B adania poligraficzne w Polsce kojarzone są głównie ze sprawami karnymi oraz dyskusją wokół waloru dowodowego takich badań w postępowaniu karnym. Jednakże w ostatnim czasie dyskusja dotyczy coraz częściej wykorzystania badań tego typu w innych dziedzinach, a w szczególności w stosunkach pracy. W postępowaniach sądowych z zakresu prawa pracy coraz częściej pojawia się kwestia dopuszczalności takich badań oraz konsekwencji pracowniczych z nimi związanych – w tym również możliwości rozwiązania na podstawie wyniku takiego badania stosunku pracy. Ponadto sama procedura kwalifikacyjna przyszłego pracownika wykorzystująca takie badanie jest dyskusyjna. Mowa tu o spornych kwestiach związanych z gwarancjami pracowniczymi w sektorze prywatnym, natomiast dopuszczalność takich badań wobec funkcjonariuszy określonych służb policyjnych specjalnych regulowana jest osobnymi aktami prawnymi.

W polskim języku prawnym „badania poligraficzne”Pojęcie takie znajduje się w ustawie z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. z 2006 r. nr 104, poz. 708). nazywane bywają też „badaniami psychofizjologicznymi”Pojęcie takie znajduje się w licznych ustawach i rozporządzeniach, jak: ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu; rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 24 kwietnia 2003 r. w sprawie wzoru kwestionariusza osobowego oraz szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego wobec kandydatów do służby w Agencji Wywiadu; rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 29 listopada 2002 r. w sprawie wzoru kwestionariusza osobowego oraz szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego wobec kandydatów do służby w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego; rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 26 lipca 2006 r. w sprawie postępowania kwalifikacyjnego wobec żołnierzy ubiegających się o wyznaczenie na stanowiska służbowe w Służbie Kontrwywiadu Wojskowego; rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 26 lipca 2006 r. w sprawie postępowania kwalifikacyjnego wobec kandydatów do służby w Służbie Kontrwywiadu Wojskowego; ustawa z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej; ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Celnej; ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji; ustawa z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych. , jak również „badaniami wariograficznymi”Pojęcie takie znajduje się w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 20 marca 2007 r. w sprawie trybu i warunków ustalania zdolności fizycznej i psychicznej policjantów do służby na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych jednostek Policji oraz rozporządzeniu Ministra Finansów z 20 grudnia 2010 r. w sprawie przeprowadzania testu sprawności fizycznej, badania psychologicznego i badania psychofizjologicznego funkcjonariuszy celnych. . W Kodeksie postępowania karnegoUstawa Kodeks postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r., Dz.U. z 1997 r. nr 89, poz. 555 z późn. zm. nie mają one swojej definicji legalnej, a jedynie są opisane jako „stosowanie środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu”Art. 171 § 5 pkt 2 k.p.k., art. 192a § 2 k.p.k., art. 199a k.p.k..

Zakres wykorzystania badań poligraficznych w postępowaniu karnym reguluje od  2003 r. Kodeks postępowania karnego (art. 171 § 5 pkt 2Art. 171 § 5 pkt 2 stanowi, że niedopuszczalne jest stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem. , art. 192aArt. 192a stanowi podstawę do przeprowadzania testów psychofizjologicznych dla ograniczenia kręgu osób podejrzanych oraz ustalenia wartości dowodowej śladów. Zgodnie z tym artykułem w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów można pobrać odciski daktyloskopijne, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próby pisma, zapach, wykonać fotografię osoby lub dokonać utrwalenia głosu. Po wykorzystaniu w sprawie, w której dokonano pobrania lub utrwalenia, pobrany lub utrwalony materiał zbędny dla postępowania należy niezwłocznie usunąć z akt i zniszczyć. W wypadkach, o których mowa powyżej, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby. , art. 199aZ kolei na podstawie art. 199a k.p.k. można przeprowadzić testy psychofizjologiczne podejrzanego, oskarżonego, a także, co należy podkreślić, świadka. ), a także orzecznictwo Sądu Najwyższego i Sądów ApelacyjnychDo problematyki badań poligraficznych odniósł się SN już w wyroku z 25 września 1976 r., II KR 171/76, stwierdzając, że „badania te mają jedynie charakter pomocniczy, pośredni i nie mogą stanowić samodzielnego dowodu dającego podstawę do konkretnych ustaleń”, późniejsze zaś orzecznictwo sądów, opowiadając się za możliwością przeprowadzenia badań poligraficznych (wariograficznych) na potrzeby postępowania sądowego, wskazywało jednocześnie ich ograniczoną przydatność (np. wyrok Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r., III KK 51/04). . Sprawa ich dopuszczalności w śledztwie i w ogóle procesie karnym jest więc przesądzona.

