itp. A. Zieliński, Rozwód. Materialnoprawne podstawy rozwodu oraz postępowanie odrębne w sprawie o rozwód. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism procesowych, Warszawa 2016, s. 130–134.

Przesłanki „nadmiernej zwłoki” w postępowaniu można uniknąć poprzez przedłożenie do akt sprawy porozumienia małżeńskiego o sposobie podziału majątku wspólnego. To da zapewnienie sądowi orzekającemu, że strony uzgodniły między sobą skład i sposób podziału majątku wspólnego. Dzięki temu sąd orzekający będzie mógł łatwiej orzec o jego podziale i zasądzeniu ewentualnych spłat bądź dopłat, a liczne oświadczenia małżonków złożone w porozumieniu dadzą pewność sądowi, że rozpoznawanie tego wniosku nie będzie wymagało obszernego postępowania dowodowego lub np. nie wyrządzi szkody osobie trzeciej (wierzycielowi).

Podział majątku wspólnego, o którym mowa w art. 58 § 3 k.r.o., przeprowadza się według ogólnych zasad przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz Kodeksie postępowania cywilnego Postanowienie SN z 16.06.2016 r. (V CZ 25/16), LEX nr 2096721. . W postępowaniu tym zastosowanie znajdują przepisy art. 43–46 k.r.o. oraz przepisy, do jakich artykuły te odsyłają. Podział ten różni się od podziału w ramach postępowania o podział majątku wspólnego, który przebiega w trybie nieprocesowym i różni się tym, że:

1. dokonywany jest w postępowaniu procesowym;
2. przeprowadzany jest, gdy nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu rozwodowym;
3. jego skuteczność uzależniona jest od uprawomocnienia się trzonu wyroku rozwodowego.

Podział majątku wspólnego w ramach postępowania rozwodowego powinien uwzględniać w pełni reguły podziału majątku pomiędzy małżonkami po ustaniu wspólności ustawowej, o jakich mowa w art. 567 k.p.c., a z odesłania tego przepisu również zasady obowiązujące przy dziale spadku i zniesieniu współwłasności. Nie oznacza to, że sąd rozwodowy ma prawo korzystać wprost z przepisów z Księgi drugiej – postępowanie nieprocesowe, ponieważ m.in. nie ma prawa wydawania postanowienia częściowego lub postanowienia wstępnego. Jeżeli dokona częściowego podziału majątku wspólnego, to tylko w tym zakresie, w jakim panuje pełna zgodność między małżonkami. Podział majątku powinien wywierać skutek definitywny, przekształcając sytuację prawną stron poprzez przyznanie praw do poszczególnych przedmiotów majątkowych określonej stronie albo zmieniając prawo do swobodnego rozporządzania składnikiem poprzez rozstrzygnięcia o sprzedaży nieruchomości w trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego Postanowienie SN z 27.07.2010 r. (II CSK 16/10), LEX nr 749999. .

Natomiast gdyby sąd rozwodowy odstąpił od dokonania podziału majątku wspólnego małżonków, powinien dać temu wyraz w wyroku (bądź osobnym postanowieniu). Wydane postanowienie nie podlega żadnym środkom zaskarżenia.

Podział majątku wspólnego w postępowaniu rozwodowym w Litwie

Należy stwierdzić, że postępowanie o podział majątku wspólnego w ramach sprawy o rozwód w prawie litewskim różni się od analogicznego w prawie polskim. Tym samym należy wyjaśnić, jak przebiega tam postępowanie rozwodowe i podział majątku wspólnego. Rozwód w prawie litewskim przebiega w sposób zbliżony do prawa polskiego, z licznymi odrębnościami procesowymi. Podobieństwa są zawarte przede wszystkim we właściwych przepisach prawa materialnego (rozdziału trzeciego litewskiego Kodeksu cywilnego). Jak stanowi przepis art. 3.55 ust. 1 litew. k.c. Kodeks cywilny Republiki Litewskiej z 18.07.2000 r., https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/TAIS.245495 (dostęp: 10.10.2021 r.). , w czterech przypadkach małżeństwo może zostać rozwiązane na skutek pozwu złożonego przez jednego z małżonków. Zgodnie z tym przepisem małżonek wnoszący o rozwód powinien w pozwie wykazać, że:

1. małżonkowie mieszkają osobno od ponad roku;
2. małżonek został uznany za niezdolnego do pracy na mocy orzeczenia sądu w trakcie trwania małżeństwa;
3. małżonek został uznany przez sąd za zaginionego;
4. małżonek odbywa karę pozbawienia wolności za umyślne przestępstwo od ponad roku.

Dodatkowo w pozwie o rozwód małżonkowie muszą wykazać, że względem siebie usamodzielnili się duchowo, fizycznie i gospodarczo, tym samym istnieje rozpad pożycia na trzech płaszczyznach. Analogię można również dostrzec w legitymacji procesowej do orzeczenia rozwodu, która przyznana jest tylko małżonkom. Różnicę procesową w orzekaniu o rozwodzie między prawem litewskim a prawem polskim można sprowadzić do właściwości rzeczowej sądu, która zastrzeżona została dla sądów rejonowych. Następną różnicą procesową jest sposób prowadzenia przez sąd rozwodowy sprawy. Sprawy o rozwód są zazwyczaj rozpatrywane w sposób odformalizowany, ponieważ litewski sąd orzekający stawia nadrzędny cel, ugodowe załatwienie sporu między małżonkami (art. 540 ust. 1 litew. k.p.c. Kodeks postępowania cywilnego Republiki Litewskiej z 28.02.2002 r., https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/TAIS.162435/asr (dostęp: 10.10.2021 r.). ). Za pomocą takiego podejścia do rozwiązania kwestii małżeńskich litewski sąd rozwodowy może w sposób bardziej rozważny podejść do zasadności wydania wyroku rozwodowego, ponadto w trakcie postępowania sąd nakłania strony, jeżeli w jakimś zakresie części składowych wyroku rozwodowego istnieje spór, do zawarcia ugody. Oznacza to, że sąd rozwodowy może zawiesić sprawę zarówno na wniosek małżonków, jak i z własnej inicjatywy, jeżeli okoliczności sprawy sugerują, że małżeństwo można utrzymać, a małżonkowie mogą się pogodzić. Analogicznie będzie w sytuacji konsensualnego wypracowania stanowiska przez małżonków do któregokolwiek z rozstrzygnięć składających się w jeden wyrok rozwodowy.

