Wprowadzenie

Spadek jest definiowany jako ogół praw i obowiązków majątkowych przechodzących ze zmarłej osoby fizycznej na jego spadkobiercę lub spadkobierców (art. 922 § 1 k.c.). Prawa i obowiązki należącego do spadku charakteryzują cztery cechy – dwie „pozytywne” i dwie „negatywne”W. Borysiak, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2018, wyd. 18, komentarz do art. 922 pkt 87, Legalis.. Do pierwszych z nich należą cywilnoprawnyW drodze dziedziczenia nie przechodzą więc na inne podmioty prawa i obowiązki, które wynikały dla spadkodawcy z innych stosunków niż cywilnoprawne, np. stosunków administracyjnoprawnych (np. zezwolenie na sprzedaż napojów alkoholowych) lub karnoprawnych (obowiązek uiszczenia grzywny orzeczonej w postępowaniu karnym). i majątkowyNie mogą wejść do spadku z uwagi na niemajątkowy charakter m.in.: prawo żądania unieważnienia małżeństwa, prawo żądania rozwiązania przysposobienia lub władza rodzicielska. charakter. Natomiast do tzw. cech negatywnych zalicza się brak ścisłego związku z osobą zmarłegoNp. służebność osobista, prawo do renty przyznanej w wyniku uszkodzenia ciała lub prawo dożywocia. oraz brak regulacji prawnych wskazujących, że ww. prawa lub obowiązki przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercamiZob. art. 981(1) k.c. przewidujący możliwość uczynienia przez spadkodawcę zapisu windykacyjnego, którego przedmiot nie wchodzi do spadku, a także art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1876 ze zm.) statuujący instytucję dyspozycji wkładem na wypadek śmierci..

Zgodnie z art. 924 k.c. spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Pojęcie „otwarcie spadku” oznacza, że z chwilą śmierci spadkodawcy należące do niego prawa i obowiązki posiadające ww. cechy stają się spadkiem, a więc wyodrębnioną masą majątkową, poddaną przepisom prawa spadkowego. Przechodzą one w drodze sukcesji uniwersalnej na określone podmioty. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia (art. 925 k.c.). Prawo polskie łączy zatem nabycie praw i obowiązków wchodzących w skład spadku ze zdarzeniem, jakim jest śmierć spadkodawcy. Nabycie to nie jest uzależnione ani od złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku, ani od uzyskania przez niego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia. Wejście przez spadkobiercę w ogół praw i obowiązków zmarłego następuje z mocy prawa. Skutek ten ma miejsce także w sytuacji, gdy spadkobierca nie ma świadomości, że nastąpiła śmierć spadkodawcy i nabył on spadek. Związanie przez ustawę nabycia spadku przez spadkodawcę ze zdarzeniem prawnym, jakim jest śmierć osoby fizycznej, oznacza, że z chwilą śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku) spadkobierca wchodzi z mocy prawa w ogół praw i obowiązków należących do spadkuWyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 30 września 2015 r., I ACa 799/15, Legalis..

W przypadku dziedziczenia dwóch lub więcej osób spadek jako masa majątkowa przestaje istnieć dopiero wraz z działem spadku, w wyniku którego do majątku poszczególnych spadkobierców trafiają określone rzeczy i prawa wchodzące w skład masy spadkowej. Stąd też z chwilą otwarcia spadku spadkobiercy jedynie nabywają oznaczony ułamkiem udział w majątku spadkowym, a między nimi powstaje wspólność majątku spadkowego. Do wspólności tej, jak i do działu spadku – zgodnie z art. 1035 k.c. – stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195–221 k.c.).

Wspólność odziedziczonego majątku nie ma charakteru trwałego, jest traktowana jako stan przejściowyZob. J. Kremins, (w:) Prawo spadkowe. System Prawa Prywatnego, Tom 10, wyd. 3, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2015, s. 837 oraz uchwałę SN z 17 kwietnia 2015 r., III CZP 9/15, OSNC 2016, nr 4, poz. 41.. Ustawa nie nakłada jednak obowiązku działu spadku ani nie wprowadza terminu na jego dokonanie. Dlatego też niejednokrotnie zniesienie wspólności majątku spadkowego następuje po kilkudziesięciu latach od śmierci spadkodawcy i zazwyczaj spowodowane jest konfliktem związanym z korzystaniem ze wspólnego majątku, a dokładniej z poszczególnych składników wchodzących w skład masy spadkowej. Nierzadko zdarzają się także sytuacje, gdzie jeden ze spadkobierców rozszerza zakres swojego samoistnego posiadania rzeczy (nieruchomości, ruchomości) wchodzących w skład spadku ponad realizację uprawnienia wynikającego z art. 206 k.c.Np. wznosi na nieruchomości budynek mieszkalny (gospodarczy) lub wykonuje istotny remont budynku (zmienia pokrycie dachowe, ociepla budynek, zmienia stolarkę okienną) oraz nie uzgadnia tych prac z innymi współspadkobiercami. i uzewnętrznia tę zmianę w stosunku do pozostałych współspadkobierców, co także stanowi źródło konfliktu.