W odniesieniu do stosunków prawa pracy pojawia się podstawowe zagadnienie – czy i na jakiej podstawie badania takie mogą być przeprowadzane wobec pracowników. A jeśli brak byłoby wyraźnych podstaw normatywnych – to czy można wyprowadzić wniosek, że badania takie są dopuszczalne, z faktu, iż ustawa ich nie zakazuje. Przy czym pamiętać należy, że poligraficzne badania pracownicze mają dwie zasadnicze odmiany: są to badania kandydatów do pracy (służby), czyli badania przedzatrudnieniowe (ang. Pre-employment), oraz badania kontrolne pracowników lub funkcjonariuszy (ang. Screening).

Celem tych pierwszych jest niedopuszczenie do pracy (służby) osób w tej pracy (służbie) niepożądanych – przede wszystkim osób, które posługują się nieprawdziwymi informacjami w procedurze aplikacyjnej. Celem drugich badań, nazywanych czasem, choć nieściśle, „lojalnościowymi”J. Pietruszka, O dopuszczalności i silnie prewencyjnym oddziaływaniu badań poligraficznych w stosunkach pracy, „Monitor Prawa Pracy” 2006, nr 4., jest wykrycie osób, które naruszyły reguły obowiązujące w pracy (służbie) – np. ujawniały osobom postronnym informacje poufne, dane osobowe, działały na szkodę firmy lub jej klientów.

W pierwszej kolejności, aby móc rozważyć dopuszczalność takich badań w sektorze prywatnym, warto przeanalizować regulacje prawne dotyczące badań funkcjonariuszy niektórych służb państwowych i kandydatów do takich służb.

Takie badania są powszechne w wielu krajach, w szczególności w USA, a ostatnio także w Rosji i innych krajach b. ZSRRY. Kholodny, Interrogations using polygraph in Russia: 15 years of legal application, „European Polygraph” 2008, nr 2/4.. Badania takie są w USA powszechnie stosowane w stosunku do funkcjonariuszy policji, służb specjalnych i rozmaitych cywilnych pracowników administracji federalnej, w sytuacji gdy ci ostatni mają dostęp do tajemnic, narkotyków itp.J. Widacki, Kryminalistyka, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 384–386.

Napodstawie przepisów prawa w Polsce badaniom tego typu są poddawani kandydaci do różnych służb policyjnych i specjalnych, a także ich funkcjonariusze. W odniesieniu do kandydatów do służby w Agencji Wywiadu, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, dopuszczalność takich badań wynika wprost z ustawy. W odniesieniu do kandydatów do służby w Służbie Wywiadu Wojskowego, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Celnej wynika to jedynie z przepisów rozporządzeń, wydanych w wykonaniu dość ogólnych delegacji ustawowych. Natomiast badania poligraficzne funkcjonariuszy pozostających już w służbie są dopuszczalne na podstawie ustaw w: Policji, CBA, Służbie Celnej, AW, ABW i Straży Granicznej.

