N a stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości pod datą 25 kwietnia 2018 r. pojawiła się informacja zatytułowana „Program reform «Sprawiedliwość i bezpieczeństwo»”. W tej informacji Ministerstwo przedstawia najważniejsze cele założonego pakietu kompleksowych reform, których wprowadzenie jest „najważniejszym zadaniem resortu w drugiej połowie kadencji rządów Prawa i Sprawiedliwości”. Jak podkreśla się w informacji, jedną z planowanych zmian ma być zerwanie z filozofią, według której nawet „najbardziej zwyrodniałych przestępców można resocjalizować”, co ma się przejawiać m.in. wprowadzeniem kary bezwzględnego pozbawienia wolności bez możliwości uzyskania przez skazanego warunkowego przedterminowego zwolnienia. W myśl propozycji Ministerstwa kara dożywotniego pozbawienia wolności bez dostępu do warunkowego przedterminowego zwolnienia ma być orzekana przede wszystkim wobec sprawców, którzy są trwale niebezpieczni dla społeczeństwa, a nadto – obligatoryjnie – wobec osób, którym w przeszłości wymierzono karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę co najmniej 20 lat pozbawienia wolności, a które następnie dopuściły się kolejnego przestępstwa, za które uprzednio orzeczono wobec nich karę dożywotniego pozbawienia wolności. W takich wypadkach, w myśl projektu Ministerstwa, orzeczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności ma trwale pozbawiać skazanego możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienieInformacja ze strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem: https://www.ms.gov.pl/pl/ informacje/news,10881,program-reform-sprawiedliwosc-i-bezpieczenstwo.html (dostęp: 20 sierpnia 2018 r.)..

Z datą blisko trzymiesięcznie późniejszą, tj. z datą 24 lipca 2018 r., na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości pojawiła się kolejna informacja o projekcie „Sprawiedliwość i bezpieczeństwo”, oznaczona jako: „Zasłużona kara dla przestępców – przełomowe zmiany w Kodeksie karnym”. W tej z kolei informacji wskazano na zamiar likwidacji kary łącznej i wyroku łącznego, w konsekwencji czego kary wymierzone za poszczególne czyny przypisane sprawcy miałyby być wykonywane po kolei, a wymiar kary „będzie mógł zostać zmniejszony, pod warunkiem spełnienia przez więźnia określonych ściśle warunków, w ramach przedterminowego warunkowego zwolnienia”. W tej informacji wskazano, że „[o]bowiązywać będzie jasna i uniwersalna zasada, zgodnie z którą każdy skazany za co najmniej dwa przestępstwa będzie musiał odbyć przynajmniej połowę sumy orzeczonych za te przestępstwa kar. Np. jeśli suma wyniesie 18 lat, przestępca spędzi w więzieniu nie mniej niż 9 lat. Dopiero wtedy uzyska możliwość ubiegania się o przedterminowe warunkowe zwolnienie. Jeżeli suma kar wyniesie powyżej 50 lat pozbawienia wolności, to w każdym przypadku będzie można starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia po odbyciu co najmniej 25 lat pozbawienia wolności”Informacja ze strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem: https://www.ms.gov.pl/pl/ informacje/news,11428,zasluzona-kara-dla-przestepcow--przelomowe.html (dostęp: 20 sierpnia 2018 r.)..

W kontekście przedstawionych powyżej propozycji ministerialnych może powstać wątpliwość co do tego, czy druga z nich dezaktualizuje pierwszą. Chodzi tu zwłaszcza o ten fragment przywołany powyżej in extenso, w którym wskazano, że „w każdym przypadku będzie można starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia po odbyciu co najmniej 25 lat pozbawienia wolności”. Nie wydaje się, iżby taki był zamysł pomysłodawców. Czytelną intencją wynikającą z obydwu przedstawionych powyżej propozycji jest wszak zaostrzenie polityki karnej, a uznanie, że druga z nich modyfikuje pierwszą w tym sensie, że Ministerstwo wycofuje się z pomysłu wyłączenia możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie i w rozważanym tu zakresie dopuszcza możliwość ubiegania się o nie w każdym wypadku po 25 latach odbytej kary pozbawienia wolności, prowadziłoby do złagodzenia aktualnie obowiązujących przepisów. W aktualnym brzmieniu art. 77 § 2 k.k. dopuszcza wszak w szczególnie uzasadnionych wypadkach możliwość określenia przez sąd wymierzający karę dożywotniego pozbawienia wolności surowszych ograniczeń do skorzystania z warunkowego przedterminowego zwolnienia niż te, które określa art. 78 k.k., tj. stwierdzenia, że warunkowe przedterminowe zwolnienie będzie możliwe po odbyciu przez skazanego więcej niż 25 lat tej kary. Należy zatem uznać, że w przywołanej powyżej informacji opublikowanej na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości pod datą 24 lipca 2018 r. jest to przykładowe tylko przedstawienie terminów, po upływie których według propozycji Ministerstwa będzie możliwe ubieganie się o warunkowe przedterminowe zwolnienie, które jednak w wypadkach wskazanych w informacji z 25 kwietnia 2018 r. ma być dla skazanego niedostępne.