Postępowanie o dział spadku – podstawowe zagadnienia

Sądowy dział spadku prowadzony jest w trybie postępowania nieprocesowego uregulowanego w art. 680–689 k.p.c. Celem tego postępowania jest nie tylko likwidacja łączącej spadkobierców wspólności i przyznanie im oznaczonych praw majątkowych, ale także ostateczne zakończenie wszelkich rozrachunków pomiędzy spadkobiercami (uregulowanie wszelkich stosunków wynikających ze wspólności majątku spadkowego). Dlatego też obok żądania działu spadku uczestnicy mogą zgłaszać także żądania akcesoryjne (roszczenia uboczne). Do żądań tych należąA. Stempniak, Postępowanie o dział spadku, wyd. 2, Warszawa 2010, s. 25.:

a) spory o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku (art. 685 k.p.c.),

b) spory o to, czy pewien przedmiot należy do spadku (art. 685 k.p.c.),

c) roszczenia o ustalenie istnienia zapisów zwykłych, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku (art. 686 k.p.c.),

d) roszczenia z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych (art. 686 k.p.c.),

e) roszczenia z tytułu pobranych pożytków i innych przychodów (art. 686 k.p.c.),

f) roszczenia z tytułu poczynionych na spadek nakładów (art. 686 k.p.c.),

g) roszczenia z tytułu spłaconych długów spadkowych (art. 686 k.p.c.),

h) żądanie stwierdzenia nabycia spadku (art. 681 k.p.c.),

i) żądanie zaliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych na schedę spadkową (art. 1039–1043 k.c.),

j) żądanie uznania rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku za bezskuteczne (art. 1036 k.c.).

Zgodnie z art. 684 k.p.c. skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. Oznacza to, że sąd w postępowaniu o dział spadku ma obowiązek ustalić nie tylko, jakie przedmioty wchodzą w skład spadkuW skład spadku wchodzi także posiadanie rzeczy., ale też – w jakim były one stanie w chwili otwarcia spadku. Utrwalona na tle tego przepisu praktyka sądowa przyjmuje, że skład i stan spadku ustala się według chwili jego otwarcia, natomiast wartość według cen z chwili dokonywania działuZob. postanowienia SN: z 14 lipca 1999 r., II CKN 440/98, Legalis i z 23 stycznia 2013 r., I CSK 262/12, Legalis, a także uchwałę SN z 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90.. Stan przedmiotów wchodzących w skład spadku, w chwili jego otwarcia, ma zatem istotne znaczenie dla ustalenia ich wartości. Jest to szczególnie widoczne, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, na którą – po otwarciu spadku – jeden ze spadkobierców dokonał, w okresie kilku lub kilkunastu lat, nakładów znacząco zwiększających jej wartość.

Wskazać jednocześnie należy, że ustalenie składu spadku wymaga nie tylko ustalenia stanu spadku w chwili jego otwarcia, jak i działu spadku, ale także prześledzenia zmian w masie spadkowej w tym okresie. Między chwilą otwarcia spadku a chwilą dokonania działu spadku może upłynąć znaczny okres. Czynnik upływu czasu nie tylko oddziaływuje na jego wartość, ale także może mieć wpływ na skład spadku. Majątek spadkowy nie jest bowiem bytem statycznym, który trwa w niezmienionej postaci od chwili otwarcia spadku do przeprowadzenia jego działu. Stąd też w postępowaniu o dział spadku uwzględnia się także przedmioty, które zostały nabyte w zamian za przedmioty wcześniej objęte wspólnością majątku spadkowego. Nie jest wyłączone stosowanie reguł surogacji. W skład spadku podlegającego podziałowi wchodzą również przedmioty, które wskutek niewłaściwego ich używania albo w sposób niezgodny z prawem zostały zbyte, utracone, zużyte lub zniszczone przez jednego ze spadkobierców. Jeżeli z kolei do zbycia lub zużycia przedmiotów spadkowych doszło w sposób prawidłowy lub odpowiadający prawu, przedmioty te nie mogą wchodzić w skład podlegającego działowi spadku. O prawidłowym sposobie zużycia przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej można mówić wtedy, gdy jest ono wynikiem normalnego używania i właściwej ich eksploatacji, a o prawidłowym zbyciu tych przedmiotów świadczy zgodne z przepisami prawa rozporządzenie nimi przez spadkobierców (wspólne zbycie określonej ruchomości lub nieruchomości)A. Stempniak, Postępowanie, s. 180 i n..

