P roblematyka prawnoautorskich roszczeń z tytułu naruszeń praw autorskich do utworu architektonicznego nie była do tej pory przedmiotem szerszego zainteresowania literatury. Z niewiadomych przyczyn problem ten, mający niezwykłą doniosłość praktyczną, był niedostrzegany. W literaturze natomiast niejednokrotnie były podnoszone kwestie związane z istotą utworu architektonicznego, podmiotem uprawnionym z tytułu autorskich praw do utworu architektonicznego, prawem do integralności utworu architektonicznego, form jego wyrażenia czy też możliwości wprowadzenia zmian w projekcie architektoniczno-budowlanym. Wspomniana problematyka stanowi przedmiot niniejszego opracowania, jednakże poruszenie jej będzie zagadnieniem wstępnym do opisania, kiedy i na jakich zasadach podmiot uprawniony z tytułu autorskich praw do utworu architektonicznego może skorzystać z roszczeń sprecyzowanych w art. 79 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631 z późn. zm.) (pr. aut.). Temat artykułu zdeterminował zakres zainteresowania, który będzie przedmiotem poniższych rozważań. W konsekwencji autor w pierwszej kolejności skupił się na określeniu: czym jest utwór architektoniczny, jakie roszczenia przysługują podmiotowi uprawnionemu z tytułu praw autorskich do utworu architektonicznego oraz kiedy i w jakich okolicznościach uprawniony może skorzystać z roszczeń określonych w art. 79 ust. 1 pkt 1 i 2 pr. aut.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 6 pr. aut. utwór architektoniczny został wyodrębniony jako przedmiot ochrony prawa autorskiego, z drugiej zaś strony w pr. aut. brak jest definicji, czym jest utwór architekta. W literaturze przedmiotu zwracano uwagę, że przy tworzeniu utworu architektonicznego twórca, tj. architekt, ograniczony jest przez różne czynniki, zazwyczaj narzucone przez inwestora, w szczególności: funkcjonalne, techniczne, konstrukcyjne lub materiałowe. Pomimo takich narzucanych ograniczeń ustawodawca zdecydował się na wyróżnienie wśród katalogu określonego w art. 1 ust. 2 pr. aut. utworów architektonicznych i architektoniczno-budowlanych. Wypada zwrócić uwagę, że pojęcie utworu architektonicznego zaliczane jest do dość szerokich. Odnosi się ono nie tylko do architektury pojmowanej w sposób tradycyjnyJ. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, (w:) System Prawa Prywatnego, t. XIII, Prawa autorskie, red. J. Barta, Warszawa 2013, s. 41. , lecz także do tzw. małej architektury, za którą ustawodawca w art. 3 pkt 4 ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1409 z późn. zm.) (pr. bud.) uznał niewielkie obiekty.

W orzecznictwie sądowym dominuje pogląd, że definicja obiektów małej architektury zawiera cechę wspólną tej kategorii obiektów budowlanych, wskazując, iż są to „niewielkie obiekty”. Jest to pojęcie nieostre. Wśród obiektów małej architektury wyróżnia się niewielkie obiekty w następujących kategoriach: obiekty kultu religijnego, obiekty architektury ogrodowej oraz obiekty użytkowe służące rekreacji codziennej i utrzymaniu porządkuWyrok WSA w Gdańsku z 16 stycznia 2009 r., II SA/Gd 184/08, LEX nr 475223..

W przywołanym wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z 19 stycznia 2009 r. sąd odmówił zaliczenia domku letniskowego do małej architektury, m.in. z uwagi na fakt, że obiekt ten pełnił funkcję rekreacji indywidualnej. Sąd orzekł, że przy badaniu, jaki obiekt należy do kategorii architektury małej, ważny jest m.in. cel, jakiemu ma służyć użytkowanie tego typu obiektów. Celem nie jest użytkowanie w ramach rekreacji indywidualnej letniskowej, polegającej na sezonowym użytkowaniu obiektu przystosowanego do zamieszkiwania ludzi. Z powyższego orzeczenia Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego bezspornie wynika, że przedmiotowy zakres pojęcia małej architektury w rozumieniu pr. bud. jest inny niż utworu architektonicznego w rozumieniu pr. aut., z uwagi m.in. na konieczność wykazania „celu”, jakiemu mają służyć takie obiekty. Jednakże, przy zachowaniu wymogu oryginalności i indywidualności, w konkretnych przypadkach można zaliczyć obiekty małej architektury w rozumieniu pr. bud. do utworów architektonicznych w rozumieniu pr. aut. Ponadto pr. bud. posługuje się pojęciem obiektu budowlanego, przez który ustawa rozumie wspomniane obiekty architektury małej, a także budynek wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi lub budowlę stanowiącą całość techniczno-użytkową wraz z instalacjami i urządzeniamiPrzez budynek należy rozumieć taki obiekt budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach (art. 3 pkt 2 pr. bud.), natomiast przez budowlę należy rozumieć każdy obiekt budowlany niebędący budynkiem lub obiektem małej architektury, jak: obiekty liniowe, lotniska, mosty, wiadukty, estakady, tunele, przepusty, sieci techniczne, wolno stojące maszty antenowe, wolno stojące trwale związane z gruntem urządzenia reklamowe, budowle ziemne, obronne (fortyfikacje), ochronne, hydrotechniczne, zbiorniki, wolno stojące instalacje przemysłowe lub urządzenia techniczne, oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów, stacje uzdatniania wody, konstrukcje oporowe, nadziemne i podziemne przejścia dla pieszych, sieci uzbrojenia terenu, budowle sportowe, cmentarze, pomniki, a także części budowlane urządzeń technicznych (kotłów, pieców przemysłowych, elektrowni wiatrowych, elektrowni jądrowych i innych urządzeń) oraz fundamenty pod maszyny i urządzenia, jako odrębne pod względem technicznym części przedmiotów składających się na całość użytkową (art. 3 pkt 3 pr. bud.). (art. 3 pkt 1 pr. bud.). Wypada też wspomnieć, że do utworów architektonicznych zalicza się architekturę wnętrz, przez którą należy rozumieć sztukę urządzania wnętrz (np. w zakresie wystroju lub jego wyposażenia oraz uwzględnienia funkcjonalności takiego pomieszczenia), jak i architekturę krajobrazu (np. związaną z projektowaniem ogrodów i zieleni, w szczególności w przestrzeni miejskiej).