Rozważenia wymaga zatem zgodność takiego rozwiązania z gwarancjami wynikającymi z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (dalej także jako EKPC lub konwencja).

Na wstępie odnotować należy, że z ugruntowanego orzecznictwa trybunału strasburskiego wynika, że orzeczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności wobec dorosłego sprawcy przestępstwa nie jest niezgodne z artykułem 3 ani z jakimkolwiek innym artykułem konwencji. Na takim stanowisku Europejski Trybunał Praw Człowieka stanął przykładowo w wyroku z 12 lutego 2008 r. w sprawie Kafkaris przeciwko Cyprowi, skarga nr 21906/04Wyrok dostępny pod adresem: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{“fulltext”:[“Kafkaris”],”documentcollectionid2”:[“GRANDCHAMBER”,”CHAMBER”],”itemid”:[“001-85019”]}.

Myśl, że kara dożywotniego pozbawienia wolności, co do zasady, jeżeli wymierzana jest dorosłemu sprawcy przestępstwa, nie narusza gwarancji wynikającej z art. 3 EKPC, trybunał strasburski wyraził następnie także w wyroku z 9 lipca 2013 r. w sprawie Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii, skargi nr 66069/06, 130/10 i 3896/10Wyrok dostępny pod adresem: http://trybunal.gov.pl/uploads/media/VINTER_i_Inni_przeciwko_Zjednoczonemu_Kr%C3%B3lestwu__skargi_nr_6606909_13010_389610__wyrok_z_9.07.2013_r.pdf oraz w wyroku z 4 września 2015 r. w sprawie Trabelsi przeciwko Belgii, skarga nr 140/10Wyrok dostępny pod adresem: https://www.ms.gov.pl/pl/orzeczenia-etpcz/download,752,0.html. W tych judykatach Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał jednocześnie, że taka kara może kolidować z gwarancją wyrażoną w tym przepisie, jeżeli jest rażąco nieproporcjonalna do winy i wagi czynu, przy czym stwierdzenie takiej nieproporcjonalności możliwe jest jedynie w zupełnie wyjątkowych sytuacjach, bo państwa-strony konwencji korzystają ze swobody w decydowaniu o tym, jakie kary obowiązują w ich wewnętrznych systemach prawnych za poszczególne przestępstwa, a w konsekwencji mogą też przewidzieć w swoich wewnętrznych systemach prawnych karę dożywotniego pozbawienia wolności wobec pełnoletnich oskarżonych o poważne przestępstwaZob. także B. Nita-Światłowska, Możliwość orzeczenia kary dożywotniego pozbawienia wolności bez dostępu do warunkowego przedterminowego zwolnienia jako przeszkoda ekstradycyjna wynikająca z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017, nr 6, s. 27–33..

To stanowisko zostało przez trybunał strasburski powtórzone w wyrokach: z 17 stycznia 2017 r. w sprawie Hutchinson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 57592/08Wyrok dostępny pod adresem: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{“fulltext”:[“Hutchinson”],”documentcollectionid2”:[„GRANDCHAMBER”,”CHAMBER”],”itemid”:[“001-170347”]} oraz z 24 stycznia 2017 r. w sprawie Khamtokhu i Aksenchik przeciwko Rosji, skargi nr 60367/08 i 961/11Wyrok dostępny pod adresem: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{“fulltext”:[“Khamtokhu”],”documentcollectionid2”:[“GRANDCHAMBER”,”CHAMBER”],”itemid”:[“001-170663”]}.