Uregulowana ustawowo prawna dopuszczalność takich badań wobec funkcjonariuszy jest zgodnaJak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 9 czerwca 1998 r., ustawa musi ustanowić obiektywne kryteria doboru kandydatów do służby oraz uregulować zasady i procedurę rekrutacji w taki sposób, aby zapewnić przestrzeganie zasady równości szans wszystkich kandydatów, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i nieuzasadnionych ograniczeń. Przy czym nie odbiera to władzy publicznej możliwości ustalenia szczegółowych warunków dostępu do konkretnej służby, ze względu na jej rodzaj i istotę. Ustawa powinna również określić kryteria zwalniania ze służby oraz procedurę podejmowania decyzji w tym zakresie, tak aby wykluczyć wszelką dowolność działania władz publicznych. Konieczne jest także stworzenie odpowiednich gwarancji praworządności decyzji dotyczących dostępu do służby publicznej, a więc przede wszystkim decyzji o przyjęciu lub odmowie przyjęcia do służby publicznej oraz zwolnieniu z tej służby (K. 28/97, OTK ZU 1998, nr 4, s. 302). z art. 60 KonstytucjiKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa z 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 z późn. zm., który wymaga, aby zasady dostępu do służby publicznej były takie same dla wszystkich obywateli posiadających pełnię praw publicznych.

Nie ma także sprzeczności pomiędzy treścią art. 30 i 47 Konstytucji a przeprowadzaniem badań poligraficznych, skoro ich wyniki służą przede wszystkim ochronie konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności„Tu rodzi się pytanie, czy danie obywatelowi dodatkowego argumentu do obrony i dowodzenia swojej niewinności narusza godność człowieka, jego prawa (w tym szczególnie prawa do obrony), cześć, dobre imię oraz prawo do decydowania o swoim życiu osobistym?” – za: J. Pietruszka, O dopuszczalności..

Poniżej zostaną opisane regulacje prawne w celu zobrazowania, jak jest unormowana wobec funkcjonariuszy danej służby kwestia badań poligraficznych.

Ustawa o Centralnym Biurze AntykorupcyjnymDz.U. z 2006 r. nr 104, poz. 708. w Rozdziale 5 – Służba funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego (art. 50) wskazuje, że przyjęcie kandydata do służby w CBA następuje po przeprowadzeniu postępowania kwalifikacyjnego, na które składa się m.in. ustalenie zdolności fizycznej i psychicznej do służby w CBA. Natomiast w stosunku do kandydata ubiegającego się o przyjęcie do służby w CBA na stanowisko wymagające szczególnych umiejętności lub predyspozycji postępowanie kwalifikacyjne może być rozszerzone o czynności mające na celu sprawdzenie przydatności kandydata do służby na takim stanowisku, w tym o przeprowadzenie badania poligraficznego. Natomiast funkcjonariusz może być skierowany z urzędu lub na własną prośbę do komisji lekarskiej w celu określenia jego stanu zdrowia oraz ustalenia zdolności fizycznej i psychicznej do służby, jak również związku poszczególnych schorzeń ze służbą. Funkcjonariusz może być również poddany badaniom poligraficznym.

O skierowaniu funkcjonariusza na te badania decyduje Szef CBA – przy czym decyzja Szefa CBA nie wymaga uzasadnienia (art. 63 ustawy o CBA). Przeprowadzenie badań reguluje szczegółowo rozporządzenie wydane do tej ustawy – przy czym mowa tam zarówno o badaniu poligraficznym wprost, jak i o badaniu psychotechnicznym (w którym badanie poligraficzne się mieści)Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20 lipca 2006 r. w sprawie wzoru kwestionariusza osobowego oraz szczegółowego trybu przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego wobec kandydatów do służby w Centralnym Biurze Antykorupcyjnym w § 6 stanowi, że w toku postępowania kwalifikacyjnego kandydat podlega badaniom psychologicznym oraz lekarskim, mającym na celu ustalenie jego zdolności fizycznej i psychicznej do służby w CBA. Natomiast zgodnie z § 7 kandydat, który ubiega się o przyjęcie do służby w CBA na stanowisko wymagające szczególnych umiejętności lub predyspozycji, może być poddany m.in. dodatkowemu badaniu psychologicznemu i poligraficznemu; badaniu psychotechnicznemu..