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że utwór architektoniczny, jako dobro niematerialne, może być uzewnętrzniony w różnoraki sposób. J. Barta, M. Markiewicz i A. Matlak zwracają uwagę, że utwór architektoniczny może być wyrażony na przykład poprzez: rysunki, plany architektoniczne, makiety, jak i w realizacjach, tj. we wzniesionych budynkach i urządzonych wnętrzachJ. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, (w:) System, s. 41. . Z drugiej zaś strony w doktrynie podnosi się brak dopuszczalności utożsamienia projektu czy też planu architektonicznego z ich realizacją. E. Wojnicka wskazuje, że projekt architektoniczny i realizacja przewidzianej i zaprojektowanej w nim wizji budynku stanowią nie tylko pojęciowo, ale także jakościowo zupełnie dwa odmienne przedmioty ochrony5 E. Wojnicka, Ochrona autorskich dóbr osobistych, Łódź 1997, s. 200. . Wydaje się, że pogląd ten podzielają J. Barta i R. Markiewicz6 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Kraków 2005, s. 237.. Natomiast A. Kopff w przypadku utworów architektonicznych postulował wyróżnienie corpus communicativi oraz corpus vegetativi. Zgodnie z tym rozróżnieniem budynek stanowi tzw. podstawę bytową dzieła architektonicznego (corpus vegetativum), natomiast plany i rysunki architektoniczne są wyłącznie schematem, na podstawie którego możliwe jest wybudowanie budynku. Takie plany i rysunki spełniają rolę corpus communicativi. Zdaniem autora dopiero zetknięcie odbiorcy z budowlą oddziaływuje na niego w taki sposób, że umożliwia mu odbiór elementów estetycznych dzieła. W konsekwencji autor ten definiuje utwór architektoniczny jako „układ przestrzenny skomponowany z różnolitego tworzywa budowlanego”A. Kopff, Utwór architektoniczny i jego autorstwo, NP 1970, nr 9, s. 1241. . Z kolei J. Goździewicz definiuje utwór architektoniczny jako „dobro niematerialne stanowiące twórczo ukształtowaną, ustaloną w jakiejkolwiek postaci koncepcję przestrzenną, gdzie koncepcja przestrzenna oznacza przestrzenny układ elementów obiektywnej rzeczywistości”J. Goździewicz, Utwór urbanistyczny i jego status w świetle Prawa autorskiego – wybrane zagadnienia, „Monitor Prawniczy” 2006, nr 12, dostęp: 8 marca 2015 r.: http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawa-handlowego/artykul/utwor-urbanistyczny-i-jego-status-w-swietle-prawa-autorskiego-wybrane-zagadnienia/ . W tym miejscu wspomnieć należy, że w systemie prawa amerykańskiego utwór architektoniczny posiada własną definicję legalną, zgodnie z którą za utwór taki uważany jest projekt budowli wyrażony poprzez utrwalenie na jakimkolwiek materialnym nośniku, takim jak w szczególności: budynek, plan architektoniczny czy też rysunek. Zakresem ochrony nie są objęte poszczególne rozwiązania o charakterze standardowymUnited States Code, Title 17, Chapter 1, Section 101.. Na uwagę natomiast zasługuje fakt, że w systemie prawnym Stanów Zjednoczonych ochroną nie są objęte obiekty będące wewnętrznymi częściami budynków. Ważnym rozstrzygnięciem na gruncie cytowanego przepisu ustawy amerykańskiej jest wyrok w sprawie Yankee Candle Co. p-ko New England Candle CoThe Yankee Candle Co. p-ko New England Candle Co., 14 F.Supp.2d 154 (1998)..  W tej sprawie rok po otwarciu Yankee Candle Co. w Holyoke, Massachusetts, firma New England Candle Company otworzyła sklep w Enfield, Connecticut, którego układ oraz wystrój lokalu był zbieżny z tym w sklepie Yankee Candle Co. Yankee Candle Co. twierdził, że skopiowanie wyglądu sklepu stanowi naruszenie praw do ich projektu architektonicznego. W tym orzeczeniu sąd okręgowy (district court) orzekł, że skoro sklep w centrum handlowym nie może być zakwalifikowany jako budynek, tym samym nie może być objęty ochroną jako utwór architektoniczny w rozumieniu prawa autorskiego. W podobnej sprawie, Viad Corp. p-ko Stak DesignViad Corp. p-ko Stak Design, Inc., 2005 WL 894853 (E.D.Tex. Apr 14, 2005) (NO. 6:04-CV-407)., powód usiłował zarejestrować kioski służące do wystawiania towarów w centrach handlowych jako utwór architektoniczny w US Copyright Office. W związku z odmową rejestracji sprawa została skierowana na drogę sądową. Sąd uznał, że zaprojektowane kioski nie są budynkami w rozumieniu prawa autorskiego, jednakże mogą być chronione jako rysunki. Pomijając w tym miejscu dalsze rozważania na gruncie prawa Stanów Zjednoczonych, które wiąże pojęcie utworu architektonicznego z budynkiem, należy stwierdzić, że w systemie prawa polskiego pojęcie utworu architektonicznego należy rozumieć szerzej i w szczególności mieć na względzie także opisane powyżej obiekty z kategorii tzw. małej architektury, a także tzw. architekturę wnętrz.