Roszczenie o zwrot nakładów na spadkową nieruchomość

Jak zostało wyżej wskazane, rozliczenie nakładów na spadkową nieruchomość pomiędzy współspadkobiercami powinno nastąpić w toku postępowania o dział spadku, w skład którego wchodzi ten składnik majątku spadkowego. Niezgłoszenie przez uczestnika tych roszczeń prowadzi do utraty możliwości ich dochodzenia w innym postępowaniu, na co wskazuje art. 618 § 3 k.p.c. stosowany odpowiednio w postępowaniu o dział spadku (art. 688 k.p.c.). Przepis ten jest w swej treści stanowczy i nie czyni wyjątków w zakresie powodów niezgłoszenia roszczenia o rozliczenie nakładów poczynionych na spadkową nieruchomość, jak i innych tzw. roszczeń ubocznych, w toku postępowania działowego. Późniejsze dochodzenie tych roszczeń jest przez pryzmat art. 618 § 3 k.p.c. niedopuszczalneWyrok Sądu Okręgowego w Suwałkach z 8 maja 2013 r., I Ca 126/13, Legalis..

Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia nakładu. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się, że nakłady stanowią wszelkiego rodzaju wydatki na rzecz poza ceną jej nabycia. Przybierają one różną postać. Nakłady przybierają przede wszystkim postać widocznych ulepszeń, m.in. w postaci wzniesienia budynku lub innego urządzenia, dokonanej przebudowy, instalacji urządzeń domowych, zasadzenia drzew, krzewów czy też obsiania pola. Do nakładów zalicza się także wydatki na drobne remonty i konserwację rzeczy. Ponadto do nakładów należy zaliczyć wydatki na świadczenia publiczne oraz ubezpieczenie rzeczyZob. K. Górska, (w:) E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 8, Warszawa 2017, s. 483 i n. oraz uchwałę SN z 11 października 1990 r., III CZP 58/90, OSP 1991, nr 5, poz. 114.. Tradycyjnie rozróżnia się nakłady konieczne, użyteczne i zbytkowe. Zasadniczym kryterium odróżnienia różnych rodzajów nakładów jest realizowana przez nie funkcja. W związku z tym nakłady konieczne to wydatki niezbędne do utrzymania rzeczy w należytym stanie, umożliwiającym normalne korzystanie z niej, zgodnie z przeznaczeniem. Mieszczą się tu wydatki na remonty i konserwację rzeczy, dokonanie zasiewów, utrzymanie zwierząt, płacenie podatków oraz innych danin publicznych. Natomiast inne nakłady służą ulepszeniu rzeczy lub zwiększeniu jej funkcjonalności (nakłady użyteczne), bądź też zmierzają do zaspokojenia potrzeb estetycznych tego, kto ich dokonuje (nakłady zbytkowne)Zob. A. Stempniak, Postępowanie, s. 273 i n.; T. A. Filipiak, J. Mojak, E Niezbecka, Zarys prawa cywilnego, Lublin 2012, s. 182; E. Gniewek, Prawo rzeczowe, wyd. 3, Warszawa 2000, s. 119 i n. oraz wyroki SN: z 13 kwietnia 1983 r., IV CSK 67/83, OSNC 1983, nr 11, poz. 186; z 30 stycznia 2014 r., III CSK 42/13, Legalis; z 26 września 2014 r., IV CSK 736/13, Legalis; z 19 stycznia 2016 r., II CSK 69/15, Legalis, a także wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 14 lutego 2013 r., I ACa 727/12, Legalis.. Kryterium zaliczenia nakładów do określonej kategorii jest zmienne, w zależności od rodzaju i przeznaczenia rzeczy oraz postępu nauki i technikiS. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, wyd. 6, Warszawa 2004, s. 339..

Podstawę prawną rozliczenia dokonanych nakładów na spadkową nieruchomość stanowi art. 207 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. Zgodnie z tymi przepisami pożytki i inne przychody z rzeczy wchodzącej w skład spadku przypadają współspadkobiercom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współspadkobiercy ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. Roszczenie z tytułu poczynionych na spadek nakładów ma charakter obligacyjny. Stąd też zwrot wartości nakładów poniesionych przez jednego ze spadkobierców na rzecz wspólną przysługuje przeciwko osobom, które były współspadkobiercami tej rzeczy w dacie czynienia nakładówZob. uchwały SN: z 2 stycznia 1975 r., III CZP 82/74, OSNCP 1976, nr 1, poz. 5 i z 18 października 1982 r., III CZP 54/81, OSNCP 1982, nr 5–6, poz. 71, a także postanowienie SN z 26 czerwca 2014 r., III CSK 187/13, Legalis oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 czerwca 2017 r., I ACa 506/16, Legalis..