Również poddani takim badaniom mogą być kandydaci do służby w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, a także funkcjonariusze pełniący już tę służbęNa podstawie ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. nr 29, poz. 154).. Procedurę badania szczegółowo reguluje akt wykonawczyRozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 29 listopada 2002 r. w sprawie wzoru kwestionariusza osobowego oraz szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego wobec kandydatów do służby w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Ponadto rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 24 kwietnia 2003 r. w sprawie wzoru kwestionariusza osobowego oraz szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego wobec kandydatów do służby w Agencji Wywiadu w § 7 stanowi, że kandydat, który ubiega się o przyjęcie do służby w AW na stanowisko wymagające szczególnych umiejętności lub predyspozycji, może być poddany: badaniu psychofizjologicznemu; badaniu psychotechnicznemu..

Przyjęcie kandydata do służby w ABW albo AW następuje po przeprowadzeniu postępowania kwalifikacyjnego, na które składa się m.in. ustalenie zdolności fizycznej i psychicznej do służby w Agencji (art. 46 ustawy o ABW i AW). Natomiast w stosunku do kandydata ubiegającego się o przyjęcie do służby w ABW albo AW na stanowisko wymagające szczególnych umiejętności lub predyspozycji postępowanie kwalifikacyjne może być rozszerzone o czynności mające na celu sprawdzenie przydatności kandydata do służby na takim stanowisku, w tym o przeprowadzenie badania psychofizjologicznego. Pamiętać należy, że przez badanie psychofizjologiczne należy rozumieć badanie poligrafem.

Również funkcjonariusze i kandydaci na funkcjonariuszy Straży Granicznej mogą być poddawani badaniom poligraficznym na podstawie ustawy o Straży Granicznej oraz aktów wykonawczychRozporządzenie Prezesa Rady Ministrów – Przeprowadzanie postępowania kwalifikacyjnego w stosunku do kandydatów ubiegających się o przyjęcie do służby w Straży Granicznej – § 9 (Dz.U. z 2006 r. nr 23, poz. 175). – w ramach możliwości przeprowadzania badania psychofizjologicznego (art. 31)Ustawa o Straży Granicznej (Dz.U. z 2011 r. nr 116, poz. 675). . Ponadto funkcjonariusz pełniący służbę na określonych stanowiskach służbowych lub w określonych komórkach organizacyjnych albo przewidywany do takiej służby może być poddany testowi sprawności fizycznej, badaniu psychologicznemu lub badaniu psychofizjologicznemu, mającym na celu sprawdzenie jego przydatności i predyspozycji do służby na tych stanowiskach lub w tych komórkach organizacyjnych (art. 39b ustawy o Straży Granicznej).

Na mocy ustawy o Służbie CelnejUstawa o Służbie Celnej (Dz.U. z 2009 r. nr 168, poz. 1323) oraz właściwych rozporządzeńRozporządzenie Prezesa Rady Ministrów – Przeprowadzanie testu sprawności fizycznej, badania psychologicznego i badania psychofizjologicznego funkcjonariuszy celnych (Dz.U. z 2010 r. nr 230, poz. 1515). (art. 102) funkcjonariusz pełniący służbę w wyodrębnionych komórkach (Wydziałach Zwalczania Przestępczości) albo przewidywany do takiej służby może być poddany testowi sprawności fizycznej, badaniu psychologicznemu lub badaniu psychofizjologicznemu, mającym na celu sprawdzenie jego przydatności do służby na danym stanowisku lub w określonej komórce organizacyjnej. Badaniem takim może być, za zgodą Szefa Służby Celnej, objęty również funkcjonariusz kwalifikowany do skierowania na szkolenia specjalistyczne.

Zgodnie z art. 35a ustawy o Policji policjant może zostać poddany procedurze określającej jego predyspozycje do służby na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych poprzez przeprowadzenie testu sprawności fizycznej, badania psychologicznego lub badania psychofizjologicznego. Wskazać tu należy, że regulacje związane z dopuszczalnością takich badań na funkcjonariuszach Policji stały się przedmiotem rozważań Trybunału KonstytucyjnegoWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 lutego 2010 r., K. 1/2008, LexPolonica nr 2144497, OTK ZU 2010, nr 2A, poz. 14, www.trybunal.gov.pl.