Wydaje się, że definicja utworu architektonicznego zaproponowana przez ustawodawcę amerykańskiego może być pomocna przy próbie skonstruowania definicji utworu architektonicznego na gruncie prawa polskiego. Artykuł 1 ust. 1 pr. aut. wskazuje, że przedmiotem ochrony prawa autorskiego objęty jest każdy przejaw działalności twórczej, niezależnie od m.in. jego przeznaczenia. Jednakże w przypadku konkretnych typów utworów kryterium przeznaczenia może być potrzebne do zdefiniowania określonego typu utworu. Wizja projektanta może być wyrażona jednocześnie w projekcie architektonicznym oraz budowli. Założeniem, z jakim twórca utworu architektonicznego tworzy ten utwór, jest jego realizacja poprzez budowę. Z powyższego należy wyprowadzić wniosek, że rysunki, plany architektoniczne, makiety czy wzniesione budynki mogą być różnorakimi sposobami wyrażenia utworu architektonicznego. W konsekwencji jeżeli obiekt budowlany jest jedną z form utrwalenia utworu architektonicznego, to „każde dalsze utrwalenie tego obiektu, np. w postaci fotografii (o ile nie odbywa się w ramach przepisów o dozwolonym użytku), wymaga zgody podmiotu uprawnionego z tytułu praw autorskich do utworu architektonicznego”S. Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 33(5) ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, System Informacji Prawniczej Lex 2015..

Mając na uwadze przedstawione powyżej koncepcje, należy stwierdzić, że za utwór architektoniczny należy uznać każdy przejaw działalności twórczej, o indywidualnym charakterze, cechujący się stworzoną przez człowieka wizją zorganizowania lub zaprojektowania określonej przestrzeni. Wizja ta może być wyrażona zarówno w samym planie architektonicznym, rysunku, jak i w zrealizowanym obiekcie. Jednakże plan architektoniczny lub rysunek winien mieć charakter funkcjonalny, tj. wyrażony w taki sposób, aby można było na jego podstawie wykonać czy też wybudować obiekt budowlany w rozumieniu pr. bud. lub inną formę przestrzenną (np. zrealizować projekt wnętrza lub projekt krajobrazowy). W tym miejscu należy podnieść, że nie wszystkie projekty obiektów budowlanych będzie można zaliczyć do utworów w rozumieniu prawa autorskiego, lecz tylko te, które będą miały cechę indywidualności i oryginalności. Trzeba jednak z całą stanowczością zaakcentować, że ochroną nie mogą być objęte te elementy, które są rozwiązaniami standardowymi, charakterystycznymi dla większości tego typu obiektówPrzedstawiony pogląd jest zbieżny z poglądem wyrażonym przez J. Bartę i R. Markiewicza, którzy podzielili zapatrywanie sądu niemieckiego rozpatrującego naruszenie praw do utworu architektonicznego. W przywołanym przez nich orzeczeniu przyjęto, że „wówczas, gdy kształt projektu architektonicznego jest wyznaczony wyłącznie przez czynniki techniczno-konstrukcyjne lub gdy projekt jest standardowy – ochrona autorskoprawna zostaje wyłączona”. Ponadto, zdaniem autorów, niezbędne jest, by „projekty architektoniczne posiadały szczególnie ukształtowane elementy, aby były «napiętnowane» cechą twórczości, aby wyróżniały się ponad to, co standardowe, przeciętne” (zob. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 90).. Należy zastrzec, że nie można utożsamiać utworów architektonicznych tylko z takimi projektami, które uzyskały pozwolenie na budowę.

Pogląd ten znajduje oparcie w treści art. 335 pr. aut. Zgodnie z tą regulacją „wolno korzystać z utworu, w postaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia, w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego”. Oznacza to, że sam ustawodawca wskazuje, że utwór architektoniczny może być ustalony w postaci obiektu budowlanego, rysunku lub planu. Ustawodawca nie wyklucza, że może być on ustalony jeszcze w inny sposób, wskazując w cytowanym przepisie sformułowanie „inne ustalenia”. Jako jeden z przykładów ustalenia utworu architektonicznego należy podać np. projekt budowlany w rozumieniu prawa budowlanego. Taki pogląd wyraził w jednym z orzeczeń Naczelny Sąd Administracyjny, stwierdzając, że „udostępnienie projektu budowlanego, jako części akt sprawy administracyjnej, nie narusza ani praw osobistych, ani majątkowych twórcy projektu, nie uprawnia bowiem strony, której projekt udostępniono do jego wykorzystania dla celów innych niż cele procesowe (zaznajamianie się z materiałem sprawy)”Wyrok WSA w Białymstoku z 29 marca 2012 r., II SA/Bk 122/12, OSP 2013, nr 12, poz. 120..