W literaturze oraz orzecznictwie przyjmuje się, że w postępowaniu o dział spadku rozliczenie z tytułu nakładów obejmuje jedynie nakłady poczynione zgodnie z zasadami zarządu rzeczą wspólną, a zatem nakłady konieczne dokonane za zgodą większości współwłaścicieliWiększość współwłaścicieli oblicza się według wielkości udziałów (art. 204 k.c.). (art. 201 k.c.), a inne za zgodą wszystkich współwłaścicieli (art. 199 k.c.). Jednakże w przypadku dokonania nakładów, które zwiększają wartość rzeczy wspólnej, nawet jeśli zostały dokonane niezgodnie z zasadami zarządu rzeczą wspólną, winny one zostać rozliczone na podstawie art. 405 k.c.9 Zob. postanowienia SN: z 17 marca 2017 r., III CSK 137/16, Legalis i z 19 października 2012 r., V CSK 526/11, Legalis; wyrok SN z 7 maja 2009 r., IV CSK 27/09, Legalis, a także T. Grzybowski, Problematyka prawna sporów i roszczeń rozpoznawanych w postępowaniu o zniesienie współwłasności nieruchomości (problematyka prawna art. 618 k.p.c.), „Przegląd Sądowy” 2002, nr 5, s. 27–28 i W. Kamiński, Dochodzenie roszczeń z tytułu nakładów w postępowaniu działowym, „Palestra” 1973, nr 12, s. 33. Do rozliczeń spadkobierców z tytułu poczynionych nakładów na poszczególne przedmioty wchodzące w skład masy spadkowej nie stosuje się przepisów regulujących roszczenia między właścicielem a posiadaczem rzeczy (art. 206–230 k.c.), gdyż dotyczą one relacji właściciela z osobą trzecią, a więc wykraczają poza wzajemne stosunki wewnętrzne łączące współspadkobiercówUchwała SN z 20 listopada 1992 r., III CZP 140/92, OSNCP 1993, nr 4, poz. 64..

Przedmiotem roszczenia o zwrot nakładu poczynionego na spadek (nieruchomości wchodzącej w skład spadku) jest wartość danego nakładu w chwili jego zwrotu. Jeżeli nakład był poczyniony w postaci wpłaty pieniężnej, roszczenie o jego zwrot nie obejmuje wpłaconej sumy pieniędzy, ale tę wartość – wyrażoną w określonej sumie pieniędzy – która na skutek tego nakładu powstałaPostanowienie SN z 10 stycznia 2013 r., IV CSK 362/12, Legalis.. Wydatki mogą mieć postać finansową, rzeczową lub poczynionej pracy.

Wskazać także należy – co istotne – że sąd w sprawie o dział spadku rozstrzyga o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami tylko na wniosek zgłoszony przez spadkobiercę w tej sprawie lub w innej sprawie, przekazanej sądowi prowadzącemu postępowanie o dział spadku, zgodnie z art. 688 k.p.c. w zw. z art. 618 § 2 k.p.c. Zgłoszenie tych roszczeń dopuszczalne jest w zasadzie do daty zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji. Zgłoszenie ich przed sądem drugiej instancji (apelacyjnym) – zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego – jest skuteczne jedynie wówczas, gdy powstały one albo stały się wymagalne w trakcie postępowania międzyinstancyjnego lub późniejZob. postanowienia SN: z 7 marca 2018 r., I CSK 670/17, Legalis; z 6 kwietnia 2017 r., IV CZ 140/16, Legalis; z 14 kwietnia 2016 r., IV CSK 593/15, Legalis; z 29 stycznia 2016 r., II CSK 82/15, Legalis; z 3 czerwca 2011 r., III CSK 330/10, Legalis; z 5 marca 2008 r., V CSK 447/07 oraz z 26 marca 2004 r., IV CK 209/03, Legalis.. Jeśli zatem roszczenie istnieje w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji, należy z nim wystąpić najpóźniej do czasu zamknięcia rozprawy przed tym sądem.

Roszczenie rozliczenia nakładów na spadkową nieruchomość powinno być sformułowane w sposób odpowiadający żądaniu pozwu o zasądzenie określonej należności. Powinno zatem zawierać precyzyjne oznaczenie wysokości nakładów oraz podstawę faktyczną żądania. Braki w tym zakresie podlegają usunięciu w trybie art. 130 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. niezależnie, czy strona działa osobiście, czy jest reprezentowana przez zawodowego pełnomocnikaZob. postanowienia SN: z 19 lipca 2012 r., II CSK 660/11, Legalis oraz z 29 stycznia 2016 r., II CSK 82/15, Legalis..