Podstawą rozważań Trybunału stał się fakt, że uregulowanie prawne nie wskazuje przesłanek podmiotowych, których zaistnienie uzasadnia poddanie konkretnych funkcjonariuszy procedurze weryfikującej predyspozycje do służby, a także zasad określania stanowisk lub komórek organizacyjnych, w których służba wymaga określonych predyspozycji policjanta. Nadto nie precyzuje zakresu poszczególnych badań, jak również przesłanek oceny końcowej ich wyników oraz ich skutków dla treści stosunku służbowego policjanta. Posługuje się też niedookreślonym pojęciem badania psychofizjologicznego, przez co zbyt głęboko ingeruje w sferę praw policjanta. Konieczne było też ustalenie, czy kwestionowany przepis spełnia wymóg dostatecznej określoności regulacji prawnych, wynikający z art. 2 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ustawa o Policji określa dwie odrębne procedury pozwalające stwierdzić zdolność fizyczną i psychiczną do służby w Policji. Pierwsza polega na określeniu warunków stawianych kandydatom do służby w Policji (art. 26 ust. 1 ustawy o Policji). Druga polega na weryfikacji predyspozycji policjanta do służby na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych Policji (art. 35 ust. 1 ustawy o Policji). Ustawodawca uznał, że służba na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych wymaga od policjanta kwalifikowanych cech zdrowotnych i wyjątkowych predyspozycji psychofizycznych (kwalifikowanych w porównaniu z tymi, które stawiane są ogólnie kandydatom do służby w Policji). W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie ma podstaw do stwierdzenia, że w unormowaniach ustawy o Policji występują sprzeczności powodujące niejasność wskazanej regulacji ustawowej. Badanie oceny zdolności do służby w ogólności i badanie predyspozycji do służby na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych to dwie różne kategorie badań, którym poddawani są kandydaci do służby w Policji, a następnie – niektórzy policjanci.

W tej sytuacji stawiany ustawie zarzut braku określenia w art. 35a ust. 1 ustawy o Policji przesłanek podmiotowych poddania policjanta procedurze weryfikującej predyspozycje do służby na konkretnych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych Trybunał Konstytucyjny uznał za niezasadny. Procedurze tej poddawany jest bowiem tylko ten policjant, który ubiega się o służbę na konkretnym stanowisku lub w konkretnych komórkach organizacyjnych Policji. Trybunał wypowiedział się co do zarzutu dotyczącego braku określenia w art. 35a ust. 1 ustawy o Policji zakresu poszczególnych badań, przesłanek końcowej oceny oraz skutków wyników dla stosunku służbowego policjanta. W tej kwestii Trybunał przypomniał, że w wyroku z 8 października 2002 r. (K. 36/2000, OTK ZU 2002, nr 5A, poz. 63) podkreślono, że „określenie kryteriów oraz dokonywanie oceny warunków psychofizycznych niezbędnych do pełnienia służby w Policji nie stanowi materii prawnej, lecz jest przedmiotem wiedzy specjalistycznej. Dlatego też ustalenie sztywnych norm prawnych w tej dziedzinie pozostawałoby w sprzeczności z charakterem przedmiotu regulacji”. Trybunał Konstytucyjny w sprawie K. 36/2000 wyraził pogląd, że charakter służby uzasadnia pozostawienie daleko idącej swobody w kształtowaniu treści aktu wykonawczego, regulującego tryb i zasady takich badań, gdyż kandydaci muszą wykazać się szczególnymi predyspozycjami do służby w formacji uzbrojonej. Narzucenie przez ustawodawcę w tym zakresie szczegółowych rozwiązań ustawowych krępowałoby w nadmiernym stopniu potrzebną w wypadku służb mundurowych swobodę w kształtowaniu postępowania mającego na celu ocenę przydatności funkcjonariusza do służby (wyrok z 8 października 2002 r., K. 36/2000, OTK ZU 2002, nr 5A, poz. 63).