Niezależnie od powyższych rozważań należy podnieść, że art. 61 pr. autW myśl art. 61 pr. aut.: „Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy”.. wprost rozróżnia egzemplarz projektu architektonicznego oraz prawo do zastosowania tego projektu do budowy. Dokonując wykładni art. 61 pr. aut., należy stwierdzić, że aby można było zastosować projekt architektoniczny do budowy, w projekcie tym winna być wyrażona wizja takiej budowy właśnie w postaci utworu architektonicznego. W konsekwencji zgodnie z art. 61 pr. aut. nabywca egzemplarza projektu architektonicznego uzyskuje uprawnienie do wykorzystania utworu utrwalonego w tym projekcie poprzez wybudowanie na jego podstawie określonego obiektu. Przedstawione powyżej zapatrywanie znajduje oparcie w orzecznictwie sądowym. W jednym z orzeczeń Naczelny Sąd Administracyjny wyraził pogląd, że zawarcie przez strony umowy, na mocy której jedna ze stron nabywa projekt architektoniczny, należy sklasyfikować jako umowę licencyjną, upoważniającą drugą stronę do wykorzystania utworu architektonicznego na określonych warunkach, tj. do zastosowania do jednej budowyWyrok NSA w Warszawie z 2 czerwca 1993 r., II SA/Bk 122/12, ONSA 1994, nr 3, poz. 97. . Z poglądu tego jednoznacznie wynika, że Naczelny Sąd Administracyjny wyraźnie rozróżnił prawo autorskie do utworu architektonicznego i corpus mechanicum, na którym ten utwór może być utrwalony. Zgodnie z art. 41 ust. 2 pr. aut. umowa o korzystanie z utworu, czyli umowa licencyjna, obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. W tym sensie art. 61 pr. aut. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 41 ust. 2 pr. aut., ponieważ w przypadku nabycia projektu architektonicznego sama czynność nabycia takiego projektu, czyli przedmiotu, na którym utwór jest utrwalony, daje uprawnienie do zastosowania go do jednej budowy, tj. ucieleśnienia wizji architekta w postaci nowego obiektu, w formie budowli.

W konsekwencji należy postawić tezę, że zastanawiając się nad tym, czy dany utwór jest utworem architektonicznym, należy mieć na uwadze jego przeznaczenie lub możliwość jego wykorzystania do budowy lub zrealizowania go w postaci innej formy przestrzennej. Oczywiste jest, że w niektórych przypadkach trudne będzie zaklasyfikowanie określonego wytworu działalności twórczej jako utworu architektonicznego. Jako przykład można tu wskazać szkice czy też rysunki, które bardziej będą miały charakter utworów plastycznych niż utworów architektonicznych. Zakładam, że utwór architektoniczny musi iść o krok dalej i zawierać takie szczególne elementy, które faktycznie pozwolą na zrealizowanie wizji projektanta. Utwór plastyczny z utrwaloną budowlą nie zawiera takich szczególnych elementów. Projektant, który chciałby zaadaptować taki oryginalny i indywidualny utwór plastyczny na potrzeby stworzenia utworu architektonicznego, musiałby uzyskać zgodę twórcy utworu plastycznego. Nie jest wykluczone, że projektant potraktuje taki utwór plastyczny tylko jako inspirację dla stworzenia własnego utworu architektonicznego. Wówczas takiemu utworowi można przypisać status utworu bazującego wyłącznie na odczuciach estetycznych dostarczonych przez utwór plastyczny. W literaturze przedmiotu zauważa się, że do powstania utworu inspirowanego może dojść także w przypadku, gdy projektant stworzy dzieło, nawet posługując się ideami zawartymi w innych utworach lub do nich nawiązując, jednakże pod warunkiem znacznego stopnia przekształcenia zapożyczonych elementów. W konsekwencji nie dojdzie do powstania dzieła zależnego, jeżeli autor zaczerpnął jedynie te składniki, które nie podlegają ochronie, np. posłużył się określonym stylem architektonicznymK. J. Piórecki, Prawa autorskie uczestników procesu inwestycyjno-budowlanego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej” 2011, nr 2, s. 49.. Powyższe stanowisko doktryny jest zbieżne z orzecznictwem sądowym. W sprawie dotyczącej naruszenia praw do projektu architektonicznego centrum handlowego Sąd orzekający wprost stwierdził, że należy badać podobieństwo porównywalnych utworów, które musi być innego rodzaju niż wynikające ze sposobu przedstawienia zadania i rozwijania ogólnie znanych wzorów

Natomiast dla oceny, czy zostały naruszone prawa autorskie, decydujące znaczenie będzie miało ustalenie, w jakim zakresie został wykorzystany wcześniej istniejący projekt, tj. czy projekt późniejszy powstał w wyniku całkowicie samodzielnego procesu twórczego, bez wykorzystania pomysłu i przywłaszczenia oryginalnych cech oraz elementów z wcześniejszego utworuWyrok S.A. w Warszawie z 21 sierpnia 2013 r., VI ACa 23/2013, www.orzeczenia.ms.gov.pl.