Rozpoznanie wniosku o zwrot nakładów na spadkową nieruchomość jest przeprowadzane w oparciu o przepisy regulujące postępowanie procesowe. Stąd też na wnioskodawcy – zgodnie z zasadami procesu cywilnego – spoczywa ciężar gromadzenia materiału procesowego przemawiającego za zasadnością zgłoszonego żądania (wniosku o rozliczenie nakładów). W zakresie tego roszczenia sąd nie ma obowiązku dążenia do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności z nim związanych oraz nie jest zobligowany do zarządzania dochodzenia w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń zawartych we wniosku i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie. W sprawie o dział spadku sąd z urzędu i samodzielnie (niezależnie od stanowiska uczestników) ustala – zgodnie z art. 684 k.p.c. – skład i wartość majątku spadkowego. Norma zawarta w tym przepisie nie dotyczy nakładów poczynionych na spadek po jego otwarciuNakłady dokonywane na rzeczy (ruchomości lub nieruchomości) należące do spadkodawcy jeszcze za jego życia z chwilą śmierci spadkodawcy stają się długiem spadkowym., a zatem w stosunku do tego roszczenia sąd ma obowiązek stosować ogólne zasady w zakresie rozkładu ciężaru dowodu w postępowaniu cywilnym. Zgodnie z tymi regułami ciężar gromadzenia materiału dowodowego spoczywa na stronach – uczestnikach w postępowaniu nieprocesowym (art. 232 k.p.c., art. 3 k.p.c., art. 6 k.c.). Niemniej jednak – niezależnie od inicjatywy dowodowej uczestnika żądającego rozliczenia poczynionych przezeń nakładów na spadek – sąd powinien dopuścić dowód z opinii biegłego sądowego nt. ustalenia wartości nakładów, jeśli istnieje spór w tym zakresie, a zgromadzony materiał dowodowy wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo zasadności tego roszczeniaW judykaturze Sądu Najwyższego wskazuje się, że dopuszczenie przez sąd dowodu z urzędu nie powinno sprowadzać się tylko do przypadków wyjątkowych, takich jak: podejrzenie prowadzenia procesu fikcyjnego, zamiar obejścia prawa przez strony albo rażąca nieporadność stron (uczestników w postępowaniu nieprocesowym). Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego sądowego powinno nastąpić także wówczas, gdy może dojść do naruszenia elementarnych zasad, jakimi kieruje się sąd przy wymierzaniu sprawiedliwości, istnieje wysokie prawdopodobieństwo zasadności dochodzonego roszczenia lub też zachodzi potrzeba przeciwstawienia się niebezpieczeństwu wydania oczywiście nieprawidłowego orzeczenia. Poza tym – co istotne okoliczność, że strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika nie wyłącza bezwzględnie możliwości dopuszczenia dowodu z urzędu, albowiem nawet w takiej sprawie mogą zachodzić okoliczności uzasadniające odstąpienie odo ścisłego respektowania zasady kontradyktoryjności i skorzystanie z możliwości przewidzianej w art. 232 k.p.c. (zob. wyrok SN z 11 grudnia 2014 r., IV CA 1/14, Legalis oraz powołane tam orzecznictwo)..

Przedawnienie roszczeń

W dziedzinie prawa cywilnego czas jest – samodzielnie lub w połączeniu z innymi okolicznościami faktycznymi (np. z wykonywaniem nienależnego prawa) – zdarzeniem prawnym, z którym związane są rozmaite skutki prawne. Jego wpływ na stosunki cywilnoprawne wyraża się bądź w powstaniu lub ustaniu praw podmiotowych, bądź w wyłączeniu – całkowitym lub ograniczonym – ochrony tych praw, bądź też w ich kształtowaniuJ. Ignatowicz, (w:) System prawa cywilnego. Część ogólna, red. S. Grzybowski, Wrocław 1985, s. 792..

Przedawnienie to, obok prekluzji, zasiedzenia i przemilczenia, jeden z typów zdarzeń prawnych określanych mianem dawności. Charakterystycznym elementem tych zdarzeń prawnych jest upływ czasu, który stanowi konieczną, aczkolwiek nie jedyną przesłankę wywołania wskazanych w ustawie skutków prawnych. Przedawnienie jest instytucją prawa, która wywołuje niekorzystne skutki z uwagi na bierne zachowanie osoby uprawnionej. Podstawową funkcją przedawnienia pozostaje stabilizacja porządku prawnego, tzn. ochrona ustabilizowanych przez wiele lat stosunków prawnych. Ratio legis, a w konsekwencji cel i funkcja instytucji przedawnienia w Kodeksie cywilnym sprowadzają się do usunięcia stanu niepewności prawnej, w sytuacji gdy uprawniony przez bardzo długi czas nie wykonuje swoich praw podmiotowych; nie realizuje przysługujących mu roszczeń. Jak się wskazuje w piśmiennictwie, przepisy regulujące instytucję przedawnienia mają też charakter dyscyplinujący strony stosunków prawnych. Potencjalne zagrożenie skutkami przedawnienia ma bowiem na celu mobilizację uprawnionego (wierzyciela), aby wykonał swoje prawo podmiotowe, poprzez realizację przysługującego mu roszczenia, doprowadzając tym samym do zgodności stanu faktycznego z obowiązującym prawemZob. wyroki SN: z 6 maja 2010 r., II CSK 536/09, Legalis; z 28 marca 2008 r., II PK 233/07, Legalis; z 16 marca 2005 r., II CK 538/04, Legalis; z 12 lutego 1991 r., III CRN 500/90, Legalis, a także uchwałę SN z 20 czerwca 2013 r., III CZP 2/13, OSNIC 2014, nr 2, poz. 10.. Przedawnienie jest jednak instytucją mającą na celu przede wszystkim ochronę dłużnika, nie zaś wierzyciela.