W powyższych judykatach trybunał strasburski podkreślał, że wybór przez dane państwo konkretnego systemu wymierzania sprawiedliwości w sprawach karnych, włącznie z oceną wykonywania kary i zasadami zwolnień warunkowych, co do zasady wykracza poza zakres nadzoru sprawowanego przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, przy założeniu, że system ten nie jest sprzeczny z zasadami określonymi w konwencjiPor. także B. Nita-Światłowska, Możliwość, s. 27–33..

Warto tu odnotować, że w wyroku w sprawie Khamtokhu i Aksenchik przeciwko Rosji, w kontekście gwarancji wynikającej z art. 14 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z jej art. 5 oraz z przepisami obowiązującymi w Rosji, zgodnie z którymi kara dożywotniego pozbawienia wolności nie może zostać wymierzona kobietom, osobom, które w chwili popełnienia przestępstwa nie były pełnoletnie, oraz osobom, które miały więcej niż 65 lat w chwili wydania wyroku, można ją natomiast wymierzyć pełnoletnim mężczyznom, trybunał strasburski stwierdził nadto, że takie uregulowanie nie może być uznane za dyskryminację ze względu na płeć, nie stanowi też naruszenia wolności osobistejZob. także tamże, s. 28..

Jeżeli natomiast chodzi o kwestię odzyskania wolności w wypadku wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności, to w dawniejszym orzecznictwie trybunał strasburski stwierdzał brak naruszenia gwarancji wynikającej z art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nawet w odniesieniu do takiej sytuacji, w której w systemie prawnym państwa-strony konwencji taka możliwość zależała wyłącznie od uznania głowy państwa w procedurze ułaskawieniowejPor. także wyrok trybunału strasburskiego z 2 września 2010 r. w sprawie Iorgov przeciwko Bułgarii (nr 2), skarga nr 36295/02 (dostępny pod adresem: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{“fulltext”:[“Iorgov”],”documentcollectionid2”:[“GRANDCHAMBER”,”CHAMBER”],”itemid”:[“001-100271”]}) oraz decyzję z 29 kwietnia 2008 r. w sprawie Garaqin przeciwko Włochom, skarga nr 33290/07..

Powyższe stanowisko trybunału strasburskiego uległo modyfikacji w powołanym powyżej, przełomowym w rozważanej tu kwestii wyroku w sprawie Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii oraz w nieco późniejszym wyroku w sprawie Trabelsi przeciwko Belgii.

Wspomniana powyżej sprawa Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii dotyczyła trzech skarżących, którzy będąc skazani za zabójstwo w odrębnych postępowaniach karnych w Anglii i Walii, odbywali kary dożywotniego pozbawienia wolności. W myśl prawa brytyjskiego sędzia sądu pierwszej instancji może tam wydać „nakaz bezwzględnego dożywocia”. Skutkiem wydania takiego orzeczenia jest wyłączenie możliwości zwolnienia skazanego w trybie innym niż decyzją Sekretarza Stanu, która ma charakter uznaniowy; Sekretarz Stanu może skorzystać ze swojego uprawnienia tylko ze względów humanitarnych – w sytuacji, gdy skazany jest nieuleczalnie chory lub niesprawny w wysokim stopniu.

