O pracowanie  Jerzego  ZajadłyJ. Zajadło, Minima Iuridica. Refleksje o pewnych (nie)oczywistościach prawniczych, Sopot 2019. poświęcone  jest rzymskim  korzeniom współczesnego myślenia o prawie. Prowadzone na kanwie omawianych przez J. Zajadłę rzymskich sentencji prawniczych rozważania ukazują posadowienie współczesnych 
systemów prawa na greckiej filozofii oraz rzymskich konstrukcjach prawnych. Odwołanie się do paremii pozwala opisać znaczenie wypracowanych w antycznej kulturze prawnej reguł wykładni i stosowania prawa dla rozwiązywania współczesnych  problemów. Wyjaśnia istotę oraz znaczenie hierarchicznego uporządkowania systemu prawnego, jego związki z pozaprawnymi systemami normatywnymi, w tym w szczególności etyką i moralnością. Pozwala spojrzeć na prawo jako konwencjonalny system reguł służących społecznemu sterowaniu. Obrazuje immanentnie związane z rolą prawnika dylematy związane ze sposobami usuwania sprzeczności w systemie prawa oraz dążenia do sprawiedliwego rozwiązywania sporów. Eksponuje znaczenie zasad wyrażanych w formie syntetycznych paremii dla współczesnej kultury prawnej, ich związki z powszechnie przyjmowanym w prawoznawstwie zestawem reguł interpretacyjnych. Przypomnienie rzymskich sentencji w kontekście historycznych okoliczności, na tle których zostały ukształtowane, pozwala z szerszej perspektywy spojrzeć i lepiej zrozumieć istotę i sens prawa, jego społeczną funkcję, a także mechanizmy, które pomyślane zostały jako narzędzie zapobiegania wynaturzeniom, gdy formalnie stanowione prawo staje się w mniejszym lub większym stopniu radbruchowskim „ustawowym bezprawiem”.

Od ponad trzech lat wydawnictwo Arche we współpracy z Naczelną Radą Adwokacką publikuje w ramach serii „Biblioteka Palestry” prace zaliczane do kanonu literatury prawniczej. Polskiemu czytelnikowi przypominane są krótkie teksty znamienitych prawników: G. Radbrucha, L. Fullera, R. Pounda, Ch. Perelmana, H. Kantorowicza, by wymienić tylko kilku, wzbogacone obszernym posłowiem. Teksty stanowiące w chwili ich pierwszej publikacji przedmiot powszechnego zainteresowania i burzliwej debaty. W wielu wypadkach publikowane prace to pierwsze polskie przekładyPrzykładowo wskazać można znany tekst L.L. Fullera Sprawa grotołazów, który w ramach serii „Horyzonty Filozofii Prawa” ukazał się po raz pierwszy w polskim tłumaczeniu.. Ukazują się w szczególnym momencie, gdy kwestionowane są podstawowe elementy systemu prawa oraz przyjmowanego przez lata paradygmatu jego wykładni i stosowania. W kontekście intelektualnego zamętu, pogłębianego przez dokonywane konsekwentnie zmiany normatywne, stanowić mogą jeden z punktów odniesienia w trudnym procesie poszukiwania sensu prawa w codziennej aktywności prawników. Odnoszą się bowiem do podstawowych kwestii z zakresu filozofii i teorii prawa, polityki, ustroju, etyki, moralności, wreszcie organizacji struktury społecznej i struktury państwa. Wpisują się we współczesne dylematy związane z koncepcją demokracji konstytucyjnej, rządów prawa, relacji między sprawiedliwością i słusznością a stanowionym prawem. Pozwalają z szerszej perspektywy spojrzeć i lepiej zrozumieć istotę i sens prawa, jego społeczną funkcję, a także mechanizmy, które pomyślane zostały jako narzędzie zapobiegania wynaturzeniom, gdy formalnie stanowione prawo staje się w mniejszym lub większym stopniu radbruchowskim „ustawowym bezprawiem”W tym kontekście szczególne znaczenie mają prace G. Radbrucha, L. Fullera, H. Kantorowicza, A. Kaufmanna, R. Pounda. Zob. szerzej