1. Wprowadzenie

N a stronie Rządowego Centrum Legislacji opublikowano projekt z dnia 4 maja 2017 r. ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12298001 [2017.08.05]. Projekt ten został przygotowany w wykonaniu prawa Unii Europejskiej i zawiera istotne zmiany dotyczące obowiązków nałożonych na adwokatów, wychodząc znacznie poza ramy nakreślone dotychczasową ustawą o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, Dz.U. z 2017 r. poz. 1049. Celem artykułu będzie omówienie, w kontekście zasad istotnych dla wykonywania zawodu adwokata, nowych przepisów unijnych oraz projektowanych przepisów polskich.

2. Prawo Unii Europejskiej

Modyfikacja uregulowań dotyczących zwalczania prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu wynika z obowiązków nałożonych na Polskę prawem Unii Europejskiej – dyrektywą nr 2015/849.Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/849 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zmieniająca rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 648/2012 i uchylająca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/ WE oraz dyrektywę Komisji 2006/70/WE (Tekst mający znaczenie dla EOG), Dz. Urz. L 141, s. 73, 5.6.2015. Pokrótce należy przyjrzeć się treści tej dyrektywy w zakresie, w jakim jej przepisy odnoszą się do wykonywania zawodu adwokata.

Motyw (9) dyrektywy wskazuje, w jakich sytuacjach adwokaci oraz przedstawiciele innych zawodów prawniczych powinni zostać objęci stosownymi regulacjami. W świetle tego motywu przedstawiciele wolnych zawodów prawniczych, zgodnie z definicją stosowaną przez państwa członkowskie, powinni podlegać dyrektywie w przypadku udziału w transakcjach finansowych lub korporacyjnych, włączając w to świadczenie usług doradztwa podatkowego, wówczas gdy istnieje największe ryzyko nadużywania usług świadczonych przez przedstawicieli tych zawodów do celów legalizowania dochodów pochodzących z działalności przestępczej lub do celów finansowania terroryzmu. Powinny jednak istnieć wyłączenia z obowiązku zgłaszania informacji uzyskanych przed rozpoczęciem, w czasie lub po zakończeniu postępowania sądowego albo przy ustalaniu sytuacji prawnej klienta. W związku z tym doradztwo prawne powinno nadal podlegać obowiązkowi zachowania tajemnicy zawodowej, chyba że przedstawiciel wolnego zawodu prawniczego bierze udział w praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu, porada prawna jest udzielana w celu prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu lub wie on, że klient zwraca się o poradę prawną do celów prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.

Dyrektywa precyzuje, że stosuje się ją do adwokatów w ściśle określonej kategorii  zdarzeń prawnych (art. 1 pkt 3 lit. b dyrektywy nr 2015/849), a mianowicie wtedy, kiedy uczestniczą, działając w imieniu i na rzecz swojego klienta, w dowolnych transakcjach finansowych lub transakcjach dotyczących nieruchomości lub gdy udzielają klientowi pomocy w planowaniu lub przeprowadzaniu transakcji dotyczących:

• kupna i sprzedaży nieruchomości lub podmiotów gospodarczych;
• zarządzania pieniędzmi, papierami wartościowymi lub innymi aktywami klienta;
• otwierania rachunków bankowych, rachunków oszczędnościowych lub rachunków papierów wartościowych i zarządzania tymi rachunkami;
• organizacji wkładu niezbędnego do tworzenia spółek, prowadzenia przez nie działalności lub zarządzania nimi;
• tworzenia trustów, spółek, fundacji lub podobnych struktur, prowadzenia przez nie działalności lub zarządzania nimi.

Jak wynika z powyższego, obowiązki związane z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu są nałożone na adwokatów nie wtedy, kiedy wykonują oni funkcje stricte adwokackie, ale wówczas, kiedy działają raczej w charakterze zarządców majątkiem klienta lub doradców finansowych.