Z kolei w sprawie Trabelsi przeciwko Belgii prokurator federalny USA wystąpił do sądu belgijskiego z wnioskiem o wykonanie nakazu aresztowania skarżącego, któremu władze amerykańskie zarzuciły to, że świadomie zawarł porozumienie z osobami powiązanymi z Al-Kaidą, w tym z Osamą bin Ladenem, dotyczące udzielenia istotnego wsparcia i finansowania zabójstw obywateli Stanów Zjednoczonych w określonych lokalizacjach na obszarze Europy Zachodniej oraz wykorzystywania na szeroką skalę materiałów wybuchowych (broń masowego rażenia) w celu zniszczenia na obszarze Europy Zachodniej mienia wykorzystywanego przez Stany Zjednoczone lub departament bądź agencję Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie Departament Sprawiedliwości USA poinformował władze belgijskie, że w wypadku, gdy sąd USA wymierzy Trabelsiemu karę łagodniejszą niż dożywotnie pozbawienie wolności, czyli karę terminową, wówczas wyrok będzie mógł zostać skrócony do 15% ze względu na dobre zachowanie w czasie odbywania kary. Jak przy tym wskazano, takie złagodzenie kary wobec Trabelsiego będzie możliwe wyłącznie w takim przypadku, gdy wymierzona kara pozbawienia wolności będzie karą terminową (opiewającą na określoną liczbę lat, nawet bardzo wielu), lecz już nie wówczas, gdy zostanie mu wymierzone dożywotnie pozbawienie wolności. W tej sprawie Departament Stanu USA wyjaśnił nadto, że Trabelsi mógłby, także w wypadku wymierzenia mu kary dożywotniego pozbawienia wolności, złożyć wniosek o ułaskawienie lub złagodzenie wyroku przez prezydenta, dodając przy tym, iż w sprawie Trabelsiego jest to jedynie możliwość hipotetyczna, bo nie zdarzyło się dotąd, aby osoba, której przedstawiono zarzut związany z terroryzmem, została przez prezydenta ułaskawiona. W tej sprawie w skardze złożonej do trybunału strasburskiego Trabelsi podniósł zarzut, że ekstradycja do Stanów Zjednoczonych narazi go na traktowanie niezgodne z artykułem 3 konwencji, bo za zarzucone mu przestępstwa, w związku z którymi wydano zgodę na ekstradycję, jest możliwe wymierzenie mu kary dożywotniego pozbawienia wolności, która de facto nie może zostać złagodzona, w związku z czym w przypadku skazania nie będzie miał szans na odzyskanie wolności.

Trybunał strasburski w sprawie Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii dokonał analizy przepisów obowiązujących w Wielkiej Brytanii i tamtejszego orzecznictwaChodzi tu np. o sprawę R (Wellington) przeciwko Sekretarzowi Stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych [2008] UKHL 72; Stany Zjednoczone wystąpiły o ekstradycję Ralstona Wellingtona ze Zjednoczonego Królestwa w celu postawienia go przed sądem w stanie Missouri pod zarzutem podwójnego zabójstwa pierwszego stopnia. W tej sprawie Sąd Wyższej Instancji stwierdził, że „pozbawienie skazanego wolności bez jakiejkolwiek nadziei na zwolnienie w wielu aspektach podobne jest do wyroku śmierci. Skazany nigdy nie będzie mógł odpokutować za popełnione przez siebie przestępstwo. Mógłby on wykorzystać swoją izolację jako czas na naprawę życia, tymczasem wymierzona mu kara wygasa wraz z ostatnim jego tchnieniem. Podobnie jak wyrok śmierci, taryfa bezwzględnego dożywocia stanowi lex talionis”., jak też analiz prawnoporównawczychWarto tu wskazać wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego z 16 stycznia 2010 r., sygn. 2 BvR 2299/09, zapadły w kontekście postępowania ekstradycyjnego dotyczącego oskarżonego o przestępstwo, któremu w Turcji groziła „zaostrzona kara dożywotniego pozbawienia wolności do samej śmierci” (erschwerte lebenslängliche Freiheitsstrafe bis zum Tod). W tej sprawie strona niemiecka dążyła do uzyskania od państwa, które wystąpiło z wnioskiem ekstradycyjnym, zapewnienia, że rozważona zostanie możliwość zwolnienia sprawcy, w związku z czym otrzymała odpowiedź zawierającą stwierdzenie, że prezydent Turcji posiada uprawnienia do zmniejszania kar pozbawienia wolności z uwagi na przewlekłą chorobę, niepełnosprawność lub podeszły wiek osoby skazanej. W tej sprawie ostatecznie odmówiono wydania oskarżonego; Federalny Sąd Konstytucyjny stwierdził, że wspomniane uprawnienia do zwolnienia dają jedynie niejasną, a zatem niewystarczającą nadzieję na odzyskanie wolności, a jeżeli osoba skazana nie ma realnej perspektywy zwolnienia, to wyrok wymierzający karę dożywotniego pozbawienia wolności byłby okrutny i poniżający, naruszając tym samym wymogi dotyczące poszanowania godności ludzkiej przewidziane w art. 1 niemieckiej ustawy zasadniczej. dotyczących kary dożywotniego pozbawienia wolności. Odwołując się do regulacji Rady Europy, w tej sprawie trybunał przypomniał Rekomendację 2003(22) dotyczącą warunkowego zwolnieniaZob. https://bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/inne-organizacje-miedzynarodowe-i-prawa-czlowieka/prawaczlowieka-w-radzie-europy-/download,2254,2.html (dostęp: 1 czerwca 2018 r.). przyjętą przez Komitet Ministrów w dniu 24 września 2003 r., w której zawarto wskazówki odnoszące się do warunkowego zwolnienia, zasad jego przyznania oraz gwarancji proceduralnych. W towarzyszącym Rekomendacji memorandum wyjaśniającym podkreślono, że „osoby skazane na karę dożywotniego pozbawienia wolności również nie powinny być pozbawione nadziei na warunkowe zwolnienie”, bo – po pierwsze – nie można stwierdzić, że wszyscy skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności zawsze będą stanowić zagrożenie dla społeczeństwa, a nadto pozostawanie w warunkach pozbawienia wolności przez osoby, które nie mają żadnej nadziei na zwolnienie, stwarza poważne problemy przy próbach tworzenia zachęt do współpracy i radzenia sobie z destruktywnym zachowaniem, realizacji programów rozwoju osobistego, organizacji planów wykonywania kary i zapewnienia bezpieczeństwa. Państwa, w których obowiązują przepisy przewidujące karę bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności, powinny zatem przyjąć uregulowania dopuszczające możliwość dokonania oceny zasadności dalszego utrzymywania takiej kary po upływie określonej liczby lat od początku jej odbywania, w regularnych odstępach czasowych, a to w celu stwierdzenia, czy skazany na nią może odzyskać wolność, na jakich warunkach i przy zastosowaniu jakich środków nadzoruPodobnie artykuł 5(2) decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania. Zgodnie z tym przepisem: „jeżeli przestępstwo stanowiące podstawę europejskiego nakazu aresztowania zagrożone jest karą dożywotniego pozbawienia wolności lub środka skutkującego dożywotnią izolacją, wykonanie przedmiotowego nakazu aresztowania następuje pod warunkiem, że w systemie prawnym wydającego nakaz Państwa Członkowskiego istnieją przepisy dopuszczające rewizję wymiaru kary lub zastosowanych środków, dokonywaną na wniosek lub najpóźniej po upływie 20 lat, albo umożliwiające zastosowanie prawa łaski, o co osoba ta ma prawo się ubiegać na mocy obowiązującego w wydającym nakaz Państwie Członkowskim prawa lub praktyki, mając na celu uniknięcie wykonania takiej kary lub środka”..