Zgodnie z treścią art. 117 § 1 k.c., z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Roszczenie o zwrot nakładów jest roszczeniem majątkowym, a żaden przepis nie stanowi, że roszczenie to nie przedawnia się. Jako żądanie o rozliczenie podczas działu spadku konkretnej sumy pieniężnej niemające charakteru roszczeń okresowych przedawnia się stosownie do art. 118 k.c. z upływem 6-letniego okresu przedawnienia. Wskazać przy tym należy, że roszczenie o zwrot wydatków wywodzone z art. 207 k.c. nie ma charakteru roszczenia o świadczenie okresowe, także wówczas, kiedy wydatek poniesiony został na zaspokojenie roszczenia o świadczenie okresowe (np. opłat eksploatacyjnych związanych z nieruchomością). Roszczenie takie przedawnia się w okresie 6-letnim. Zaznaczyć jednak należy, że postanowienia art. 207 k.c. mają charakter dyspozytywny i nie ma przeszkód, aby współwłaściciele tę kwestię ukształtowali umownie, w sposób odbiegający od regulacji ustawowej, w tym także przez wprowadzenie rozliczeń zobowiązujących do świadczeń okresowychUchwała SN z 26 listopada 2014 r., III CZP 84/14, OSNC 2015, nr 9, poz. 102.. Podstawą prawną powstania roszczenia o zwrot nakładów mogą być bowiem nie tylko przepisy Kodeksu cywilnego o stosunkach między współwłaścicielami do czasu zniesienia współwłasności (art. 199–201 k.c.) stosowane odpowiednio w postępowaniu o dział spadku, ale także umowne uregulowanie przez współspadkobierców ich wzajemnych stosunków czy też przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniuUchwała SN z 29 września 1969 r., III CZP 48/69, OSNCP 1970, nr 4, poz. 58..

Podstawowym skutkiem przedawnienia jest to, że po stronie zobowiązanego (dłużnika) odpada element odpowiedzialności, co oznacza, że dotychczasowe zobowiązanie cywilne przekształca się w zobowiązanie naturalne (niezupełne). Samo roszczenie jako takie nie wygasa, gdyż nadal istnieje roszczenie, ale nie możliwość jego przymusowego wyegzekwowania. Wprawdzie uprawniony (wierzyciel) może dochodzić swego roszczenia na drodze sądowej, ale będzie to skuteczne tylko wtedy, gdy zobowiązany nie zgłosi zarzutu przedawnienia, jako zarzutu tamującego roszczenieWyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 15 stycznia 2018 r., I ACa 520/17, Legalis..

Klauzula nadużycia praw podmiotowych

Instytucja nadużycia prawa podmiotowego ma na celu zapobieganie stosowaniu prawa w sposób, który prowadzi do wywarcia skutków niemoralnych albo rozmijających się zasadniczo z celem, dla którego dane prawo zostało ustanowioneZob. wyrok SN z 9 grudnia 2009 r., IV CSK 290/09, Legalis.. Służy ocenie zachowań strony (uczestnika w postępowaniu nieprocesowym) i sposobu korzystania przez nią ze swojego prawa podmiotowego. Często określa się ją za pomocą pojęcia wziętego z nauk technicznych, jako swego rodzaju zawór bezpieczeństwa. Pozwala ona na pewną elastyczność w stosowaniu prawa i gwarantuje sprawiedliwe rozstrzygnięcie sprawy w poszczególnych stanach faktycznychWyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 16 kwietnia 2014 r., I ACa 1363/13, Legalis.. Wskazać także należy, że art. 5 k.c. ma zastosowanie przez sąd orzekający z urzędu, a zatem bez względu na to, czy ten, przeciwko komu nadużywa się praw podmiotowych, podniesie ten zarzut.

W judykaturze Sądu Najwyższego wielokrotnie w różnych aspektach (stanach faktycznych) wyjaśniano treść i prawne znaczenie art. 5 k.c. Dlatego też praktyka orzecznicza wyprawowała pewne wskazówki dotyczące wykładni tego przepisu. Przegląd tych orzeczeń pozwala uznać za utrwalony w orzecznictwie sądowym pogląd, że konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego obejmuje wszystkie typy praw podmiotowych, tj. prawa podmiotowe bezwzględne, roszczenia, prawa kształtujące, jak i zarzuty prawa materialnegoWyrok SN z 11 maja 2012 r., II CSK 540/11, Legalis.. Przepis art. 5 k.c. odnosi się do naruszenia praw podmiotowych wynikających ze stosunków cywilnoprawnych. Nie znajduje on zatem zastosowania do prawa publicznegoZob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 26 maja 2006 r., I ACa 2191/05, Legalis; wyrok NSA w Warszawie z 23 marca 2011 r., II GSK 387/10, Legalis oraz wyrok SN z 23 października 2006 r., I UK 128/06, Legalis.. Omawiana klauzula nie ma także zastosowania do instytucji prawa procesowego. Nadużycie prawa jest instytucją prawa materialnego i nie jest dopuszczalne stosowanie tego przepisu do instytucji, które są przedmiotem regulacji prawa procesowego, w tym do oceny czynności procesowychZob. wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie z: 21 sierpnia 2012 r., VI ACa 440/12, Legalis oraz 25 lipca 2012 r., VI ACa 342/12, Legalis..