Wobec klientów podmioty zobowiązane (czyli również adwokaci) zobligowane są do stosowania środków staranności w określonych okolicznościach (art. 11 dyrektywy nr 2015/849)„a) przy nawiązywaniu stosunków gospodarczych. b) przy przeprowadzaniu sporadycznej transakcji: (i) na kwotę 15 000 EUR lub większą, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja czy kilka operacji, które wydają się być ze sobą powiązane; lub (ii) która stanowi transfer środków pieniężnych zdefiniowany w art. 3 pkt 9 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/847 na kwotę przekraczającą 1000 EUR; c) w odniesieniu do osób prowadzących handel towarami – przy przeprowadzaniu sporadycznych transakcji gotówkowych na kwotę 10 000 EUR lub większą, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja czy kilka operacji, które wydają się być ze sobą powiązane; d) w odniesieniu do podmiotów świadczących usługi w zakresie gier hazardowych, w momencie odbioru wygranych, obstawiania stawek lub w obu tych przypadkach – przy przeprowadzaniu sporadycznych transakcji na kwotę 2000 EUR lub większą, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja czy kilka operacji, które wydają się być ze sobą powiązane; e) gdy istnieje podejrzenie prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, bez względu na jakiekolwiek odstępstwo, wyłączenie lub próg; f) gdy istnieją wątpliwości co do prawdziwości lub odpowiedniości wcześniej otrzymanych danych dotyczących ustalenia tożsamości klienta”.. Środki te obejmują szereg czynności związanych z prawidłową identyfikacją klienta (art. 13 ust. 1 dyrektywy nr 2015/849), natomiast zwrócić należy uwagę na obowiązek z art. 13 ust. 1 lit. d dyrektywy nr 2015/849, zgodnie z którym adwokaci powinni wobec swoich klientów prowadzić bieżące monitorowanie stosunków gospodarczych, włącznie z badaniem transakcji podejmowanych w trakcie trwania tych stosunków w celu zapewnienia, by prowadzone transakcje były zgodne z wiedzą adwokata na temat klienta, profilu działalności oraz ryzyka, w tym, w razie konieczności, źródeł pochodzenia środków, jak również zapewnić, by posiadane dokumenty, dane lub informacje były na bieżąco uaktualniane. W przypadku gdy adwokat nie jest w stanie spełnić wymogów należytej staranności wobec klienta, państwa członkowskie wymagają, aby nie przeprowadzał on transakcji za pomocą rachunku bankowego, nie nawiązywał stosunków gospodarczych ani nie przeprowadzał transakcji oraz aby rozwiązał stosunek gospodarczy i rozważył przekazanie jednostce analityki finansowej zgłoszenia o podejrzanej transakcji w odniesieniu do danego klienta. Jednakże powyższe nie dotyczy adwokatów w ścisłym zakresie, w jakim ustalają oni sytuację prawną swojego klienta lub  wykonują obowiązki polegające na obronie lub reprezentowaniu tego klienta w postępowaniu sądowym lub w związku z takim postępowaniem, włącznie z udzielaniem porad w sprawie wszczęcia lub uniknięcia takiego postępowania (art. 14 ust. 4 dyrektywy nr 2015/849).

Państwa członkowskie są zobligowane do utworzenia jednostki analityki finansowej (art. 32 dyrektywy nr 2015/849), w stosunku do której podmioty zobowiązane mają wymóg pełnej współpracy, polegający na informowaniu jednostki analityki finansowej – z własnej inicjatywy podmiotów zobowiązanych – również w drodze przekazania zgłoszenia, w przypadku gdy dany podmiot zobowiązany wie, podejrzewa lub ma uzasadnione podstawy, by podejrzewać, że określone środki finansowe, niezależnie od kwoty, o jaką chodzi, są dochodami pochodzącymi z działalności przestępczej lub są powiązane z finansowaniem terroryzmu, a także na niezwłocznym odpowiadaniu na wnioski jednostki analityki finansowej o udzielenie dodatkowych informacji w takich przypadkach oraz dostarczaniu jednostce analityki finansowej, bezpośrednio lub pośrednio, na jej wniosek, wszelkich niezbędnych informacji zgodnie z procedurami ustanowionymi w mających zastosowanie przepisach (art. 33 ust. 1 dyrektywy nr 2015/849). Niemniej w przypadku określonych zawodów państwa członkowskie mogą wyznaczyć odpowiedni organ danego samorządu zawodowego jako organ, do którego należy kierować informacje (art. 34 ust. 1 dyrektywy nr 2015/849).