W wyrokach zapadłych w sprawach Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii oraz Trabelsi przeciwko Belgii trybunał strasburski podkreślił, że zbadane przez niego porównawcze i międzynarodowe akty prawne wskazują na wyraźną tendencję do dopuszczania mechanizmu gwarantującego ocenę, nie później niż po upływie dwudziestu pięciu lat od rozpoczęcia odbywania kary dożywotniego pozbawienia wolności, zasadności udzielenia skazanemu warunkowego przedterminowego zwolnienia.

W konsekwencji powyższych rozważań w powołanych powyżej judykatach ETPCz stwierdził, że sytuacja, w której kara dożywotniego pozbawienia wolności nie podlega w trakcie jej wykonywania weryfikacji w ramach procedury, którą może zainicjować skazany, a której wszczęcie może spowodować zmianę wymierzonej kary, w tym w szczególności jej skrócenie lub warunkowe przedterminowe zwolnienie, jeżeli zostanie ustalone, że zachowanie skazanego nie uzasadnia jego dalszej izolacji, narusza gwarancję wynikającą z art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Trybunał strasburski wskazał nadto, że jeżeli orzeczenie skazujące na karę dożywotniego pozbawienia wolności nie podlega jakiejkolwiek weryfikacji w tym sensie, że w danym systemie prawnym nie jest przewidziana możliwość odzyskania przez skazanego wolności w związku z postępami jego resocjalizacji, to nieracjonalne byłoby oczekiwanie od niego czynienia jakichkolwiek starań w kierunku własnej resocjalizacji. Osoba skazana na karę dożywotniego pozbawienia wolności ma prawo wiedzieć, od początku wykonywania kary, co ma zrobić, by możliwe stało się rozpatrzenie możliwości jej zwolnienia, jak również to, kiedy zostanie dokonana ocena postępów jej resocjalizacji, a jeżeli prawo wewnętrzne nie przewiduje takich mechanizmów, to dochodzi do naruszenia art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka już w chwili wydania wyroku skazującego na karę dożywotniego pozbawienia wolności, a nie dopiero na późniejszym etapie, tj. na etapie wykonywania takiej kary.