Każdorazowo zawieszoną sprawę sąd podejmie na wniosek jednego z małżonków. Każdy małżonek ma prawo zwrócić się do sądu o ponowne podjęcie postępowania przed upływem terminu określonego przez sąd. Jeżeli żaden z małżonków nie wystąpi o podjęcie całego postępowania o rozwód lub jego części w ciągu okresu tzw. pojednawczego, pozew o rozwód nie jest rozpatrywany jako ten za obopólną zgodą.

W prawie litewskim odmiennie rozumiana jest zasada integralności wyroku rozwodowego i kognicji sądu rozwodowego, w którym sąd rozstrzyga o wszystkich kwestiach w ramach jednego postępowania, ponieważ niektóre kwestie są ściśle ze sobą powiązane, m.in. przyznanie alimentów na dziecko (art. 385 litew. k.p.c.) lub dokonanie podziału majątku między byłymi małżonkami. Odstępstwa od tej zasady można zastosować tylko w wyjątkowych przypadkach w celu ochrony praw stron postępowania lub innych osób, lub interesów chronionych przez prawo Postanowienie litewskiego SN z 26.03.2018 r., sprawa nr 3K-3-95-403/2018, https://eteismai.lt/byla/160464810137624/3K-3-95-403/2018 (dostęp: 21.10.2021 r.). . Majątek stanowiący wspólną własność można podzielić między oboje małżonków zgodnie z porozumieniem w tym zakresie, na wniosek jednego z małżonków lub ich wierzycieli V. Čivilytė-Gylienė, Trumpas šeimos teisės vadovas, Vilnius 2006, s. 92. . Artykuł 539 ust. 1 pkt 4 litew. k.p.c. zobowiązuje małżonków do podania we wniosku o rozwód danych wierzycieli małżonków lub jednego z nich. Artykuł 540 ust. 4 litew. k.p.c. stanowi, że w przypadku gdy wierzyciele małżonków lub jeden z nich wystąpią z roszczeniami w toku postępowania rozwodowego, sąd zawiesza sprawę do czasu uregulowania roszczeń wierzycieli.

Zgodnie z powyższym, w przypadku podziału majątku wspólnego w ramach postępowania o rozwód, różnice między regulacjami litewskimi a polskimi są bardziej dostrzegalne niż w przypadku przepisów materialnych i procesowych regulujących postępowanie rozwodowe. Litewski ustawodawca przyjął odmienną koncepcję uregulowania materii związanej z podziałem majątku wspólnego. W Litwie podział majątku dokonywany jest w ramach jednego postępowania o rozwód lub w każdym innym postępowaniu, w którym ustaje wspólność małżeńska, tym samym ustawodawca rozszerzył kognicję sądu. Skutkuje to tym, że sąd rozwodowy niezależnie od skomplikowania stanu faktycznego danej sprawy, stosownie do art. 3.98 ust. 3 litew. k.c., musi orzec nawet o podziale majątku wspólnego i związanych z nim spłatach i dopłatach będących rekompensatą wskutek podziału majątku wspólnego małżonków. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku, gdyby jeden z małżonków korzystał ze wspólnego majątku do celów niezwiązanych z obowiązkami przewidzianymi w art. 3.109 litew. k.c.

Niezależnie od rozszerzonej kognicji sądu rozwodowego w prawie litewskim istnieją przypadki, w których sąd może odstąpić od kompleksowego rozstrzygnięcia wszystkich kwestii związanych z trwaniem małżeństwa. Zgodnie z przepisem art. 261 litew. k.p.c. sąd rozwodowy może dokonać częściowego podziału majątku wspólnego. W innych wyjątkowych sytuacjach sąd rozwodowy na mocy przepisu art. 136 litew. k.p.c. może skierować rozstrzyganie o podziale majątku wspólnego na oddzielną, samodzielną sprawę. Wskazane przepisy mają zastosowanie tylko do wyjątkowych przypadków, w celu szczególnej ochrony praw stron (np. wierzyciela) lub innych osób chronionych prawem (np. małoletnich dzieci, które ucierpiałyby na skutek podziału majątku wspólnego) Postanowienie litewskiego SN z 20.05.2010 r., sprawa nr 3K-P-186/2010, https://eteismai.lt/byla/145115196261515/3K-P-186/2010 (dostęp: 21.10.2021 r.). . Sądy rozwodowe mają katalog zamknięty ustawowych przesłanek do odstąpienia od podziału majątku wspólnego w ramach sprawy o rozwód. Istnieją dwa przypadki w dopuszczalności do odstąpienia od podziału majątku w ramach sprawy o rozwód, tj. istnieje zagrożenie szczególnej ochrony praw stron (np. wierzyciela) lub innych osób chronionych prawem (np. małoletnich dzieci, które ucierpiałyby na skutek podziału majątku wspólnego). A z kolei sam podział majątku wspólnego jest poprzedzony analizą stanu faktycznego i doborem właściwej metody podziału majątku wspólnego. Sąd bierze pod uwagę przede wszystkim, a być może nawet w pierwszej kolejności, interes małoletnich dzieci, dopiero następnie stan zdrowia stron postępowania lub stan majątkowy jednego z małżonków lub czy występują inne ważne okoliczności, które miałyby realny wpływ na podział majątku wspólnego w trakcie postępowania o rozwód Postanowienie litewskiego SN z 23.04.2020 r., sprawa nr e3K-3-157-378/2020; postanowienie litewskiego SN z 23.04.2020 r., sprawa nr e3K-3-109-969/2020; A. Gutauskas, G. Sagatys, R. Krasuckaitė, M. Girdauskas, E. Kisielienė, TEISMŲ PRAKTIKA BIULETENIS Nr. 54, Lietuvos Aukščiausiasis Teismas 2021, s. 165. . W orzecznictwie litewskiego Sądu Najwyższego istnieją utrwalone „wytyczne” do wskazanych przepisów, aby każdorazowo sąd orzekający oceniał je na kanwie stanu faktycznego, unikał wykładni rozszerzającej i stosowania analogii Postanowienie litewskiego SN z 29.10.2007 r., sprawa nr 3K-3-450/2007, https://www.teisevisiems.lt/seima/sutuoktiniu-nuosavybes-formos/ (dostęp: 21.10.2021 r.). .