Z drobniejszych obowiązków należy na marginesie zwrócić uwagę na ten z art. 8 ust. 1 i 2 dyrektywy nr 2015/849, który przewiduje, że podmioty zobowiązane powinny mieć obowiązek podjęcia odpowiednich działań w celu identyfikacji i oceny ryzyka związanego z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu, przy czym właściwe organy krajowe mogą zdecydować, że pojedyncze oceny ryzyka nie są wymagane, jeżeli konkretne ryzyko dla danego sektora jest jasne i zrozumiałe. Z kolei art. 45 dyrektywy nr 2015/849 wskazuje, że podmioty zobowiązane należące do grupy powinny wdrożyć strategię i procedury obejmujące całą grupę, w tym w szczególności dotyczące wymiany informacji w obrębie grupy do celów przeciwdziałania praniu pieniędzy i zwalczania finansowania terroryzmu.

3. Polski projekt

Wykonaniem powyższych uregulowań unijnych ma być nowa ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, której projekt jest przedmiotem analizy niniejszego opracowania.

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy nr 2015/849 adwokaci są przez polskiego ustawodawcę zaliczani do instytucji obowiązanych w rozumieniu ustawy (art. 2 ust. 1 pkt 15 lit. a projektu). Organami informacji finansowej są minister właściwy do spraw finansów publicznych oraz Generalny Inspektor Informacji Finansowej (dalej: GIIF) – art. 6 ust. 1 projektu.

Za dyrektywą nr 2015/849 instytucje obowiązane powinny stosować do swoich klientów środki bezpieczeństwa finansowego, w szczególności w zakresie identyfikacji klienta oraz beneficjenta rzeczywistego (art. 29 i 30 projektu). Przy czym należy zwrócić uwagę na obowiązki opisane w art. 30 ust. 1 pkt 4 projektu, w świetle których adwokat jest zobowiązany przeprowadzać bieżące monitorowanie stosunków gospodarczych, w tym:

• a) analizę transakcji przeprowadzanych w ramach stosunków gospodarczych w celu zapewnienia, że transakcje te są zgodne z wiedzą instytucji obowiązanej o kliencie, rodzaju i zakresie prowadzonej przez niego działalności oraz zgodne z ryzykiem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu związanym z tym klientem;
• b) badanie źródła pochodzenia wartości majątkowych będących w dyspozycji klienta – w przypadkach uzasadnionych okolicznościami;
• c) zapewnienie aktualności posiadanych dokumentów, danych lub informacji dotyczących stosunków gospodarczych.

Katalog sytuacji, w których adwokaci są zobowiązani do stosowania środków bezpieczeństwa finansowego, jest określony szeroko  (art. 33 projektu)„Instytucje obowiązane stosują środki bezpieczeństwa finansowego w przypadku: 1) nawiązywania stosunków gospodarczych; 2) przeprowadzania transakcji okazjonalnej: a) o równowartości 15 000 euro lub większej, bez względu na to, czy transakcja jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja czy kilka operacji, których okoliczności wskazują, że są one ze sobą powiązane lub b) która stanowi transfer środków pieniężnych, o którym mowa w art. 3 pkt 9 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/847, na kwotę przekraczającą równowartość 1000 euro; [pkt. 3) i 4) nie dotyczą adwokatów] 5) podejrzenia prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu; 6) wątpliwości co do prawdziwości lub kompletności dotychczas uzyskanych danych identyfikacyjnych klienta.. Kiedy instytucja obowiązana nie może zastosować opisanych w projekcie środków bezpieczeństwa finansowego, powinna, stosownie do okoliczności, nie nawiązywać stosunków gospodarczych lub je rozwiązać (art. 36 ust. 1 pkt 1 i 4 projektu), a kiedy ma podejrzenie, że transakcja może mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, powinna wstrzymać przeprowadzenie transakcji (art. 81 projektu).