Powyższe ustawy i rozporządzenia (poza regulacjami dotyczącymi Policji i Służby Celnej) nie wskazywały dopuszczalnych celów i zakresu badań poligraficznych. Oczywiście możliwe jest wyprowadzenie ogólnych wniosków, że cele badania wiązać się muszą z powierzeniem czynności w ramach specjalnych komórek służby. Jednakże nie ma tam zapisanego zakresu takich badań, który – choć z pewnością determinowany jest jego celem – to jednak nie powinien naruszać określonych gwarancji pracowniczych, które także przysługiwać winny funkcjonariuszom służb.

Dopuszczalne cele i zakres badań poligraficznych zostały szczegółowo opisane w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z 20 marca 2007 r. w sprawie trybu i warunków ustalania zdolności fizycznej i psychicznej policjantów do służby na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych jednostek PolicjiRozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 20 marca 2007 r. w sprawie trybu i warunków ustalania zdolności fizycznej i psychicznej policjantów do służby na określonych stanowiskach lub w określonych komórkach organizacyjnych jednostek Policji.. Zakres badań poligraficznych został tam opisany w § 9, w formie katalogu. Katalog zawiera możliwości sprawdzenia lojalności w służbie – czy czerpano w jakiejkolwiek formie nienależne korzyści w związku ze służbą w Policji oraz czy były ewentualne patologie oraz uzależnienia niepożądane w służbie. Zakres badań poligraficznych jest również opisany w przepisach wykonawczych do ustawy o Służbie CelnejRozporządzenie Ministra Finansów z 20 grudnia 2010 r. w sprawie przeprowadzania testu sprawności fizycznej, badania psychologicznego i badania psychfizologicznego funkcjonariuszy celnych.. Rozporządzenie, które jest poświęcone przeprowadzaniu testów sprawności fizycznej, badaniom psychologicznym i psychofizjologicznym, nie tylko zakreśla zakres i cel badań poligraficznych, tak jak to ma miejsce w rozporządzeniu do ustawy o Policji, ale dodatkowo opisuje całą procedurę badania. Paragraf 23 stanowi, że w badaniu poligraficznym nie wolno  wykorzystywać pytań dotyczących wyznania, przekonań politycznych czy preferencji seksualnych. W paragrafie tym zapisane jest również, że jedno badanie musi się składać z co najmniej trzech testów.

Tak zakreślone cele badania i ich zakres a contrario ograniczają możliwość dowolnego określania celu i przedmiotu badań, w szczególności zadawania funkcjonariuszom i kandydatom do służby pytań niemających związku z tak określonym celem i zakresem badań. Nie zezwala się np. na zadawanie pytań dotyczących spraw osobistych, niezwiązanych ze służbą.

Kolejnym zagadnieniem, które wymaga rozważenia, jest dopuszczalność badań pracowniczych osób niebędących funkcjonariuszami wymienionych służb i formacji. Chodzi tu przede wszystkim o dopuszczalność badań poligraficznych pracowników administracji rządowej i samorządowej oraz o możliwość takich badań pracowników firm prywatnych.

Wydaje się, że rozpatrywanie tego problemu należy zacząć od przypomnienia zasady praworządności, wedle której organy publiczne mogą czynić tylko to, co jest im przez prawo nakazane lub dozwolone, zaś podmioty prywatne, osoby fizyczne, mogą czynić wszystko, czego prawo im nie zakazuje.

Wychodząc od tej zasady, wydaje się oczywiste, że badaniom poligraficznym mogą być poddani tylko ci pracownicy (funkcjonariusze), co do których ustawy przewidują możliwość lub konieczność poddania ich takim badaniom. Tym samym nie wolno poddawać badaniom poligraficznym kandydatów do pracy w innych, niż wyżej wspomniane, instytucjach państwowych (tj. w Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Agencji Wywiadu, Służbie Wywiadu Wojskowego, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Straży Granicznej, Żandarmerii i Służbie Celnej) ani też pracowników lub funkcjonariuszy tych instytucji.