Wlitewskim systemie prawa cywilnego ustawodawca przyjął zasadę pełnej kompleksowości orzekania o sprawach małżeńskich. Oznacza to, że sąd w wyroku rozwodowym stosownie do treści przepisu art. 3.53 litew. k.c. orzeka bezwzględnie o rozwiązaniu małżeństwa, jeżeli stwierdzi, że małżeństwo faktycznie się rozpadło i nie ma szans na jego trwanie, ale również rozstrzyga o innych kwestiach związanych z trwaniem małżeństwa. Litewski ustawodawca nie uzależnia fakultatywnego rozstrzygania danej kwestii od długości rozpatrywania. Trudno doszukiwać się w litewskich przepisach prawa materialnego i procesowego zwrotu „nadmierna zwłoka”, będącego przesłanką do odstąpienia od rozstrzygnięcia o podziale majątku wspólnego. Jak stanowi art. 3.127 ust. 3 litew. k.c., podział majątku następuje ze względu na jego wartość oraz udział we wspólnym majątku obojga małżonków, o ile istnieje możliwość jego podziału. Jeżeli majątek nie może zostać podzielony w naturze między małżonków, majątek rzeczowy zostaje przyznany jednemu z małżonków, który jednocześnie jest zobowiązany do zrekompensowania drugiemu małżonkowi jego udziału w gotówce. W orzecznictwie litewskiego Sądu Najwyższego istnieje stanowisko sprowadzające się do tego, że podział majątku wspólnego ma charakter priorytetowy Postanowienie litewskiego SN z 11.01.2008 r., sprawa nr 3K-3-108/2004, http://www.teisesgidas.lt/lat.php?id=24047 (dostęp: 21.10.2021 r.); postanowienie litewskiego SN z 28.01.2008 r., sprawa nr 3K-3-14/2008, https://eteismai.lt/byla/258293990121034/3K-3-14/2008 (dostęp: 21.10.2021 r.). . Podobnie utrwalony jest pogląd, że sąd musi rozstrzygnąć kwestię podziału majątku wspólnego z tego względu, że ustanie wspólności majątkowej jest m.in. obligatoryjnym następstwem rozwodu, bez względu na to, czy sąd orzeka o rozwodzie za obopólną zgodą małżonków, czy z orzekaniem o winie Postanowienie litewskiego SN z 18.06.2010 r., sprawa nr 3K-3-474/2006, https://eteismai.lt/byla/46387724219015/3K-3-474/2006 (dostęp: 21.10.2021 r.). . Ogólną zasadą jest, że takie postanowienie o podziale majątku wspólnego małżonków w wyroku rozwodowym oznacza, iż małżonkowie nie mają już wspólnego majątku i nie będą mogli wnieść nowego pozwu o podział wspólnego majątku. Postępowanie rozwodowe niezależnie od ewentualnie istniejącego konfliktu między małżonkami jest zawsze kontradyktoryjne. Obce prawu litewskiemu jest, żeby dana kwestia związana z trwaniem małżeństwa była ograniczona dowodowo lub czasowo, a tym samym praktycznie sprowadzała się do przyznania twierdzeń drugiego małżonka, tak aby uniknąć zarzutu nadmiernej zwłoki. Jednakże sąd rozwodowy preferuje ograniczenie postępowania dowodowego do dowodów pisemnych, chyba że okoliczność sprawy wymaga posiadania wiadomości specjalnych lub o tym świadczy charakter składnika majątku, w takiej sytuacji istnieje możliwość przesłuchania świadków i powoływania biegłych posiadających wiadomości specjalne Postanowienie litewskiego SN z 18.04.2019 r., sprawa nr 3K-3-141-378-2019, http://liteko.teismai.lt/viesasprendimupaieska/tekstas.aspx?id=299623bb-3777-413e-9390-547941c097ce (dostęp: 25.11.2021 r.) . Wynika to z treści przepisu art. 12 litew. k.p.c., który precyzuje ogólną regułę ciężaru dowodu i wskazuje, na kim spoczywa obowiązek wykazywania okoliczności, które mają być podstawą orzeczenia. Ciężar dowodu spoczywa na powodzie, który musi udowodnić podstawę faktyczną pozwu rozwodowego Postanowienie litewskiego SN z 27.11.2015 r., sprawa nr 3K-3-628-684/2015, http://liteko.teismai.lt/viesasprendimupaieska/tekstas.aspx?id=abefffa5-78c6-48e9-9564-625ace974b71 (dostęp: 21.10.2021 r.). . Musi on udowodnić fakty stanowiące podstawę jego prawa. Pozwany małżonek ma prawo zaprzeczyć faktom powoda przy pierwszym piśmie procesowym Postanowienie litewskiego SN z 20.11.2015 r., sprawa nr 3K-3-608-701/2015, https://eteismai.lt/byla/136773696373877/3K-3-608-701/2015 (dostęp: 21.10.2021 r.). .