Powództwo o ochronę praw autorskich do utworu architektonicznego może zostać poprzedzone wnioskiem o zabezpieczenie roszczenia. Zgodnie z art. 80 ust. 1 pkt 1 pr. aut. „sąd właściwy do rozpoznania spraw o naruszenie autorskich praw majątkowych miejsca, w którym sprawca wykonuje działalność lub w którym znajduje się jego majątek, także przed wytoczeniem powództwa rozpoznaje, nie później niż w terminie 3 dni od dnia złożenia w sądzie, wniosek mającego w tym interes prawny o zabezpieczenie dowodów oraz o zabezpieczenie związanych z nimi roszczeń”. Z analizy orzecznictwa sądowego wynika, że w zależności od rodzaju utworu wniosek jest zazwyczaj formułowany w ten sposób, iż do czasu prawomocnego zakończenia postępowania w sprawie wnioskodawca wnosi o: zakazanie obowiązanemu wprowadzania do obrotu określonych utworów, zakazanie obowiązanemu wytwarzania, oferowania, sprzedaży oraz reklamy i promocji utworów, nakazanie obowiązanemu niezwłocznego wycofania utworów z obrotu lub nakazanie zajęcia w siedzibie obowiązanego oraz w jego magazynach w siedzibie obowiązanego wyprodukowanych i przygotowanych do wprowadzenia do obrotu utworów. Jeżeli wnioskodawca wykaże obie przesłanki z art. 730¹ § 1 k.p.c., tj. uprawdopodobni zarówno swoje roszczenia wyprowadzane z art. 79 ust. 1 pkt 1 i 2 pr. aut., jak również interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia, to sąd może orzec zgodnie z takim wnioskiemPor. np. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 9 lipca 2010 r., I ACz 279/10, LEX nr 590553..

Przechodząc do roszczeń, jakie przysługują podmiotowi uprawnionemu z tytułu naruszania majątkowych praw autorskich do utworu architektonicznego, należy wskazać, że ustawodawca sprecyzował je w art. 79 ust. 1 pr. aut. Podmiot, którego prawa zostały naruszone, jest uprawniony do żądania od podmiotu naruszającego:

1. zaniechania naruszania;
2. usunięcia skutków naruszenia;
3. naprawienia wyrządzonej szkody: na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;
4. wydania uzyskanych korzyściWyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 23 czerwca 2015 r., SK 32/14, art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b pr. aut. w zakresie, w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, mógł żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej – w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, został uznany za niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.. W kontekście utworu architektonicznego wnikliwszego rozważania wymagają dwa pierwsze roszczenia, w szczególności z uwagi na niezwykle poważne konsekwencje finansowe, jakie może nieść za sobą uwzględnienie przez sąd takich roszczeń.

W literaturze podkreśla się, że „roszczenie o zaniechanie naruszenia autorskich praw majątkowych jest typowym roszczeniem zakazowym, którego cel zmierza do doprowadzenia do stanu zgodnego z prawem. Celem takiego roszczenia jest umożliwienie uprawnionemu prawidłowego korzystania z przysługującego mu monopolu prawnego. Osoba odpowiedzialna za naruszenie lub spowodowanie stanu zagrożenia odpowiada za swoje działanie lub zaniechanie na zasadach obiektywnych. Przesłanką roszczenia o zaniechanie niedozwolonych działań nie jest wina”P. Podrecki, Komentarz do art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, System Informacji Prawniczej Lex 2015.. Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy „zaniechanie naruszeń tak, jak i pozostałe formy ochrony zawarte w art. 79 pr. aut., jest środkiem uniwersalnym, co łączy się z tym, że użycie go w wypadku konkretnego naruszenia autorskich praw majątkowych wymaga dostosowania do specyfiki danego pola ich eksploatacji i charakteru naruszeń”Wyrok Sądu Najwyższego z 27 marca 2013 r., V CSK 203/12, LEX nr 1341708.. Powyższe oznacza, że podmiot uprawniony z tytułu autorskich praw majątkowych do utworu architektonicznego mógłby wnosić o nakazanie pozwanemu wstrzymania inwestycji, zakaz oddania jej do użytkuW jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy wskazał, że: „Zakaz wykorzystania w produkcji określonych wzorów lamp stanowiących utwory, wchodzi w zakres ochrony majątkowych praw autorskich i mieści się w pojęciu «zaniechania naruszeń», użytym w art. 79 ust. 1 ustawy z 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych” (wyrok Sądu Najwyższego z 6 listopada 2008 r., III CSK 209/08, LEX nr 560576)..

Odnosząc się w tym miejscu do roszczenia określonego w art. 79 ust. 1 pkt 2 pr. aut., usunięcia skutków naruszenia, w pełni należy podzielić pogląd, że roszczenie to ma charakter restytucyjny. Oznacza to, że jego realizacja będzie objawiać się w orzeczeniu przez sąd o przywróceniu do stanu poprzedniego przed powstaniem szkody, co w skrajnych przypadkach może oznaczać nawet nakazanie przez sąd rozebrania obiektu. Możliwość złożenia takiego wniosku wynika obecnie wprost z art. 79 ust. 4 pr. aut. Na mocy tego przepisu sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wniosek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu.