Problem kary dożywotniego pozbawienia wolności bez dostępu do warunkowego przedterminowego zwolnienia pojawił się także w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 18 marca 2014 r. w sprawie Öcalan przeciwko Turcji (nr 2), skargi: 24069/03, 197/04, 6201/06 i 10464/07Wyrok dostępny pod adresem: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-142087%22]}. Jak wynika z wyroku trybunału strasburskiego, który zapadł w tej sprawie, w następstwie zniesienia w prawie tureckim, w sierpniu 2002 r., kary śmierci w czasie pokoju, Sąd Bezpieczeństwa Państwa w Ankarze w październiku 2002 r. zamienił wymierzoną skazanemu karę śmierci na karę dożywotniego pozbawienia wolności. W stanie faktycznym i prawnym skarżący, założyciel PKK (Kurdyjska Partia Pracy – organizacja nielegalna), zakwestionował do trybunału strasburskiego bezwzględny charakter kary dożywotniego pozbawienia wolności, jaką miał odbywać w związku ze wskazaną powyżej zamianą, a nadto warunki osadzenia w zakładzie karnym.

W powołanym powyżej wyroku trybunał strasburski stwierdził, że doszło do naruszenia art. 3 EKPC przez orzeczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego zwolnienia, podkreślając myśl wyrażoną w judykatach omówionych powyżej, a mianowicie, iż w wypadku braku jakiegokolwiek mechanizmu pozwalającego na weryfikację pierwotnej oceny kryminologiczno-społecznej dotyczącej skazanego w kontekście możliwości udzielenia mu warunkowego przedterminowego zwolnienia wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności stanowi nieludzkie traktowanie.

W wyroku zapadłym w sprawie Öcalan przeciwko Turcji (nr 2) Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił, że ze względu na status skarżącego jako osoby skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności za zbrodnię przeciwko bezpieczeństwu państwa ubieganie się przez niego o ewentualne warunkowe przedterminowe zwolnienie jest wyłączone. Przewidziana w tureckim systemie prawnym możliwość nakazania przez prezydenta w ramach postępowania ułaskawieniowego zwolnienia takiej osoby skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności, która jest chora lub w podeszłym wieku, została przez trybunał strasburski uznana za niewystarczającą dla zapewnienia przestrzegania gwarancji wynikającej z art. 3 EKPC, bo zwolnienie z powodów motywowanych tymi względami nie wypełnia eksponowanego przez trybunał strasburski wymogu, by szansa na odzyskanie wolności zależała od zachowania skazanego, a w szczególności od postępów jego resocjalizacji.

Podobne stanowisko w kwestii dostępu do warunkowego przedterminowego zwolnienia osoby, której wymierzono karę dożywotniego pozbawienia wolności, trybunał strasburski zajął także w wyroku z 20 maja 2014 r. w sprawie László Magyar przeciwko Republice Węgierskiej, skarga nr 73593/10Orzeczenie opublikowane na stronie internetowej trybunału strasburskiego: http://hudoc.echr.coe.int/eng#{“itemid”:[“001-144109”]}.

W stanie faktycznym sprawy zakończonej powyższym wyrokiem skarżący został skazany za zabójstwo kwalifikowane (morderstwo) oraz za inne przestępstwa na karę dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Podkreślenia wymaga tu okoliczność odnotowana w powołanym powyżej wyroku, a mianowicie to, że choć węgierska ustawa zasadnicza przewiduje możliwość ułaskawienia przez prezydenta, to jednak od wprowadzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności w 1999 r. w przypadku żadnego więźnia odbywającego taką karę nie została wydana decyzja o zastosowaniu prawa łaski. Nawiązując do tej okoliczności, skarżący w skardze do trybunału strasburskiego podniósł przede wszystkim to, że jego dożywotnie osadzenie bez możliwości ubiegania się o zwolnienie warunkowe stanowi nieludzkie i poniżające traktowanie.