J. Zajadło, Formuła Radbrucha. Filozofia prawa na granicy pozytywizmu prawniczego i prawa natury, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2001, passim. Warto podkreślić, że w kontekście prowadzonych współcześnie debat dotyczących stanowionego prawa, w tym w szczególności niektórych „fantazyjnych” projektów zmian normatywnych, przekraczających granice wyobraźni i zdrowego rozsądku, wyjątkowo dramatycznie i aktualnie wybrzmiewa słynna formuła Radbrucha, zgodnie z którą „z pewnością ludzka niedoskonałość nie zawsze pozwala na harmonijne połączenie trzech wartości prawa: powszechnej korzyści, bezpieczeństwa prawnego i sprawiedliwości; i wówczas pozostaje tylko zdobyć się na odwagę i albo uznać obowiązywanie ustaw złych, szkodliwych lub niesprawiedliwych w imię bezpieczeństwa prawnego, albo też z powodu ich powszechnej szkodliwości i niesprawiedliwości odmówić im mocy obowiązującej. Jedno musi jednak tkwić głęboko w świadomości narodu i prawników: mogą istnieć ustawy o takim stopniu niesprawiedliwości i szkodliwości, że należy odmówić im charakteru prawa”. Z.G. Radbruch, Pięć minut filozofii prawa, Colloquia Communia 1988–1989, 6(41)–1(42).. Wyznaczają niezbędne dla współczesnego prawnika horyzonty filozofii prawa, bez których próba odpowiedzi na pytania ujawniające się w ramach rozstrzygania konkretnych spraw, często uwikłanych w spory fundamentalne, narażona byłaby na istotne ryzyko błędu lub skażona banalnościąNa znaczenie jurysprudencji rzymskiej dla współczesnej teorii oraz filozofii prawa, a tym samym dogmatyki prawa, zwraca się uwagę w piśmiennictwie z zakresu teorii prawa. Zob. m.in. J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2004, s. 25; W. Litewski, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Kraków 2001, s. 22; W. Litewski, Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000, s. 23..

W ramach tego cyklu ukazała się książka J. Zajadły o nieco zaskakującym tytule „Minima Iuridica. Refleksje o pewnych (nie)oczywistościach prawniczych”. Tytuł sugeruje rozważania dotyczące podstaw prawa, jego istoty i społecznej funkcji, a także relacji między prawem a etyką i moralnością. Prawo postrzegane bywa wszak jako minimum moralnościCo do relacji między prawem a moralnością zob. m.in. L.L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1997.. W istocie książka poświęcona jest wszystkim z wymienionych kwestii, z tym uzupełnieniem, że zawiera ich omówienie na tle wybranych rzymskich paremii. Strukturalnie rozważania oparte zostały bowiem na pieczołowicie wyselekcjonowanych sentencjach, stanowiących podstawę opowieści o okolicznościach towarzyszących ich powstaniu, problemowi, z którym łączy się dana łacińska formuła, sposobie ich rozumienia, a także recepcji na przestrzeni wieków. Tak zaprojektowana analiza stanowi pretekst do uwag odnoszących się do całkiem już współczesnych problemów polskich prawników. Jest to zatem podejście zwrócone w stronę rzymskiej myśli prawniczej. Klasyczne spojrzenie na prawo w perspektywie łacińskich sentencji w czasach prawniczego postmodernizmuCo do współczesnych koncepcji filozoficznoprawnych, w tym w szczególności postpozytywizmu i neokonstytucjonalizmu, zob. m.in. T. Gizbert-Studnicki, A. Dyrda, A. Grabowski, Metodologiczne dychotomie. Krytyka pozytywistycznych teorii prawa, Warszawa 2016, s. 402. Zob. też opracowania zamieszczone w zbiorze Konstytucjonalizm, neokonstytucjonalizm, postpozytywizm. Studia z teorii konstytucyjnego państwa prawa, red. A., Grabowski, J. Holocher, Kraków 2019..