Po przeprowadzeniu wnikliwej analizy orzecznictwa dotyczącego utworów architektonicznych autor nie znalazł ani jednego opublikowanego orzeczenia, na mocy którego Sąd orzekłby zakaz korzystania z obiektu lub nakazał jego rozbiórkę. Warto natomiast zwrócić uwagę, że w uzasadnieniu jednego z wyroków opisany jest wniosek powoda, zgodnie z którym powód wnosił o: „nakazanie pozwanej wstrzymania remontu i przebudowy budynku słodowni położonego na działce nr (...) w G. oraz zasądzenie od pozwanej na jej rzecz kwoty 200 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu (…)”Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 marca 2014 r., V ACa 757/13, http://orzeczenia.katowice. sa.gov.pl. We wspomnianej sprawie powództwo zostało oddalone, albowiem Sąd ustalił, że strona powodowa nabyła prawa do projektu i mogła zastosować projekt do realizacji zamierzenia inwestycyjnego, czyli przystąpić do jego materialnego urzeczywistnienia. Z powyższego należy wyprowadzić tezę, że wnioski o zatrzymanie budowy są, co do zasady, formułowane, gdyby zaś powództwo okazało się zasadne, to potencjalnie sąd, na podstawie art. 78 ust. 1 pkt 1 lub 2, byłby uprawniony do orzeczenia zgodnie z takim wnioskiem. Zwracam natomiast uwagę, że judykaty dotyczące zaniechania naruszania prawa autorskiego pojawiają się w orzecznictwie odnośnie do innych utworówI tak np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18 grudnia 2003 r., I ACa 644/2003, LEX nr 1680979; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 29 kwietnia 2002 r., I ACa 911/2001, LEX nr 1680502; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 czerwca 2009 r., VI ACa 1437/2008, niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 7 listopada 2007 r., I ACa 819/2007, LEX nr 519310..

Specyfika inwestycji budowlanych nakazuje jednak wnikliwszą analizę możliwości orzeczenia o zakazie korzystania z obiektu lub jego rozbiórce. Warto w tym miejscu wskazać, że zgodnie z art. 60 ustawy z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskiem: „Przy dziełach budownictwa nie można wstrzymać rozpoczętej budowy. Pokrzywdzony ma jednak prawo do wynagrodzenia (honorarium) według sprawiedliwego uznania, niezależnie od roszczeń z tytułu niesłusznego wzbogacenia się i roszczeń o odszkodowanie”. Z kolei art. 57 ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim (Dz.U. z dnia 31 lipca 1952 r.) stanowił, że: „Przy dziełach architektury nie wolno wstrzymać rozpoczętej budowy; pokrzywdzony może jednak dochodzić innych roszczeń”. W obecnym stanie prawnym brak jest analogicznych rozwiązań.

Obecnie pośrednio do regulacji tych nawiązuje art. 79 ust. 4 pr. aut. in fine, w myśl którego sąd, orzekając o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, winien uwzględnić wagę naruszenia oraz interesy osób trzecich. Przepis ten umożliwia podniesienie przez stronę pozwaną zarzutu, że roszczenie powoda jest za daleko idące. Przyjęte rozwiązanie jest zgodne z art. 10 ust. 3 dyrektywy 2004/48/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnejDz.U. UE. L.2004.157.45., zgodnie z którym „rozpatrując żądanie zastosowania środków naprawczych, należy brać pod uwagę zachowanie proporcjonalności między powagą naruszenia a zarządzonymi środkami naprawczymi, a także interesy obu stron trzecich”.