Otwartą zaś sprawą jest dopuszczalność badań poligraficznych kandydatów do pracy lub pracowników podmiotów prywatnych. Badania takie mają istotne znaczenie na tych stanowiskach pracy, które wiążą się z dostępem pracownika do ważnych informacji (związanych z ochroną danych osobowych, tajemnicą bankową, tajemnicą przedsiębiorstwa itp.), dostępem do mienia o znacznej wartości (np. konwojenci), dostępem do systemów bezpieczeństwa (np. pracownicy lotniska, informatycy sądowi) czy broni.

Wskazać tu należy – co zwykle jest pomijane w dyskusji nad możliwością przeprowadzania takich badań w zakładzie pracy – że interesy stron stosunku pracy są zbieżne – badania poligraficzne chronią nie tylko dobro pracodawcy, ale także dobro pracownika, w pewnym sensie gwarantują mu bowiem prawo do obronyLiczne przykłady podaje Jarosław Pietruszka w artykule O dopuszczalności.. W polskim prawie pracy brak jest zakazu stosowania badań poligraficznych w stosunku do pracowników lub kandydatów do pracy w sektorze prywatnym, dlatego zezwolenie na dopuszczalność takich badań wyprowadzić należy z Konstytucji oraz gwarancji pracowniczych przewidywanych przez Kodeks pracy. Takie badanie może stanowić dla pracownika silny argument na swoją obronę przed niesłusznymi pomówieniami czy oskarżeniami.

W polskim systemie prawnym brak jest wyraźnego zakazu badań poligraficznych takich osób. W szczególności badanie poligraficzne nie jest zabronione przez Kodeks pracy. Natomiast Kodeks pracy w art. 11¹ stanowi, że pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika. Kodeks pracy wśród dóbr osobistych eksponuje tylko godność pracownika, przez którą należy rozumieć szacunek przysługujący pracownikowi ze względu na jego osobowość, indywidualność, płeć, postawę obywatelską i społeczną, wyznawany system wartościJ. Jończyk, Spory ze stosunku pracy, „Państwo i Prawo” 1966, z. 3, s. 134 i n.. Ocena kwalifikacyjna pracownika nie może naruszać jego dóbr osobistych (art. 11¹ k.p. i art. 23 i 24 k.c.), choć ze swej istoty ocena ta może w nie wkraczaćWyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 6 kwietnia 2011 r., II PK 274/10.. Granice dopuszczalności badań określać mogą zatem dodatkowo przepisy dotyczące ochrony dóbr osobistych, o ile badanie wkraczałoby w prawnie chronioną strefę prywatności osoby badanej. Zatem badanie jako takie nie jest zakazane, ale można sobie wyobrazić sytuację, że pewien sposób badania poprzez sposób jego przeprowadzenia, a w szczególności zakres pytań w nim użytych, może być zakazany. W takiej sytuacji, gdy te warunki zostaną dotrzymane, obawy zgłoszone m.in. przez J. WójcikiewiczaJ. Wójcikiewicz, Badanie poligraficzne (wariograficzne) pracownika i funkcjonariusza, (w:) Doctrina multiplex veritas una. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Mariuszowi Kulickiemu, A. Bulsiewicz, A. Marek, V. Kwiatkowska-Darul (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 38., że badanie poligraficzne narusza gwarancje wynikające z art. 11¹ Kodeksu pracy, są nieuzasadnione. Takie zakazy mogą też wynikać z zasad etyki zawodowej ekspertów – poligraferów. Można mieć wątpliwości, czy zasady etyki pozwalają na wykonywanie np. badań w tzw. sprawach małżeńskich. Nielegalne też byłyby badania, w których sprawdzano by takie rzeczy, jak wyznanie osoby badanej, przekonania polityczne czy preferencje seksualne. Pewne jest też, że nie wolno zmuszać badanego do badań poligraficznych. Badany musi wyrazić dobrowolną i świadomą zgodę na ich przeprowadzenie. Badanie bez zgody pracownika pomimo prawidłowego zakresu i celu będzie z gruntu nielegalne, gdyż osoba zmuszona do badania ma ograniczone swobody.