Rzymska myśl prawnicza, w szczególności syntetycznie ujęte podstawowe zasady, reguły i podstawy prawa, mają dla prawników szczególne znaczenie. Nie tylko z tego powodu, że kontynentalny system prawa zasadniczo opiera się na rzymskich konstrukcjach. Jest ku temu wiele więcej dobrych racji. Warto w tym miejscu wskazać tylko dwie powiązane ze współczesnością. Z jednej strony klasyczne rzymskie paremie prawnicze stanowić mogą intelektualną oazę, w której schronić się może utrudzony sporami myśliciel, a także każdy, kogo przygniata dysonans poznawczy związany z codziennym funkcjonowaniem w sferze stanowienia, wykładni i stosowania prawa. Z drugiej stanowić mogą źródło optymizmu, wszak wyrażają zasady, które przetrwały mimo upadku państwa, którego system prawny stanowił podstawę ich powstania. Są dowodem trwałości prawa jako instrumentu społecznego sterowania oraz niezmienności jego podstawowych reguł i zasad. Humanistycznego sensu prawa, którego nie może zniweczyć żadna doraźna potrzeba związana z politycznymi uwarunkowaniamiWarto w tym miejscu przypomnieć słynną zasadę Cycerona: Politia legibus, non leges politiae adaptande, stanowiącą fundament europejskiej kultury prawnej regułę prymatu prawa nad polityką. Trafnie wskazuje J. Zajadło, że „zderzenie prawa z polityką staje się bowiem wielokrotnie zagrożeniem dla samej idei prawa, pojętej jako harmonia pomiędzy bezpieczeństwem, celowością i sprawiedliwością” – Minima Iuridica…, s. 208. Zob. też P. Kardas, M. Gutowski, O relacjach między demokracją a prawem. Czyli kilka uwag o istocie demokracji konstytucyjnej, „Palestra” 2017/1–2, s. 12–30..

Powiązanie analiz dotyczących współczesnych problemów z rzymskimi sentencjami może być jednak ryzykowne. Paremie kodują fundamentalne zasady prawa, jednak z uwagi na syntetyczność ujęcia w sposób umożliwiający różnorodne ich rozumienieWidać to dobrze w rozważaniach J. Zajadły odnoszących się do paremii: dura lex sed lex, aspices iuris non sunt iura, amemus patriam, pareamus legibus czy salus populis suprema lex, zwłaszcza tam, gdzie wskazuje się na instrumentalne, oparte niejednokrotnie na niezrozumieniu wynikającym z braku elementarnej wiedzy, wykorzystywanie sentencji dla uzasadnienia niegodziwych rozstrzygnięć w sferze stanowienia lub stosowania prawa.. Ponadto są łączone z historycznym, często sformalizowanym podejściem do prawa, nieprzystającym do wymogów współczesności, gdzie dekonstrukcjonizm i interpretacyjna swoboda zdają się odgrywać dominującą rolęCo do znaczenia konwencjonalnych elementów w procesie wykładni prawa warto przywołać stanowisko B. Brożka wskazującego, że „ustawa czy inny akt prawny jest jedynie tekstem, który trzeba zinterpretować i zastosować. Co więcej, proces interpretacji i stosowania prawa jest zależny od wielu czynników: samego przypadku interpretacyjnego i jego kontekstu, tradycji i przyzwyczajeń osoby dokonującej interpretacji itd. Z tej perspektywy hermeneutyczna krytyka założeń pozytywizmu jest trafna: idea, zgodnie z którą niezależny fundament prawa istnieje przed interpretacją, ma w znacznej mierze charakter mityczny” – Normatywność prawa, Warszawa 2012, s. 70. Zob. też w tym zakresie m.in. rozważania J. Stelmacha, B. Brożka, Metody... (2004), s. 23.. Dodatkowo z uwagi na swoisty ahistoryzm