Nawet w starszych orzeczeniach krajowych sądy, posługując się art. 5 k.c., rozważały kolizję pomiędzy roszczeniem strony pozwanej a zasadami współżycia społecznego, starając się wyważyć interesy stron. Na gruncie ustawy o prawie autorskim z 1952 r. w orzecznictwie wyrażono m.in. pogląd, że „w świetle zasad współżycia społecznego nie może być uwzględnione roszczenie o rozebranie ustawionych już na drogach znaków «Wielkopolska», nawet, jeśli naruszają one prawa autorskie powoda”Por. wyrok Sądu Najwyższego z 19 września 1975 r., I CR 483/75, LEX nr 64142.. Z cytowanego uzasadnienia wynika, że powódki wystąpiły przeciwko pozwanemu o nakazanie zaniechania naruszenia ich praw autorskich oraz rozebranie ustawionych na granicy województwa poznańskiego znaków informacyjnych z napisem „Wielkopolska” oraz zasądzenie na ich rzecz odszkodowania. Sąd orzekający w sprawie stwierdził, że domaganie się „rozebrania już wystawionych znaków, względnie już przygotowanych do wystawienia nie może być uznane (…) za zgodne z zasadami współżycia, idzie bowiem zbyt daleko”. Sąd Najwyższy wskazał, że ewentualne zasądzenie odszkodowania w dostateczny sposób ochroni prawa autorek. Co prawda orzeczenie to zapadło w stanie prawnym z 1975 r. i nie może być w pełni miarodajne dla obecnie obowiązującego stanu prawnego, lecz może stanowić ważny argument przemawiający za tym, że pomimo uznania zasadności roszczenia sąd może nie zdecydować się na orzeczenie o wstrzymaniu budowy lub o zakazie korzystania z obiektu. Na uwagę zasługuje także inne orzeczenie, w którym Sąd Najwyższy, oceniając zasadność dochodzonych przez architektów roszczeń autorskich z punktu widzenia ich adekwatności do usunięcia skutków dokonanego naruszenia, uznał za wystarczające dokonanie ogłoszenia w miesięczniku „Architektura”, a żądanie przywrócenia stanu poprzedniego oddalił jako nieuzasadnioneW niniejszej sprawie powód, twierdząc, że zmiany te naruszają jego autorskie dobra osobiste, domagał się przywrócenia wnętrza gmachu muzeum do stanu pierwotnego, zobowiązania pozwanego do opublikowania w „Życiu Warszawy”, „Gazecie Krakowskiej” i miesięczniku „Architektura” przeproszenia powoda za dokonane naruszenie i zasądzenia na rzecz PCK nawiązki (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 26 maja 1988 r., IV CR 122/88, LEX nr 63616).. Zdaniem Sądu Najwyższego przy „ocenie środków służących usunięciu skutków dokonanego naruszenia winny decydować kryteria obiektywne. Muszą to być w szczególności środki celowe i adekwatne do każdego przypadku”Warto także wskazać, że w wyroku z 28 marca 1977 r., I CR 76/77, LEX nr 63507, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że: „Sąd Wojewódzki stwierdziwszy, że rzeczywiście nazwisko powoda zostało w opracowaniu pozwanego H., jako nazwisko autora podstawowej pracy, pominięte, nakazał dokonanie odpowiednich ogłoszeń i zawiadomień, natomiast żądanie wycofania pracy H. uznał za nieuzasadnione. Stanowisko to nie budzi najmniejszych zastrzeżeń. Po pierwsze dlatego, że pominięcie wśród źródeł nazwiska jednego z autorów, z których pozwany korzystał, takiego żądania nie usprawiedliwia. Po drugie z tej przyczyny, że takie żądanie godzi w sposób oczywisty w zasady współżycia społecznego”..  Podkreślić należy, że powołanie się na zasady proporcjonalności oraz współżycia społecznego nie przesądza o braku zasadności roszczeń określonych art. 79 ust. 1 i 2 pr. aut., jednakże może stanowić ważny argument przemawiający za nieuwzględnieniem przez sąd wniosków np. o wstrzymanie budowy, o zakaz korzystania z obiektu lub nakazanie rozbiórki, jako za daleko idących i nieuwzględniających interesu osób trzecich.

W tym miejscu należy podnieść, że problematyka możliwości nakazania orzeczeniem sądowym rozebrania budynków, które zostały zrealizowane na podstawie ostatecznych decyzji administracyjnych (np. pozwolenia na budowę), nie jest nowa i wzbudza kontrowersje. W wyroku z 19 marca 1987 r. zostało wyrażone przez Sąd Najwyższy zapatrywanie, że ocena, czy zamierzona inwestycja budowlana nie narusza praw osób trzecich, należy do organów administracji, pod kontrolą Naczelnego Sądu Administracyjnego. W konsekwencji właściciel nieruchomości sąsiadującej z terenem tej inwestycji nie może skutecznie zgłosić przed sądem powszechnym roszczenia negatoryjnego (art. 222 § 2 k.c.)Wyrok Sądu Najwyższego z 19 marca 1987 r., III CRN 53/87, OSPiKA 1988, nr 7, poz. 173.. W innym wyroku Sąd Najwyższy orzekł, że w trybie roszczenia negatoryjnego możliwe jest nakazanie rozebrania obiektu budowlanego, chyba że wybudowanie tego obiektu nastąpiło zgodnie z pozwoleniem na budowę. Sąd swoim orzeczeniem nie może doprowadzić do kolizji z zakresem kompetencji przyznanej władzy budowlanejWyrok Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1998 r., II CKU 6/98, Prok. i Pr. 1999, z. 1, s. 32.. Z kolei w najnowszym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w niektórych sprawach cywilnych (orzeczenie dotyczyło drogi koniecznej) przedmioty rozstrzygnięcia w postępowaniach organu administracyjnego o wydanie decyzji budowlanych oraz sądu cywilnego nie krzyżują się. Innymi słowy, sąd, rozstrzygając sprawę cywilną, nie wkracza w sferę kompetencji organu administracyjnego rozstrzygającego sprawę o udzielenie zezwolenia na budowę lub w przedmiocie zalegalizowania budowy. W konsekwencji Sąd Najwyższy stwierdził, że orzeczenie sądu ustanawiające drogę konieczną, prowadzące w konkluzji do usunięcia budynku wybudowanego zgodnie z pozwoleniem na budowę (znajdującego się na trasie przebiegu szlaku drożnego), nie będzie wydawane na skutek oceny tych samych faktów, które warunkowały wydanie decyzji administracyjnej. Nakaz rozebrania w takim wypadku związany jest z odmiennymi okolicznościami faktycznymi, które nie mają znaczenia w postępowaniu administracyjnym, i następuje na podstawie normy prawa cywilnego. Sąd wyraził pogląd, że droga konieczna może być przeprowadzona przez nieruchomość sąsiednią także wtedy, gdy istnieje konieczność rozbiórki obiektu istniejącego na tej nieruchomościUchwała Sądu Najwyższego z 5 listopada 2014 r., III CZP 74/14, LEX nr 1532596..