Projekt ustawy szeroko opisuje obowiązki informacyjne względem GIIF w zakresie przeprowadzanych transakcji, przy czym wyłącza z nich adwokatów (art. 68 ust. 1 projektu). Adwokaci nie są natomiast wyłączeni z obowiązków informacyjnych opisanych w art. 72 ust. 1 projektu.6 Na żądanie Generalnego Inspektora instytucja obowiązana niezwłocznie przekazuje lub udostępnia posiadane informacje lub dokumenty, w tym w szczególności dotyczące: 1) stosunków gospodarczych lub transakcji okazjonalnych z wskazanymi lub określonymi rodzajami klientów; 2) historii rachunków, w tym przeprowadzonych transakcji; 3) właścicieli i posiadaczy wartości majątkowych; 4) rodzaju, wartości i pochodzenia wartości majątkowych; 5) informacji pozyskanych w związku ze stosowaniem środka bezpieczeństwa finansowego, o którym mowa w art. 30 ust. 1 pkt 4; 6) telekomunikacyjnych urządzeń końcowych w rozumieniu ustawy – Prawo telekomunikacyjne, za pośrednictwem których zlecano transakcje, w tym dane lokalizacyjne tych urządzeń”.

Każdorazowo instytucje obowiązane powinny zawiadamiać GIIF o podejrzeniu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu (art. 69 ust. 1 projektu), przy czym adwokaci są wyłączeni z tego obowiązku w zakresie informacji uzyskanych podczas ustalania sytuacji prawnej klienta w związku z postępowaniem sądowym, wykonywania obowiązków polegających na obronie, reprezentowania lub zastępowania klienta w postępowaniu sądowym albo udzielania klientowi porady prawnej dotyczącej wszczęcia postępowania sądowego lub uniknięcia takiego postępowania (art. 71 projektu).

Każda instytucja jest zobligowana do identyfikacji i oceny ryzyka związanego z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu (art. 23 ust. 1 projektu), przy czym adwokaci są zobowiązani do przekazywania ich organom samorządu zawodowego (art. 23 ust. 4 projektu), a te przekazują je GIIF na jego żądanie (art. 24 projektu). Każda instytucja obowiązana powinna również posiadać „wewnętrzną procedurę instytucji obowiązanej” w celu ograniczenia ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu oraz właściwego zarządzania zidentyfikowanym ryzykiem (art. 44 projektu).

Wypełnianie przez adwokatów obowiązków nałożonych na mocy ustawy będzie kontrolowane bezpośrednio przez GIIF (art. 122 ust. 1 projektu). Jednocześnie organ kontrolujący ma szereg uprawnień, z którymi korelują obowiązki nałożone na instytucje obowiązane, a w przypadku adwokatów mogą one zawierać informacje, dokumenty oraz inne nośniki objęte tajemnicą zawodową (art. 126 ust. 1 projektu)„Kontroler ma prawo do: 1) żądania od kontrolowanej instytucji obowiązanej przekazania w wyznaczonym terminie wszelkich dokumentów i materiałów niezbędnych do przeprowadzenia kontroli; 2) wstępu do obiektów i pomieszczeń kontrolowanej instytucji obowiązanej, w obecności kontrolowanego; kontroler nie podlega kontroli osobistej; 3) legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości, jeżeli jest to niezbędne dla potrzeb kontroli; 4) żądania od kontrolowanej instytucji obowiązanej, wszystkich jej pracowników oraz osób wykonujących pracę na jej rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, ustnych i pisemnych informacji, wyjaśnień i zeznań, w zakresie prowadzonej kontroli, składanych pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań; 5) żądania udzielenia niezbędnej pomocy technicznej, jeżeli dokumenty lub ewidencje będące przedmiotem kontroli zostały sporządzone z zastosowaniem technik elektronicznego przetwarzania danych; 6) żądania udostępnienia w niezbędnym zakresie środków łączności, a także innych urządzeń technicznych, jeżeli są one niezbędne do wykonywania kontroli; 7) żądania umożliwienia sporządzania kopii, szkiców, filmowania i fotografowania oraz dokonywania nagrań dźwiękowych; 8) żądania przedłożenia urzędowego tłumaczenia na język polski dokumentów mających znaczenie dla kontroli, sporządzonych w języku obcym”..