Litewski ustawodawca promuje orzekanie za obopólną zgodą małżonków. Orzekanie w konsensusie stron postępowania jest najwygodniejszym sposobem rozstrzygania sporów małżeńskich, gdyż pole decyzyjne, a tym samym ostateczny wpływ na kształt wyroku rozwodowego, mają sami zainteresowani. Ten sposób na terenie Litwy jest szczególnie promowany przez ustawodawcę, który ułatwia małżonkom orzekanie o rozwodzie za obopólną zgodą poprzez zwolnienie z opłaty skarbowej od pozwu o rozwód. Dodatkowo przepisy przewidują, aby pozew o rozwód za obopólną zgodą był rozpatrywany przez sąd nie później niż trzydzieści dni od daty jego złożenia. W praktyce z uwagi na liczbę spraw jest to niemożliwe, dlatego w terminie trzydziestu dni małżonkowie otrzymują zawiadomienie o terminie rozprawy. Istota konsensualnego zakończenia małżeństwa sprowadza się do tego, że małżonkowie zgadzają się co do kształtu rozwodu i rozstrzygnięć zawartych w rozwodzie.

Wyrok rozwodowy ujmuje w sposób kompleksowy wszystkie sprawy dotyczące trwania małżeństwa i z chwilą uprawomocnienia ma powagę rzeczy osądzonej. Zarówno strony, jak i sąd muszą dążyć do rozwiązania wszystkich kwestii majątkowych małżonków w postępowaniu rozwodowym. W celu uzyskania rozwodu za obopólną zgodą muszą zostać spełnione wszystkie trzy warunki wymienione w art. 3.51 litew. k.c.:

1. upłynął przynajmniej rok od zawarcia małżeństwa (jeśli rok nie upłynął od zawarcia małżeństwa, małżeństwo może być nadal rozwiedzione, ale w takim przypadku wspólny spór będzie musiał zostać wniesiony do sądu o rozwód bez winy obojga małżonków, tj. zgodnie z procedurą uproszczoną),
2. oboje małżonkowie zawarli porozumienie w sprawie przebiegu i skutków rozwodu (podział majątku, utrzymanie dzieci itp.),
3. oboje małżonkowie muszą mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Porozumienie małżeńskie musi być dołączone do pozwu o rozwód (art. 539 ust. 2 litew. k.p.c.). Zgodnie z art. 3.52 ust. 2 litew. k.c. założeniem porozumienia małżeńskiego jest regulowanie w sposób kompleksowy skutków rozwodu i powinno ono zostać sporządzone w formie pisemnej. Rozpatrując sprawę rozwodową za obopólną zgodą, sąd musi zweryfikować treść skutków prawnych porozumienia małżeńskiego (art. 3.53 ust. 3 litew. k.c.). Jeżeli poszczególne regulacje umowy nie będą budziły zastrzeżeń sądu rozwodowego, to będą stanowiły integralną część wyroku rozwodowego (art. 541 ust. 1 litew. k.p.c.). Przed zatwierdzeniem umowy prawnej dotyczącej skutków rozwodu sąd musi sprawdzić, czy jej warunki są zgodne z prawem, tj. nie są sprzeczne z porządkiem publicznym, nie naruszają interesów małoletnich dzieci małżonków lub istotnie nie naruszają interesów jednego z małżonków (art. 3.53 ust. 4 litew. k.c.) W porozumieniu małżeńskim małżonkowie muszą omówić kwestie alimentacyjne ich małoletnich dzieci i między sobą nawzajem, dodatkowo muszą ustalić miejsce zamieszkania małoletnich dzieci, swój udział w ich wychowaniu oraz relacje małoletnich z każdym z rodziców, a także inne prawa i obowiązki majątkowe względem małoletnich. Wtedy treść umowy będzie stanowiła integralną część orzeczenia o rozwodzie. W przypadku istotnej zmiany okoliczności, nawet w trakcie trwania rozwodu (nagła choroba jednego z małżonków, niezdolność do pracy itp.), małżonkowie lub jedno z nich mogą wystąpić do sądu o zmianę warunków ugody dotyczącej skutków rozwodu. .

W porozumieniu małżeńskim odnoszącym się do kwestii majątkowych małżonkowie muszą również dokonać podziału majątku wspólnego ze skutkiem zawieszającym do czasu orzeczenia o rozwodzie.

Małżonkowie w porozumieniu, które załączają do pozwu o rozwód, powinni określić sposób podziału majątku wspólnego i w jakim żyją ustroju majątkowym. Porozumienie w tym zakresie powinno zostać sporządzone ze skrupulatnością i zawierać informacje, co wchodzi w skład majątku każdego z małżonków, do kogo należą poszczególne składniki, jak również, wysokość i przydział składników, jakie otrzyma każdy z małżonków po rozwodzie. Porozumienie musi obejmować istniejące zobowiązania wobec wierzycieli. Małżonkowie, redagując porozumienie majątkowe, muszą pamiętać, co podlega zaspokojeniu z majątku wspólnego, a to zobowiązania: polegające na obciążeniu przedmiotów majątkowych stanowiących współwłasność, która istniała w chwili nabycia bądź powstała później, albo zobowiązania związane z kosztami zarządu wspólnym majątkiem, a także zobowiązania związane z utrzymaniem gospodarstwa domowego oraz zobowiązania związane z kosztami prawnymi skargi dotyczącej wspólnego majątku lub interesów rodziny, jak również zobowiązania wynikające z transakcji dokonanych przez jednego z małżonków za zgodą współmałżonka, lub później zatwierdzonych przez współmałżonka, jak również zobowiązania wynikające z transakcji, na które wymagana była zgoda współmałżonka, jeżeli takie transakcje były zawierane w interesie rodziny (art. 3.109 ust. 1 litew. k.c.). Na przykładzie wierzytelności, zwolnienie w umowie jednego z małżonków wymaga dodatkowej zgody wierzyciela, np. banku. W tej zgodzie musi zostać precyzyjnie określona kwota pierwotnej wierzytelności, dotychczasowych spłat, jak i rozwiązana problematyka dalszego spłacania wobec wierzyciela. Dodatkowo jako zabezpieczenie interesów wierzycieli litewski ustawodawca wprowadził stosownie do dyspozycji przepisu art. 3.125 litew. k.c. obowiązek zarejestrowania porozumienia i samego wyroku rozwodowego w instytucji hipotecznej, do której każdy ma dostęp. W ten sposób uniknie się dalszych sporów co do ustroju majątkowego, w jakim dana osoba się znajduje, oraz wyeliminuje się dochodzenie roszczeń przeciwko któremukolwiek z byłych małżonków, a także dochodzenie roszczeń z byłego wspólnego majątku, a jedynie z części przypadłej jednemu z małżonków.