W powołanym powyżej wyroku, przywołując argumentację m.in. ze sprawy Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii, trybunał strasburski stwierdził, że doszło do naruszenia art. 3 konwencji, bo w sprawie nie zostało wykazane, by węgierskie przepisy w odniesieniu do kary dożywotniego pozbawienia wolności określały warunki zależne od zachowania skazanego na taką karę, na podstawie których możliwe jest ubieganie się przez niego o odzyskanie wolności. W uzasadnieniu tego judykatu podkreślono, że chodzi tu o takie warunki, które uwzględniałyby w szczególności postępy skazanego w resocjalizacji.

W wyroku w sprawie László Magyar przeciwko Republice Węgierskiej Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał nadto, że ta sprawa ujawniła problem systemowy, który może doprowadzić do podobnych skarg. W celu prawidłowego wykonania tego wyroku trybunał strasburski wezwał w związku z tym Węgry, jako państwo-stronę konwencji, do zreformowania systemu dokonywania oceny zasadności dalszego wykonywania wymierzonych kar dożywotniego pozbawienia wolności, a w szczególności do zagwarantowania możliwości badania, czy dalsze odbywanie takich kar jest zasadne w świetle postępów resocjalizacji skazanych.

Na uwagę zasługuje także wyrok z 4 października 2016 r. w sprawie T.P. i A.T. przeciwko Węgrom, skarga nr 37871/14 oraz skarga nr 73986/14Wyrok opublikowany na stronie internetowej trybunału strasburskiego: http://hudoc.echr.coe.int/eng#{“itemid”:[“001-166491”]}, w którym Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że węgierska ustawa, która przyznaje osobie skazanej na karę dożywotniego pozbawienia wolności możliwość ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie dopiero po 40 latach, narusza zakaz nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania. W tym orzeczeniu, tak samo jak w omówionych powyżej, trybunał strasburski stwierdził, że kara dożywotniego pozbawienia wolności narusza gwarancję wynikającą z art. 3 EKPC, jeżeli osoba skazana nie ma realnej możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie, najdalej przy tym po odbyciu 25 lat kary pozbawienia wolności. W tym wyroku trybunał strasburski powtórzył stanowisko, że z perspektywy gwarancji wynikającej z art. 3 EKPC akt łaski prezydenta nie jest wystarczający, bo ze względu na swój dyskrecjonalny charakter udzielenie zwolnienia w takim wypadku nie podlega żadnym obiektywnym kryteriom ani przesłankom zależnym od zachowania skazanego.

Na ponowną uwagę zasługuje tu także powołany powyżej wyrok trybunału strasburskiego z 17 stycznia 2017 r. w sprawie Hutchinson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 57592/08, w którym po raz kolejny przypomniano, że z perspektywy gwarancji konwencyjnych to nie kara dożywotniego pozbawienia wolności jako taka budzi wątpliwości, lecz niejasny system udzielania warunkowego przedterminowego zwolnienia, który nie daje skazanemu od samego momentu skazania jasnych wskazówek co do tego, co i kiedy należy uczynić, aby uzyskać dostęp do tej instytucji. W kontekście stanu prawnego obowiązującego w Wielkiej Brytanii w powołanym powyżej wyroku Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że w najnowszym orzecznictwie sądów brytyjskich przyjęto interpretację uregulowań odnoszących się do dostępu do warunkowego przedterminowego zwolnienia osób skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności, która powoduje, iż spełniony jest standard wynikający z konwencji. Chodzi tu w szczególności o rozumienie przedstawionego powyżej wymogu przewidywalności udzielania warunkowego przedterminowego zwolnienia osobom skazanym na karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Jak wynika z powyższych rozważań, orzecznictwo trybunału strasburskiego jasno wskazuje, że z perspektywy wymogów wynikających z art. 3 EKPC konieczne jest istnienie kontroli dalszej zasadności odbywania przez skazanego kary dożywotniego pozbawienia wolności, a nadto istnienie przepisu dającego skazanemu realną możliwość zwolnienia na precyzyjnie określonych, zależnych od jego zachowania warunkach, wiadomych już w czasie orzeczenia wobec niego kary dożywotniego pozbawienia wolności. Przy spełnieniu tego warunku osoba skazana zyskuje realną nadzieję na odzyskanie wolności, wiedząc, jakie warunki resocjalizacyjne musi spełnić i w jakim terminie. Z perspektywy gwarancji określonej w art. 3 konwencji istotne jest bowiem to, by wymierzona kara dożywotniego pozbawienia wolności nie była dalej wykonywana w sytuacji, gdy wszystkie cele kary zostały spełnione i jej dalsze stosowanie nie jest uzasadnione.