Wykonanie przez adwokatów oraz inne instytucje obowiązane jest obwarowane karami administracyjnymi (art. 138–148 projektu), do których należą m.in. cofnięcie zezwolenia na prowadzenie działalności przez instytucję obowiązaną czy kara pieniężna (art. 139 ust. 1 projektu), która to kara może wynosić do 1 000 000,00 zł (art. 142 ust. 2 projektu). Projekt przewiduje również odpowiedzialność karną w zakresie niewłaściwego wykonywania obowiązków informacyjnych zagrożonego 3 latami pozbawienia wolności w przypadku umyślności, a karą grzywny w przypadku działania nieumyślnego (art. 145 projektu).

4. Uwagi

Analiza projektu prowadzi do wniosku, że polski ustawodawca zamierza pójść dalej w zwalczaniu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, niż przewiduje to prawo Unii Europejskiej. I owszem, dyrektywa pozwala państwom członkowskim na przyjęcie lub utrzymanie w mocy bardziej rygorystycznych przepisów w dziedzinie objętej dyrektywą, ale – co należy podkreślić – w granicach prawa Unii (art. 5 dyrektywy nr 2015/849). Sam motyw (65) dyrektywy nawiązuje do Karty Praw Podstawowych oraz do obowiązku poszanowania tych praw, w tym prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, jak i prawa do obrony.Niniejsza dyrektywa nie narusza praw podstawowych i jest zgodna z zasadami uznanymi w Karcie Praw Podstawowych, w szczególności w odniesieniu do prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, prawa do ochrony danych osobowych, wolności prowadzenia działalności gospodarczej, zakazu dyskryminacji, prawa do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, domniemania niewinności oraz prawa do obrony. W związku z tym państwa członkowskie przy wykonywaniu dyrektywy nr 2015/849 mogą oczywiście przyjąć ostrzejsze przepisy w walce z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu, ale w granicach nakreślonych przez prawa człowieka.