W sytuacji gdyby sąd rozwodowy nie zatwierdził porozumienia, wyznacza małżonkom dodatkowy termin na ugodowe ustalenie sposobu podziału majątku wspólnego. Wyznaczenie terminu sześciomiesięcznego na zredagowanie nowego porozumienia małżeńskiego zapada w drodze zarządzenia.

Jeżeli małżonkom w tym dodatkowym terminie nie uda się dojść do konsensusu, sąd z urzędu orzeknie o podziale majątku wspólnego, biorąc pod uwagę całokształt okoliczności, a taki wyrok nie jest traktowany jak wydany za obopólną zgodą stron. Sąd ma obowiązek ustalić skład i wartość majątku wspólnego, a w przypadku wątpliwości sąd ma prawo posiłkować się dowodami szczególnymi bez ograniczenia czasowego. Wartość majątku wspólnego małżonków sąd rozwodowy może ustalić za pomocą oficjalnych danych szacunkowych udostępnionych przez Państwowe Centrum Rejestrów Przedsiębiorstw, sąd może powołać dowód z biegłego rzeczoznawcy majątkowego i posiłkować się innymi dowodami, nie wyłącza to aktywności stron, które muszą wspomagać sąd w ustalaniu składu i wartości dzielonego majątku, tak aby nie zostać obarczonym negatywnymi skutkami procesowymi Postanowienie litewskiego SN z 10.04.2006 r., sprawa nr 3K-3-251/2006, https://eteismai.lt/byla/231411865027709/3K-3-251/2006 (dostęp: 14.10.2021 r.). . Dodatkowo w takiej sytuacji sąd rozwodowy jest uprawniony z urzędu do orzeknięcia o istnieniu nierównych udziałów w majątku wspólnym. W przypadku braku porozumienia między małżonkami o podziale majątku wspólnego majątek wspólny zostaje podzielony zgodnie z normami rozdziału VIII trzeciej księgi litewskiego Kodeksu cywilnego. Co więcej, sąd jest uprawniony do ustalenia, czy podziału majątku wspólnego w wyroku rozwodowym nie dokonać z datą wsteczną. Wynika to z istniejącego wyjątku od ogólnej reguły dokonywania podziału majątku wspólnego z datą orzeczenia głównego o rozwodzie. Ustawodawca dopuszcza możliwość dokonania podziału majątku wspólnego tylko w przypadku, gdy małżonkowie zaczęli faktycznie mieszkać oddzielnie przed wniesieniem pozwu o rozwód V. Mikelenas, Šeimos teisė, Vilnius 2009, s. 285. . Co więcej, uznanie małżonka za winnego rozpadu pożycia małżeńskiego powoduje z mocy prawa nieważność zawartego porozumienia małżonków, którzy mimo wszystko chcieliby równego podziału majątku wspólnego. Wynika to z treści brzmienia przepisu prawa materialnego, który bezwzględnie dodatkowo piętnuje małżonka winnego rozkładu pożycia. Małżonek uznany za winnego rozpadu małżeństwa nie może żądać podziału majątku wspólnego małżonków na zasadzie równych udziałów w majątku wspólnym (art. 3.117 § 1 litew. k.c.).

Zaskarżanie rozstrzygnięcia o podziale majątku wspólnego w wyroku rozwodowym w Polsce i w Litwie

Zaskarżanie wyroku rozwodowego w Polsce i w Litwie jest bardzo podobne. W obu krajach istnieje możliwość skorzystania ze środków odwoławczych lub innych środków zaskarżenia postanowienia o podziale majątku wspólnego w wyroku rozwodowym, podobnie jest z obowiązkiem przywoływania nowych dowodów i faktów wcześniej nieznanych, jak również w obu krajach ustawodawcy podobnie rozumieją zasadę integralności wyroku rozwodowego i wpływu orzeczenia o rozwodzie lub winie na inne rozstrzygnięcia Jak stanowią przepisy art. 320 ust. 1, art. 338 litew. k.p.c., na granice postępowania odwoławczego składają się podstawa faktyczna i prawna odwołania oraz badanie bezwzględnych podstaw nieważności orzeczenia. Podstawą odwołania nie mogą być roszczenia, które nie zostały podniesione w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 312 litew. k.p.c.). Sąd apelacyjny ma prawo przekroczyć granice odwołania tylko wtedy, gdy wymaga tego interes publiczny, a nieprzekroczenie granic odwołania naruszałoby prawa i słuszne interesy osoby, społeczeństwa lub państwa (art. 320 ust. 2 litew. k.p.c.). Postanowienie litewskiego SN z 21.10.2013 r., sprawa nr 3K-3-484/2013, https://eteismai.lt/byla/272297934098171/3K-3-484/2013 (dostęp: 12.10.2021 r.). .