Bezsprzecznie art. 5 k.c. może stanowić skuteczną przesłankę nieuwzględnienia przez sąd zarzutu przedawnienia. Przyczyny uznania w oparciu o ten przepis, że zarzut przedawnienia nie zasługuje na uwzględnienie, były szeroko wyjaśniane w judykaturze, jak i w literaturze prawa cywilnego. W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że powołanie się przez stronę procesu (uczestnika w postępowaniu nieprocesowym) na przedawnienie roszczenia jest działaniem w granicach prawa i zgodnym z prawem. Stronie postępowania, która podniosła zarzut przedawnienia roszczenia, można postawić zarzut naruszenia zasad współżycia społecznego tylko w wyjątkowych i rażących okolicznościach. Przy ocenie możliwości zastosowania art. 5 k.c. należy mieć na uwadze – ze względu na charakter tego przepisu – wszystkie okoliczności sprawy występujące tak po stronie uprawnionej (wierzyciela), jak i zobowiązanej (dłużnika). Zastosowanie instytucji nadużycia praw podmiotowych musi zawsze opierać się na wszechstronnym rozważeniu całokształtu okoliczności rozpoznawanej sprawy i uznaniu, że zaakceptowanie skutku przedawnienia będzie rażąco niemoralne. Aby w danym przypadku można było przyjąć, że podniesienie zarzutu przedawnienia jest nie do pogodzenia z zasadami współżycia społecznego, musi zostać w szczególności wykazane, że bezczynność strony uprawnionej w dochodzeniu roszczenia była usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami. Istotne znaczenie może mieć zwłaszcza czas opóźnienia w dochodzeniu roszczenia (jego nadmierność), konieczne jest również rozważenie charakteru dochodzonego roszczenia oraz przyczyn opóźnieniaZob. wyrok SN z 7 listopada 2003 r., V CK 399/02, Legalis; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 19 stycznia 2016 r., V ACa 595/15, Legalis; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 5 lutego 2014 r., I ACa 1007/13, Legalis, a także T. Sokołowski, (w:) Kodeks cywilny. Część ogólna, Tom I, red. A. Kidyba, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 44; S. Dmowski, (w:) Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza, Część ogólna, red. S. Dmowski i S. Rudnicki, wyd. 10, Warszawa 2011, s. 52; M. Gutowski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–449(11), Tom I, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, s. 51–52 oraz J. Ignatowicz, (w:) System prawa cywilnego. Część ogólna. Tom I, red. S. Grzybowski, Warszawa 1985, s. 810 i n..

Wskazać także należy, że mimo istotnej funkcji, jaką pełni instytucja przedawnienia (stabilizującej stosunki społeczne), funkcja ta nie przedstawia się jako nadrzędna; musi ona bowiem w pewnych sytuacjach ustąpić przed inną wartością, jaką jest prawo strony do uzyskania orzeczenia zgodnego z poczuciem sprawiedliwości. Dlatego też zastosowanie art. 5 k.c. w odniesieniu do zarzutu przedawnienia zakłada rozważenie, na tle całokształtu okoliczności sprawy, interesów i postaw obu stron roszczenia, tj. zarówno uprawnionego, jak i zobowiązanego. Nie jest przy tym wykluczone uznanie zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa także wtedy, gdy przyczyny opóźnienia w dochodzeniu roszczenia leżą również, a nawet wyłącznie, po stronie uprawnionego. W takich przypadkach za uznaniem zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa mogą przemawiać inne okoliczności sprawy, np. charakter uszczerbku leżącego u podstaw przedawnionego roszczenia lub szczególna sytuacja uprawnionego, zwłaszcza w zestawieniu z sytuacją zobowiązanego, czy wreszcie sama postawa zobowiązanego. Możliwość zastosowania art. 5 k.c. nie zawsze musi być wiązana z negatywną oceną zachowania osoby zobowiązanejZob. wyroki SN: z 27 listopada 2013 r., V CSK 516/12, Legalis; z 8 maja 2014 r., V CSK 370/13, Legalis i z 1 marca 2016 r., I PK 85/15, Legalis..