W związku z charakterem wielu stanowisk pracowniczych należy się opowiedzieć za dopuszczalnością przeprowadzania takich badań pracowników sektora prywatnego – ale przy przyjęciu określonych zasad. Badanie poligraficzne powinno być tak skonstruowane – pytania testów nie powinny swym zakresem wykraczać poza akceptowaną tematykę objętą pytaniami ankiety personalnej pracownika i jego CV – by nie naruszało ustawy o ochronie danych osobowychUstawa o ochronie danych osobowych z 29 sierpnia 1997 r., Dz.U z 2002 r. nr 101, poz. 926. , i wykorzystane w sposób nienaruszający procedury karnej oraz Kodeksu pracy. Pytania zadawane w trakcie testu nie mogą wkraczać w osobistą sferę życia jednostki ani naruszać jej praw, takich jak: godność, prawo do ochrony życia prywatnego, czci, dobrego imienia itp. Ponadto forma i sposób prowadzonych badań nie mogą naruszać godności badanego pracownika. Pytania formułowane przez poligrafera nie mogą być natarczywe ani dotyczyć sfery życia osobistego. Przy czym najważniejszą kwestią są chyba konsekwencje takich badań pracowniczych.

Natomiast w sprawach pracowniczych wynik badania poligraficznego przeprowadzonego w śledztwie lub w postępowaniu przed sądem nigdy nie jest jedyną podstawą do podjęcia określonych decyzji procesowych, w szczególności nie może być jedyną podstawą do skazania lub przeciwnie – uniewinnienia. Wynik badania poligraficznego zawsze podlega ocenie sądu i jest konfrontowany z innymi dowodami. Polski wymiar  sprawiedliwości spotyka się z przypadkami, gdy na podstawie badania poligraficznego pracowników pracodawcy dyscyplinarnie zwalniają ich z pracy. Taką praktykę uznać należy za niedopuszczalną. Skoro przykładowo wydalenia ze służby w przypadku negatywnego badania poligraficznego nie przewidują nawet regulacje prawne odnoszące się do funkcjonariuszy, np. Służby CelnejRozporządzenie Prezesa Rady Ministrów – Przeprowadzanie testu sprawności fizycznej, badania psychologicznego i badania psychofizjologicznego funkcjonariuszy celnych (Dz.U. z 2010 r. nr 230, poz. 1515) stanowi w § 6, że odmowa poddania się testowi sprawności fizycznej, badaniu psychologicznemu lub psychofizjologicznemu skutkuje przesunięciem funkcjonariusza na inne stanowisko służbowe, na którym nie jest wymagane ich przeprowadzenie., skutkują jedynie przesunięciem funkcjonariusza na inne stanowisko służbowe, na którym nie jest wymagane ich przeprowadzenie – to tym bardziej nie może być dalej idących konsekwencji wobec pracowników sektora prywatnegoP. Ciszek, M. Chakowski, Badać czy nie badać (wariografem) – oto jest pytanie, „Personel” 2005, nr 12, s. 57..

Niezależnie od funkcji selekcyjnej badań poligraficznych w stosunkach pracy ich wyniki, podobnie jak w procedurze karnej, należy traktować jedynie jako dowód pomocniczy, asumpt dla pracodawcy, że dany pracownik nie powinien mieć styczności z informacjami tajnymi lub dostępem do informacji o szczególnym znaczeniu lub że wymaga szczególnego nadzoru.

Podsumowując:

1. Polski system prawny pozwala na poligraficzne badania przedzatrudnieniowe i kontrolne funkcjonariuszy określonych służb policyjnych i specjalnych.
2. Badanie innych niż wspomniani w pkt 1 funkcjonariuszy lub pracowników administracji nie jest dozwolone.
3. Badanie kandydatów do pracy i pracowników firm prywatnych nie jest zabronione.
4. Wszystkie badania poligraficzne osób, o których mowa zarówno w pkt 1, jak i 3 – wykonane mogą być za zgodą tych osób, a ich przedmiotem mogą być tylko te informacje, do których posiadania przełożeni lub pracodawcy mają prawo. Tym samym nie mogą dotyczyć innych kwestii (np. spraw osobistych).

Wynik badania nie może być samoistną podstawą do zwolnienia ze służby lub pracy.