W Polsce istotne znaczenie miała nowelizacja prawa materialnego, nowelizacja art. 58 k.r.o. dokonana została ustawą z 19.12.1975 r. Ustawa z 19.12.1975 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 45, poz. 234). Wiązała się z dodaniem do treści przepisów nowych paragrafów od drugiego do czwartego w art 58 k.r.o., a także zmianami w Kodeksie postępowania cywilnego Ustawa z 19.12.1975 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1975 r. nr 45 poz. 234). . Pierwotnie pełna integralność wyroku rozwodowego uległa ograniczeniu. W jednej z uchwał Sądu Najwyższego z okresu dokonywania nowelizacji z 1975 r. zostało stwierdzone, że „zaskarżenie przez stronę wyroku rozwodowego jedynie w części orzekającej o zajmowanym przez małżonków wspólnym mieszkaniu, w tym części orzekającej o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (...), nie oznacza zaskarżenia tego wyroku w całości” Uchwała SN z 12.11.1976 r. (III CZP 54/76), OSNCP 1977/7, poz. 109. . Rozpatrując środek odwoławczy w postaci apelacji w ramach postępowania w trybie procesowym w sprawie o rozwód, trzeba zauważyć, z jakim charakterem w obecnym stanie prawnym mamy do czynienia w kwestii rozpoznawania wniosku o podział majątku wspólnego. Otóż jest to fakultatywna kognicja sądu np. rozwodowego. Sąd rozwodowy, dokonując podziału majątku wspólnego, raczej chce dokonywać tego podziału przy założeniu, że małżonkowie nie zdecydują się w pierwszej kolejności na złożone i długotrwałe postępowanie dowodowe w tym zakresie itp., a w dalszej perspektywie jako strony nie będą kontestowały orzeczenia w tym zakresie. Jednakże nie można odebrać uprawnienia do korzystania z apelacji w tym rodzaju postępowania. W sprawach o rozwód rozstrzygnięcia zawarte w wyroku rozwodowym podlegają również zaskarżeniu apelacją.

Konsekwencją procesową zasady integralności wyroku rozwodowego, podobnie w obu analizowanych krajach, jest to, że w zakresie pewnych rozstrzygnięć wyrok rozwodowy stanowi z punktu widzenia procedury cywilnej nierozdzielną całość. Dotyczy to przede wszystkim skutków wniesienia apelacji. W zależności od treści apelacji kwestionowanego rozstrzygnięcia sąd musi badać z urzędu, w jakim zakresie wyrok rozwodowy jest podważany. Jest to konsekwencja zasady integralności wyroku rozwodowego. Strona apelująca, podnosząc błędne ustalenia w zakresie np. winy w rozkładzie pożycia, powoduje pewien automatyzm, że strona zaskarża cały wyrok rozwodowy pierwszej instancji. Wówczas sąd drugiej instancji ma obowiązek z urzędu zbadać wszystkie okoliczności dotyczące rozkładu pożycia małżonków i kompleksowo skontrolować wyrok sądu pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji nie jest przy tym związany zasadą zakazu reformationis in peius, tym samym sąd może dojść do przekonania, że zachodzi m.in. konieczność uchylenia w postępowaniu odwoławczym całego wyroku także wtedy, gdy nie zostały zaskarżone lub nie istnieją podstawy do uchylenia rozstrzygnięć immanentnie związanych z orzeczeniem o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód. W takich sytuacjach wadliwość „części” wyroku przesądza zawsze o wadliwości „całości” wyroku, a zaskarżenie tylko niektórych rozstrzygnięć wyroku orzekającego rozwód (innych niż podstawowe rozstrzygnięcie o rozwiązaniu małżeństwa) skutkuje tym, że także pozostałe niezaskarżone rozstrzygnięcia nie mogą się uprawomocnić. Dotyczy to przede wszystkim zaskarżenia wyroku sądu pierwszej instancji w zakresie rozstrzygnięcia o winie w rozkładzie pożycia Orzeczenie SN z 20.12.1947 r. (C I 1679/47), OSNC 1948/3, poz. 78 oraz wyrok SN z 27.02.1948 r. (C III 12/48), „Przegląd Notarialny” 1948/20, poz. 9–10, s. 315; W. Broniewicz, Glosa do wyroków SN: z 26.11.1999 r. (III CKN 468/98) oraz z 21.07.1999 r. (II CKN 280/99), OSP 2000/7–8, poz. 117. .

Zgodnie z powyższym należy stwierdzić, że zaskarżanie wyroku rozwodowego co do pewnych części, takich jak m.in. o rozwodzie lub winie w rozkładzie pożycia, skutkuje nieprawomocnością całości wyroku rozwodowego. Nie można tego stwierdzić co do fakultatywnych rozstrzygnięć (o podziale majątku wspólnego), które mogą być zaskarżane i są rozpoznawane przez sąd apelacyjny jako właściwy w drugiej instancji od wyroku wydanego przez sąd okręgowy.

Na terenie Litwy istnieje pewna odmienność w stosunku do regulacji polskich. Co prawda zachowana jest ogólna zasada, że takie postanowienie sądu o podziale majątku wspólnego w wyroku rozwodowym jest prawomocne i ma charakter powagi rzeczy osądzonej Postanowienie litewskiego SN z 13.06.2018 r., sprawa nr e3K-3-223-915/2018, pkt 37, https://eteismai.lt/byla/129204200800831/e3K-3-223-915/2018 (dostęp: 20.10.2021 r.). . Wyjątki od tej reguły dotyczą art. 3.53 ust. 3 litew. k.c., który stanowi, że w przypadku istotnej zmiany okoliczności (choroba byłego małżonka, niezdolność do pracy itp.) byli małżonkowie lub jeden z nich mogą wystąpić do sądu o zmianę warunków porozumienia małżeńskiego, stanowiącego podstawę rozwodu. Ta norma art. 3.53 pkt 3 litew. k.c. jest wyjątkiem od zasady powagi rzeczy osądzonej orzeczeniem sądu, dlatego nie należy jej wykorzystywać często lub stosować wykładni rozszerzającej Postanowienie litewskiego SN z 15.09.2003 r., sprawa nr 3K-3-872/2003, http://www.teisesgidas.lt/lat.php?id=24528 (dostęp: 20.10.2021 r.); postanowienie litewskiego SN z 15.06.2008 r., sprawa nr 3K-3-243/2008, https://eteismai.lt/byla/35897169951044/3K-3-243/2008 (dostęp: 20.10.2021 r.). .

W przypadku gdyby zaszła okoliczność, że nie wszystkie wspólne składniki majątkowe zostały podzielone w postępowaniu rozwodowym, były małżonek, który ma o tym wiedzę, ma prawo skorzystać z możliwości wznowienia postępowania w zakresie sprawy o podział majątku wspólnego (art. 366 ust. 1 litew. k.p.c.). Małżonek lub inna zainteresowana osoba, która uważa, że pewien składnik majątku należy do niej, musi obalić ustawowe domniemanie, że majątek nabyty podczas małżeństwa nie jest wspólną własnością małżonków, a także nabycie tego składnika nie pochodzi z części wspólnych pieniędzy, przez co również objęte byłoby współwłasnością Uchwała litewskiego SN z 4.02.2015 r., sprawa nr 3K-3-12-701/2015. .