Tajemnica adwokacka, bez wątpienia, stanowi element prawa do obrony klientów adwokatów,M. Radin, The Privilege of Confidential Communication Between Lawyer and Client, „California Law Review” 1927– 1928, s. 490, 493. High Court of Australia, sprawa Baker v. Campbell [1983] 153 CLR 52, wyrok z 26 października 1983 r., J. Brennan, pkt 18, J. Deane, pkt 5, J. Dawson, pkt 20. Europejski Trybunał Praw Człowieka, sprawa 18603/03 André i inni v. Francja, wyrok z 24 lipca 2008 r., pkt 41. Cour constitutionnelle (Belgia): wyrok nr 10/2008 z dnia 23 stycznia 2008 r., pkt B.7.1, B.7.10; wyrok nr 127/2013 z dnia 26 września 2013 r. Cour de cassation (Belgia), sprawa nr C.13.0532.F, wyrok z dnia 22 stycznia 2015 r., pkt 46. jak i prawa do życia prywatnego samych adwokatów i ich klientów.Europejski Trybunał Praw Człowieka, sprawa 12323/11 Michaud v. Francja, wyrok z dnia 6 grudnia 2012 r., pkt 117–119. Europejski Trybunał Praw Człowieka, sprawa 18603/03 André i inni v. Francja, wyrok z 24 lipca 2008 r., pkt 41. Cour de cassation (Belgia), sprawa nr C.13.0532.F, wyrok z dnia 22 stycznia 2015 r., pkt 46. Cour constitutionnelle (Belgia), wyrok nr 127/2013 z dnia 26 września 2013 r., pkt B.3.1, B.29.1. Oba te prawa są chronione przez Unię Europejską na mocy Karty Praw Podstawowych (odpowiednio: art. 47 i 48 KPP oraz art. 7 KPP), prawo krajowe zaś, wykonujące przepisy prawa unijnego, powinno zapewnić poszanowanie KPP.1 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, sprawa C-617/10 Åklagaren v. Hans Åkerberg Fransson, wyrok z 26 lutego 2013 r., ECLI:EU:C:2013:105, pkt 43–49. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, sprawa C-188 i 189/10 Aziz Melki i Sélim Abdeli, wyrok z 22 czerwca 2010 r., ECLI:EU:C:2010:363, pkt 50–57. Należy zwrócić uwagę, że zakres obowiązku informacyjnego z art. 72 ust. 1 projektu ustawy jest szerszy niż ten przewidziany w art. 1 pkt 3 lit. b dyrektywy nr 2015/849 i nie stosuje się do niego ochrony przewidzianej dla tajemnicy adwokackiej, opisanej w art. 71 projektu. Już w tym zakresie projekt jest niespójny z dyrektywą i wykracza poza ramy dopuszczalne dla zachowania poszanowania prawa do obrony. Zwłaszcza że w tym zakresie treść przepisów unijnych się nie zmieniła, w związku z czym brak jest podstaw do stwierdzenia, że poszerzeniu miałby ulec ten wyjątek od zasady zachowania tajemnicy.

Ustawodawca polski zrezygnował też z istniejącej w dotychczasowej ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu z 2000 r. możliwości przekazywania przez adwokatów informacji o transakcjach za pośrednictwem organów samorządu zawodowego, co było dodatkowym wzmocnieniem tajemnicy adwokackiej. Najprawdopodobniej sytuacji tej winne są same samorządy prawnicze (nie tylko adwokacki, ale również radcowski), gdyż pomimo wprowadzenia takiej możliwości w przepisach dotychczasowych żaden z samorządów nie zdecydował się na skorzystanie z niej.M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka a obowiązki nałożone na adwokatów w związku z walką z finansowaniem terroryzmu, „Palestra” 2016, nr 10, s. 66. Dlatego też należy uznać, że w tym zakresie polski prawodawca projektuje przepisy, które naruszają prawa podstawowe, w szczególności prawo do obrony, w związku z czym nieprawidłowo implementują one prawo Unii Europejskiej w świetle jego treści oraz celów, opisanych w motywach dyrektywy nr 2015/849.

Polski ustawodawca nie zdecydował się na rezygnację z obowiązku sporządzania oceny ryzyka, jeżeli konkretne ryzyko dla danego sektora jest jasne i zrozumiałe, o czym mowa w art. 8 ust. 2 dyrektywy nr 2015/849. W związku z tym każdy adwokat w Polsce, nawet funkcjonujący w małej, indywidualnej kancelarii, będzie musiał taki dokument sporządzać i co 2 lata, zgodnie z treścią projektu, aktualizować. Jest to oczywiście bezsensowne, bowiem ryzyko styczności z praniem pieniędzy czy finansowaniem terroryzmu i transakcjami, które mogą być z nimi powiązane, jest w realiach małych kancelarii adwokackich minimalne. Podobnie należy ocenić uregulowanie polskie, zobowiązujące każdą instytucję obowiązaną do posiadania strategii i procedur oceny ryzyka i zarządzania nim w sytuacji, kiedy ustawodawca unijny wymaga ich tylko dla podmiotów należących do grupy (art. 3 pkt 15 dyrektywy nr 2015/849)„Grupa” oznacza grupę jednostek, która składa się z jednostki dominującej, jej jednostek zależnych oraz podmiotów, w których jednostka dominująca lub jej jednostki zależne mają udział, jak również jednostek powiązanych ze sobą jednym ze związków w rozumieniu art. 22 dyrektywy 2013/34/UE., czyli dużych podmiotów. Analogiczne wątpliwości budzi również zobowiązanie adwokatów do badania źródła pochodzenia wartości majątkowych będących w dyspozycji klienta (art. 30 ust. 1 pkt 4 lit. d projektu), adwokat nie ma bowiem ani możliwości, ani środków pozwalających na weryfikację informacji przekazanych przez klienta poza tymi, które przekaże mu sam klient. Polskie przepisy nakładają więc obowiązki na wszystkich adwokatów, nawet jeśli ich kancelarie, ze względu na rozmiar i profil działalności, nie mają realnych szans na styczność ze zwalczanymi zjawiskami, co stanowi nadmierny formalizm i obciążenie, a nie jest przy tym bezwzględnie wymagane prawem Unii Europejskiej.