Podsumowanie

Reasumując – w postępowaniu działowym, co do zasady, skład i stan spadku ustala się według chwili otwarcia spadku, jego zaś wartość – według cen z chwili dokonania działu. Tym samym wycena nieruchomości, na którą zostały poczynione przez jednego ze spadkobierców stosowne nakłady po dacie otwarcia spadku, powinna obejmować wartość nieruchomości według stanu otwarcia spadku, tj. bez poczynionych po tej dacie nakładów, jak i według stanu wydania (sporządzenia) opinii przez biegłego. Różnica zaś pomiędzy tymi wartościami przedstawiać będzie wartość rynkową poczynionych na nieruchomość nakładów w chwili wydania opinii. Jest to metoda najczęściej stosowana w praktyce, jednakże wybór metody ustalania wartości nakładów należy do biegłego sądowegoZgodnie z art. 154 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 121 ze zm.) wyboru właściwego podejścia oraz metody i techniki szacowania nieruchomości dokonuje rzeczoznawca majątkowy, uwzględniając w szczególności cel wyceny, rodzaj i położenie nieruchomości, przeznaczenie w planie miejscowym, stan nieruchomości oraz dostępne dane o cenach, dochodach i cechach nieruchomości podobnych..

Podniesiony w postępowaniu działowym zarzut przedawnienia roszczenia o zwrot nakładów jest bezprzedmiotowy w razie przyznania nieruchomości na wyłączną własność spadkobiercy, który poniósł nań nakłady. Spadkobierca ten będzie bowiem zobowiązany zwrócić pozostałym współspadkobiercom stosowne kwoty odpowiadające wartości ich udziałów w przedmiotowej nieruchomości według stanu w chwili otwarcia spadku, a zatem bez uwzględnienia wartości nakładów. Zupełnie inna sytuacja przedstawia się w przypadku konieczności przydzielenia tej nieruchomości innemu spadkobiercy, tj. współspadkobiercy, który nie poniósł na przedmiotową nieruchomość żadnych nakładów, a zgłosił zarzut przedawnienia roszczenia o zwrot ich wartości, przy jednoczesnym upływie terminu przedawnienia tego roszczenia. W takiej sytuacji, moim zdaniem, należy bezwzględnie rozważyć podniesiony zarzut przedawnienia przez pryzmat art. 5 k.c. – nadużycia praw, chociażby w toku postępowania żaden z uczestników nie powołał się na tę instytucję. Konstrukcja nadużycia praw podmiotowych jest instytucją prawa materialnego, zatem przepis ten sądy mają obowiązek stosować z urzędu, tak jak inne bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa materialnego. Klauzula nadużycia praw podmiotowych „współistnieje” z całym systemem prawa cywilnego i – zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego – musi być brana pod uwagę przez sądy przy rozstrzyganiu każdej sprawyWyrok SN z 24 listopada 2010 r., I PK 78/10, Legalis.. Instytucja ta jest bowiem jedną z gwarancji związanych z prawem do uzyskania sprawiedliwego orzeczenia.

Podnieść także należy, że ustawodawca – w celu pełniejszego urzeczywistnienia konstytucyjnej zasady rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki – powinien skrócić termin na zgłoszenie, w toku postępowania o dział spadku, roszczenia z tytułu poczynionych na spadek nakładówJak i innych roszczeń ubocznych, o których sąd rozstrzyga w ramach postępowania o dział spadku tylko na wyraźne żądanie uczestnika tego postępowania, nigdy zaś z urzędu.. Aktualnie bowiem ww. roszczenie może być zgłoszone najpóźniej do momentu zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji, a zatem – we wniosku o dział spadku, jak i tuż przed planowanym terminem zamknięcia rozprawy. Każdy wniosek o zwrot nakładów pociąga za sobą konieczność przeprowadzenia dowodów w nim zawartych, na okoliczność ich wykazania, co – w przypadku jego zgłoszenia tuż przed planowanym terminem zamknięcia rozprawy – w sposób naturalny przedłuża postępowanie. Brak jest w Kodeksie postępowania cywilnego instrumentów dyscyplinujących uczestników postępowania w zakresie dotyczącym zgłaszania tych roszczeń. Instytucje przewidziane w Kodeksie postępowania cywilnego urzeczywistniające zasadę koncentracji materiału dowodowego i faktycznego (art. 207 k.p.c. i art. 217 k.p.c.) mogą być jedynie zastosowane w momencie skutecznego złożenia przez uczestnika wniosku o zwrot nakładów. Do czasu wystąpienia z ww. roszczeniem brak jest podstaw do zakreślania uczestnikom stosownych terminów na złożenie wniosków dowodowych i twierdzeń (pod rygorem skutków z art. 207 § 6 k.p.c.) w zakresie roszczeń, które nie zostały jeszcze zgłoszone. Przepis art. 207 k.p.c. stosowany odpowiednio w postępowaniu nieprocesowym nie dotyczy przypuszczalnych (hipotetycznych) roszczeń, które mogą być dochodzone w toku postępowania o dział spadku, a jedynie materiału faktycznego i dowodowego dotyczącego roszczeń już zgłoszonych i dochodzonych.