Natomiast odmiennie należy rozpatrywać zakres uprawnienia do skorzystania ze środka odwoławczego, jakim jest apelacja do sądu okręgowego, w przypadku orzekania o podziale majątku, gdy małżonkowie wnoszą o orzekanie o rozwodzie za obopólną zgodą, albo w przypadku orzekania o podziale majątku, gdy małżonkowie prowadzą spór podczas rozwodu i nie mają istotnych kwestii ustalonych.

W przypadku orzekania o rozwodzie za obopólną zgodą małżonków małżonkowie w umowie mają obowiązek skrupulatnego wymienienia oraz określenia wartości poszczególnych składników majątkowych, tym samym są pozbawieni w zasadzie możliwości zaskarżenia takiego postanowienia w wyroku rozwodowym. Pominięcie jakiegoś składnika w trakcie rozwodu i ustalenie jego istnienia po prawomocnym orzeczeniu o sposobie podziału majątku wspólnego jest możliwe poprzez wznowienie postępowania rozwodowego w zakresie podziału majątku wspólnego, ale nadal jest to sprawa o rozwód, tylko odnosząca się do podziału majątku wspólnego. Nie jest to odrębna sprawa, tylko kontynuacja sprawy rozwodowej.

Artykuł 368 § 1 litew. k.p.c. wyznacza trzymiesięczny termin, w którym osoba może zwrócić się do sądu o wznowienie postępowania. W celu zapewnienia stabilności stosunków prawnych, przestrzegania zasad koncentracji proceduralnej i ekonomii, aby zapobiec nadużywaniu uprawnień procesowych, litewski ustawodawca ustalił, że przy obliczaniu początku terminu o naruszeniu jego praw powinno się brać pod uwagę za początkowy termin dzień, w którym małżonek wykrył nieuwzględniony składnik majątkowy Postanowienie litewskiego SN z 17.11.2015 r., sprawa nr 3K-3-607-916/2015, https://eteismai.lt/byla/56130830518866/3K-3-607-916/2015 (dostęp: 20.10.2021 r.). .

Wnioski

Oba kraje mają wiele podobieństw procesowych lub materialnoprawnych związanych z postępowaniem rozwodowym, tym samym z końcowym rozstrzygnięciem. Dopatrywanie się podobieństw można rozpocząć od przesłanek do orzeczenia rozwodu, konstrukcji wyroku rozwodowego, a zakończyć na skutkach, jakie wiąże wyrok rozwodowy. Prawomocny wyrok rozwodowy ma charakter konstytutywny i jest skuteczny erga omnes J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1993, s. 151. . Z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego ustaje większość stosunków prawnych łączących dotychczasowych małżonków, a inne ulegają przekształceniu, o ile były one uzależnione od zawarcia i trwania małżeństwa.

Podobnie jest z istotną cechą wyroku orzekającego rozwód, którą jest jego częściowa integralność, oznaczająca konieczność rozstrzygnięcia w nim o wszystkich wymaganych kwestiach, jak również brak możliwości istnienia jednych rozstrzygnięć bez innych. Integralność ta jest częściowa, gdyż zasadniczym trzonem wyroku rozwodowego jest orzeczenie o rozwiązaniu związku małżeńskiego i o winie, bez której nie mogą istnieć pozostałe rozstrzygnięcia. Z tym że w Litwie istnieje jeszcze orzeczenie rozwodu za obopólną zgodą, którego istota sprowadza się do odstąpienia od orzekania o winie i ustalenia przez małżonków poszczególnych rozstrzygnięć. Można sformułować wniosek, że zasada integralności wyroku rozwodowego ma pełne zastosowanie do roszczeń procesowych o charakterze osobistym, które nie mogą być dochodzone w innym postępowaniu niż postępowanie odrębne w sprawie o rozwód (np. roszczenie o orzekanie lub zaniechanie orzekania o winie). W obu krajach zasada integralności nie obowiązuje w zakresie rozstrzygnięcia o podziale majątku wspólnego w wyroku rozwodowym. Nie ulega wątpliwości, że oba systemy prawne zapewniają każdemu byłemu małżonkowi możliwość skorzystania ze środków zaskarżenia od wydanego wyroku, dotyczącego części o podziale majątku wspólnego.

Ustawodawcy obu krajów podchodzą odmiennie do kwestii dopuszczalności podziału majątku wspólnego w ramach głównego postępowania o rozwód, jak również przebiegu postępowania o rozwód i tym samym rozstrzygania o podziale majątku wspólnego w ramach jednej głównej sprawy o rozwód. W Polsce, jak było wspomniane, sąd w wyroku rozwodowym rozstrzyga nie tylko o rozwiązaniu małżeństwa, lecz także o innych kwestiach spornych, do których jest zobligowany. Są też i takie rozstrzygnięcia, które sąd podejmuje na wniosek małżonka lub małżonków fakultatywnie – często w zależności od okoliczności konkretnej sprawy. Niemniej jednak i tu istnieje ustawowe wyliczenie, co jest fakultatywnie przedmiotem rozważań sądu rozwodowego, co zaś w ogóle nie należy do kognicji sądu rozwodowego i nie jest brane pod uwagę. Podział majątku wspólnego w ramach sprawy rozwodowej jest objęty fakultatywną kognicją sądu rozwodowego. Podział majątku wspólnego dokonany w wyroku rozwodowym na wniosek jednego z małżonków następuje w procesie, a nie w postępowaniu nieprocesowym, po drugie – może być przeprowadzony wtedy, gdy nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu rozwodowym, po trzecie zaś – skuteczność podziału jest uzależniona od prawomocnego orzeczenia rozwodu.