W przypadku kontroli wypełniania obowiązków nałożonych ustawą brakuje w stosunku do adwokatów uregulowania analogicznego do tego, które przewidziano dla notariuszy. Notariuszy nie będzie bowiem kontrolował GIIF,  a prezesi sądów apelacyjnych oraz regionalne izby notarialne (art. 122 ust. 2 pkt 4 projektu). Zasadne jest postulowanie, ze względu na ochronę informacji objętych tajemnicą zawodową, aby kontrola wykonywania obowiązków w stosunku do adwokatów była sprawowana również przez prezesów sądów apelacyjnych oraz regionalne izby adwokackie. W przypadku adwokatów budzi również wątpliwości zakres dopuszczalnych czynności kontrolnych oraz brak uregulowania analogicznego do art. 225 k.p.k., które zapewniłoby odpowiednie procedury chroniące tajemnicę adwokacką przed nieuprawnionym lub bezpodstawnym naruszeniem oraz zapewniające kontrolę sądową, jak art. 236 k.p.k. A przecież ryzyko naruszenia tajemnicy adwokackiej jest w obu przypadkach podobne.

5. Podsumowanie

Pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu są aktualnie chyba jednymi z najpoważniejszych przestępstw. W dodatku są ze sobą powiązane, głównie dlatego, że fundusze służące finansowaniu terroryzmu pochodzą głównie ze źródeł nielegalnych. Ze względu na trudności w ich zwalczaniu wymagane jest podjęcie szczególnych środków, co czyni zarówno prawodawca unijny, jak i polski. Pojawienie się nowych uregulowań należy więc co do zasady ocenić pozytywnie.

Polski projekt ustawy, który ma wykonywać prawo Unii Europejskiej, ma jednak pewne wady, na które należy zwrócić uwagę już na etapie uchwalania ustawy. Przede wszystkim, co wyraźnie wskazuje prawodawca unijny, środki przyjęte w zwalczaniu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu powinny zapewniać poszanowanie praw podstawowych ujętych w KPP. W tym przypadku projekt nazbyt ingeruje w tajemnicę adwokacką i nie przewiduje mechanizmów ani procedur ochronnych dla niej.

Po drugie, projekt nie rozróżnia sytuacji podmiotów dużych i małych, nakładając na wszystkich jednakowe obowiązki dotyczące procedur i zarządzania ryzykiem w zakresie materii objętej ustawą. Wykonanie tych obowiązków w realiach mikropodmiotów, czyli adwokatów wykonujących zawód w kancelariach indywidualnych lub maksymalnie kilkuosobowych spółkach, jest nierealne i będzie stanowiło nadmierne obciążenie. Należy więc zastanowić się nad sensem nakładania na te podmioty omawianych obciążeń, zwłaszcza w kontekście projektowanych poważnych sankcji administracyjnych i karnych za naruszenie obowiązków przewidzianych ustawą.