Jak wynika z przytoczonego orzecznictwa (pomimo pewnych rozbieżności), ostatnie judykaty sądowe dopuszczają możliwość orzeczenia na drodze postępowania cywilnego o rozebraniu budynku, który został wybudowany zgodnie z pozwoleniem na budowę. Niewątpliwie prawa autorskie są tą kategorią praw, których poprawność nabycia przez inwestora nie jest badana w postępowaniu administracyjnym, a więc sąd cywilny, rozstrzygając sprawę cywilną z zakresu prawa autorskiego, nie wkracza w sferę kompetencji organu administracyjnego. Jeszcze raz jednak podkreślam, że orzeczenie o zakazie zaniechania naruszeń (rozebrania zrealizowanego projektu lub zakazie korzystania z takiego obiektu) moim zdaniem powinno uwzględniać zasadę współżycia społecznego wyrażoną m.in. w cytowanym wyroku Sądu Najwyższego z 19 września 1975 r. (I CR 483/75)Cyt.: „w świetle zasad współżycia społecznego nie może być uwzględnione roszczenie o rozebranie ustawionych już na drogach znaków «Wielkopolska», nawet jeśli naruszają one prawa autorskie powoda”. oraz zasadę proporcjonalności wskazaną w art. 79 ust. 4 pr. aut. i art. 10 ust. 2 dyrektywy 2004/48/WE. Trzeba jednak mieć na uwadze to, że ostateczna decyzja co do wstrzymania budowy, zakazu korzystania lub rozbiórki, będzie zawsze podejmowana przez sąd orzekający w konkretnej sprawie. Argumenty zawarte powyżej stanowią wyłącznie przytoczenie argumentacji, lecz nie przesądzają o tym, że rozstrzygając sprawę, sąd nie zdecydowałby się na orzeczenie zgodnie z takim wnioskiem powoda.

W przypadku orzeczenia wyrokiem sądu cywilnego o wstrzymaniu budowy orzeczenie byłoby egzekwowane w trybie postępowania egzekucyjnego przez komornika. Zgodnie z art. 1051 k.p.c.: „jeżeli dłużnik ma obowiązek zaniechać pewnej czynności lub nie przeszkadzać czynności wierzyciela, sąd, w którego okręgu dłużnik działał wbrew swemu obowiązkowi, na wniosek wierzyciela po wysłuchaniu stron i stwierdzeniu, że dłużnik działał wbrew obowiązkowi, nałoży na niego grzywnę. Tak samo sąd postąpi w razie dalszego wniosku wierzyciela”. Ponadto w sytuacji, o której mowa w art. 1051 § 1, sąd, na wniosek wierzyciela, po wysłuchaniu stron i stwierdzeniu, że dłużnik działał wbrew obowiązkowi, może zamiast nałożenia grzywny nakazać dłużnikowi zapłatę na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniężnej za dokonane naruszenie oraz zagrozić nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej za każde kolejne naruszenie obowiązku, stosownie do jego treści, niezależnie od roszczeń przysługujących wierzycielowi na zasadach ogólnych (art. 1051¹ § 1 k.p.c.). Po stwierdzeniu, że dłużnik w dalszym ciągu działał wbrew obowiązkowi, sąd, na wniosek wierzyciela, po wysłuchaniu stron, nakazuje dłużnikowi zapłatę wierzycielowi sumy pieniężnej. Tak samo sąd postąpi w razie dalszego wniosku wierzyciela (art. 1051¹ § 1 k.p.c.).

Podsumowując rozważania, należy wskazać, że nie wszystkie projekty czy też obiekty budowlane będą podlegały ochronie w rozumieniu prawa autorskiego, jako utwory architektoniczne. Strona dochodząca swoich roszczeń w pierwszej kolejności musi wykazać, że dany projekt lub obiekt posiada cechy indywidualne oraz oryginalne, co w świetle dominujących poglądów nie musi być łatwe, m.in. dlatego, że większość rozwiązań architektonicznych korzysta z rozwiązań standardowych. Wydaje się także, że w indywidualnych przypadkach w świetle art. 10 ust. 3 dyrektywy 2004/48/WE oraz art. 5 k.c. sformułowanie roszczenia o nakazanie rozbiórki budynku, wstrzymanie budowy lub zakaz korzystania z obiektu może stanowić przekroczenie zasad proporcjonalności i być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W takich przypadkach za wystarczające sąd może uznać np. naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych. Należy jednak pamiętać, że nie może powoływać się na naruszenie zasad współżycia społecznego osoba, która sama zasady te (lub przepisy prawa) narusza. Takiej osobie nie przysługuje ochrona z art. 5 k.c. Oczywiście reguła ta nie może być jednak stosowana mechanicznie ani nie może prowadzić do uproszczeń. W szczególności fakt naruszenia zasad współżycia społecznego przez jedną stronę stosunku prawnego nie usprawiedliwia zaniechania przez sąd rozpoznający sprawę dokładnego ustalenia wszystkich istotnych okoliczności sprawy oraz porównania, rozważenia i ocenienia zachowania się obu stron i wyprowadzenia stąd wniosków co do zasadności postawienia przez tę stronę zarzutu nadużycia prawa podmiotowego wynikającego z naruszenia zasad współżycia społecznego przez drugą z nichor. wyrok Sądu Najwyższego z 20 stycznia 2011 r., I PK 135/10, LEX nr 794776..