Litewski ustawodawca wyszedł z założenia, że najlepszym rozwiązaniem będzie w ramach jednego postępowania rozstrzygnąć wszystkie sporne kwestie dotyczące małżeństwa. Co więcej, na terenie Litwy wzmocniona została zasada konsensualnego rozstrzygania o wszelkich sprawach małżeńskich. Postępowanie rozwodowe jest częściowo odformalizowane. Trudno doszukiwać się analogii do postępowania rozwodowego w Polsce, bardziej zbliżoną formę miałoby postępowanie o separację rozpoznawane w trybie nieprocesowym, ale i to byłoby niewłaściwe porównanie. Dopiero gdy nie uda się konsensualnie rozstrzygnąć wszystkich lub części rozstrzygnięć zawartych w wyroku rozwodowym, wtedy sąd nie jest niczym skrępowany i będzie prowadził co do każdego rozstrzygnięcia, w przypadku zaistnienia takiej potrzeby, rozbudowane postępowanie dowodowe. Rozstrzygnięcie kompleksowe wszelkich kwestii związanych z trwaniem małżeństwa przyczynia się do szybszego i definitywnego zamknięcia etapu życia stron. W zakresie rozstrzygnięcia o podziale majątku wspólnego litewski ustawodawca wyeliminował okres pośredni, tj. przejścia ze wspólności majątkowej we współwłasność. Dzięki temu małżonkowie nie będą już współwłaścicielami przedmiotów, tylko zostanie w ramach jednego postępowania dokonany podział majątku wspólnego. Uniknie się mnożenia postępowań, które w istocie swej dotyczą podobnych kwestii związanych z trwaniem małżeństwa. Zatem preferowaną zasadą jest kompleksowe przeprowadzenie postępowania rozwodowego. W postępowaniu rozwodowym w Litwie panuje pełna kontradyktoryjność i postępowanie dowodowe nie jest niczym ograniczone, małżonek musi udowadniać, że dany składnik nie jest objęty wspólnością majątkową Uchwała litewskiego SN z 4.02.2015 r., sprawa nr 3K-3-12-701/2015, https://eteismai.lt/byla/256748987044633/3K-3-12-701/2015 (dostęp: 20.10.2021 r.). .

W litewskich przepisach prawa materialnego lub procesowego próżno jest szukać odpowiednika przepisu art. 58 § 3 k.r.o. W Litwie istnieje zasada pełnej kompleksowości rozstrzygania o kwestiach małżeńskich w ramach jednego postępowania o rozwód. Kompleksowe rozstrzyganie jest promowane przez litewskiego ustawodawcę i znajduje to pełną aprobatę w orzecznictwie litewskiego Sądu Najwyższego. Jednakże rozstrzyganie o podziale majątku wspólnego nie jest warunkiem bezwzględnie obligatoryjnym do orzeczenia. Istnieją sytuacje, w których małżonkowie mogą sami dokonać podziału majątku wspólnego u notariusza. Wtedy sąd zwolniony jest od dokonywania podziału majątku wspólnego, ale sąd rozwodowy może w wyjątkowych sytuacjach odstąpić od całkowitego lub częściowego podziału majątku wspólnego w ramach sprawy o rozwód. Litewski ustawodawca odstąpił od używania niedookreślonych zwrotów, jak ma to miejsce w Polsce. Dlatego odstąpienie od dokonywania podziału majątku wspólnego w ramach jednego postępowania jest dopuszczalne przy zastosowaniu przepisów art. 261 litew. k.p.c., który daje sądowi rozwodowemu możliwość dokonania częściowego podziału majątku wspólnego. W innych wyjątkowych sytuacjach sąd rozwodowy na mocy przepisu art. 136 litew. k.p.c. może skierować rozstrzyganie o podziale majątku wspólnego na oddzielną, samodzielną rozprawę. Wskazany ostatni przepis ma zastosowanie tylko do wyjątkowych przypadków, w celu szczególnej ochrony praw stron (np. wierzyciela) lub innych osób chronionych prawem (np. małoletnich dzieci, które ucierpiałyby na skutek podziału majątku wspólnego). Na terenie Litwy istnieje wzmożona ochrona wierzycieli małżonków, którzy również stają się stronami postępowania. Przepis art. 539 ust. 1 pkt 4 litew. k.p.c. zobowiązuje małżonków do podania w pozwie o rozwód danych wierzycieli małżonków lub jednego z nich. Artykuł 540 ust. 4 litew. k.p.c. stanowi, że w przypadku gdy wierzyciele małżonków lub jeden z nich wystąpią z roszczeniami w toku postępowania rozwodowego, sąd zawiesza sprawę do czasu uregulowania roszczeń wierzycieli. Oznacza to, że sąd w praktyce zawiesza ją na okres nie dłuższy niż sześć miesięcy w celu wypracowania konsensualnego porozumienia z wierzycielem co do dalszej spłaty istniejącego zobowiązania.

Nietrudno dostrzec, że istnieją różnice w zakresie rozstrzygania o podziale majątku wspólnego w prawie polskim i prawie litewskim. W sferze dywagacji można byłoby pozostawić, czy w Polsce można byłoby recypować litewskie rozwiązania. Odpowiedź byłaby negatywna. Wydziały rodzinne w sądach okręgowych w Polsce nie są przygotowane na taką rewolucję w prawie. Jednakże można byłoby formułować postulat de lege ferenda, który sprowadzałby się do obligatoryjności orzekania o wszystkich sprawach związanych z trwaniem małżeństwa, gdy małżonkowie chcą orzeczenia o rozwodzie bez orzekania o winie. Spowodowałoby to, że znaczna część spraw zostałaby zabrana z właściwości sądów rejonowych, które dzięki temu szybciej rozpatrywałyby inne sprawy, przy okazji odbiór prawa przez społeczeństwo byłby bardziej oczekiwany. Zmiany spowodowałyby uniknięcie niezrozumienia istnienia dwóch postępowań i utrzymywania stanu niepewności lub związania prawnego z byłym małżonkiem jako współwłaścicielem na danym składniku majątkowym.