Restrykcyjny pomysł zniesienia możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie w razie wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności w wypadkach wskazanych w propozycji Ministerstwa zarysowanej w przedstawionej na wstępie informacji z 25 kwietnia 2018 r. jest zatem niemożliwy do pogodzenia z Europejską Konwencją Praw Człowieka w brzmieniu nadanym jej przez orzecznictwo strasburskie.

Zważywszy na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, w którym trafnie wskazano konieczność uwzględnienia standardu konwencyjnego przy interpretacji gwarancji wynikających z Konstytucji RP, należy stwierdzić, że ze względu na konieczność uwzględniania przepisów EKPC przy wykładni gwarancji konstytucyjnychPor. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 lutego 2008 r., P 48/06, OTK ZU 2008, nr 1A, poz.4. realizacja powyższego pomysłu Ministerstwa i „zejście” w przepisach ustawowych poniżej standardu konwencyjnego będzie równoznaczna z niezgodnością takiego uregulowania nie tylko z Europejską Konwencją Praw Człowieka, lecz także z Konstytucją RP.

W kontekście uregulowań konstytucyjnych, a w szczególności gwarancji poszanowania godności człowieka, która wynika z art. 30 Konstytucji RP, zakazu poddawania torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu, które poręcza art. 40 Konstytucji oraz zasady demokratycznego państwa prawa, o której mowa jest w art. 2 Konstytucji, warto tu jeszcze poczynić spostrzeżenie o charakterze prawnoprównawczym. Myśl zbieżna z tą, która w kwestii dostępu do warunkowego przedterminowego zwolnienia w wypadku wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności pojawia się konsekwentnie w orzecznictwie strasburskim od czasu przełomowych wyroków w sprawach Vinter i inni przeciwko Wielkiej Brytanii oraz Trabelsi przeciwko Belgii, znacznie wcześniej została wyrażona w wyroku niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego z 21 czerwca 1977 r., sygn. 1 BvL 14/76BVerfGE 45, 187 (253).. W wyroku tym, w kontekście konstytucyjnych gwarancji ochrony godności człowieka, podkreślono konieczność istnienia ustawowej gwarancji, że skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności nie jest pozbawiony szansy na podjęcie starań o odzyskanie wolności, choćby nawet stosowny wniosek mógł złożyć w odległym punkcie czasowym od skazania. Niemiecki Federalny Sąd Konstytucyjny zastrzegł przy tym, że dostęp do ułaskawienia po 30 czy 40 latach nie jest tu wystarczającyZob. także późniejszy wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego, z 16 stycznia 2010 r., sygn. 2 BvR 2299/09, powołany w przypisie nr 13..

W kontekście powyższego orzeczenia, przywołanego tu porównawczo, należy raz jeszcze podkreślić, że orzecznictwo strasburskie sprecyzowało, iż pierwsza weryfikacja zasadności dalszego utrzymywania kary dożywotniego pozbawienia wolności powinna być zapewniona skazanemu na taką karę nie później niż po upływie 25 lat od rozpoczęcia jej odbywania. Już zatem uregulowanie przewidziane w aktualnie obowiązującym art. 77 § 2 k.k. w zakresie odnoszącym się do kary dożywotniego pozbawienia wolności jest niezgodne z Europejską Konwencją Praw Człowieka w brzmieniu nadanym jej przez orzecznictwo strasburskie.

Rezygnacja przez Ministerstwo z przedstawionej na wstępie propozycji w żaden sposób nie kolidowałaby z tytułem i treścią programu, w ramach którego została zgłoszona, bo przecież orzecznictwo strasburskie nie wymaga gwarancji pewności udzielenia warunkowego przedterminowego zwolnienia, a jedynie gwarancji tego, że wniosek o to dobrodziejstwo będzie rozpoznany. To zaś, czy rozpoznanie wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie złożonego przez osobę skazaną na karę dożywotniego pozbawienia wolności doprowadzi do odzyskania przez nią wolności, zależeć ma nadal od oceny prognozy kryminologiczno-społecznej, a o jakimkolwiek automatyzmie zgodnie z orzecznictwem ETPC nie ma tu mowy.