sam fakt zakorzenienia paremii w historii rzymskiej republiki i cesarstwa może zniechęcać pragmatycznie nastawionego współczesnego czytelnika. Dystans do historii jest wyraźnie bowiem dostrzegalny w postawach współczesnych prawników. Prawo rzymskie jest stopniowo marginalizowane w ramach programu studiów prawniczych. Zafascynowani modelem anglosaskim młodzi adepci sztuki prawniczej uznają je za całkowicie archaiczne i niedostosowane do współczesnej rzeczywistości. Wieloznaczność sentencji oraz swoista językowa archaiczność (są wciąż ujmowane w oryginalnej formie języka łacińskiegoNa znaczenie języka łacińskiego w wykształceniu prawniczym oraz sposobie podejścia do prawa i rozwiązywania ujawniających się w praktyce problemów zwraca uwagę J. Zajadło, konkludując wywód zgrabnie ujętą autorską paremią: Nulla est iurisprudentia sine latina sapientia.) to także poważne obciążenie, stwarza bowiem ryzyko instrumentalnego ich wykorzystywania, niekoniecznie w sposób odpowiadający istocie zakodowanej w krótkiej formie prawniczej mądrościDobrym przykładem może być niejednokrotnie strywializowane i całkowicie instrumentalne odwoływanie się do sentencji dura lex sed lex, o której genezie i rzeczywistym sensie interesująco pisze J. Zajadło, Minima Iuridica…, s. 75 i n.. Z paremiami jest jeszcze jeden kłopot. Niezbyt sympatycznie kojarzą się przedstawicielom średniego i starszego pokolenia prawników. Zapewne wielu pamięta konfuzję przeżywaną na pierwszym roku studiów prawniczych, gdy sens, znaczenie i precyzję prawa rzymskiego wyjaśniano poprzez nakaz przyswojenia na pamięć kilkudziesięciu sentencji, uznawanych za najbardziej reprezentatywne. Nie stanowiło to zachęty do samodzielnego zgłębiania tajników rzymskich konstrukcji prawnych.

Mimo wszystkich wskazanych wątpliwości odwołanie się do rzymskich źródeł w ramach poszukiwania odpowiedzi na całkiem współczesne pytania uznać należy za właściwe. Niczego nie zmienia wspomnienie towarzyszących w chwili przymusowego przyswajania sentencji oporów. Po latach bowiem można paradoksalnie stwierdzić, że pamięciowa nauka miała jednak sens. Wynika to jednak nie tylko z cudownego, przychodzącego z opóźnieniem olśnienia co do głębi myśli zawartych w tych syntetycznych sformułowaniach, ale przede wszystkim z podejmowanych wielokrotnie prób samodzielnego wniknięcia w istotę i sens prawa. A także konfrontacji wyobrażeń i oczekiwań z praktyką codziennego funkcjonowania w sferze wymiaru sprawiedliwości. Wówczas rzymskie sentencje okazują się nad wyraz przydatne. Nie tylko dlatego, że umożliwiają zgrabne zwieńczenie wywodu odwołaniem do syntetycznie ujętej paremii. Przede wszystkim z tego względu, że wkomponowane w proces analiz prawniczych skłaniają do głębszej refleksji, związanej z uadekwatnianiem zapisów prawnych, prowadzącej do odczytania normy służącej do rozwiązania jednostkowego przypadku w sposób odpowiadający sprawiedliwościowym intuicjom. Innymi słowy, są przydatne przy poszukiwaniu sensu prawa w kontekście ważnego w każdym przypadku obywatelskiego roszczenia do słuszności prawa i sprawiedliwości rozstrzygnięciaZob. szerzej w tej kwestii M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017, s. 402. W kontekście konstytucjonalizacji systemów prawa roszczenie powyższe jest ściśle powiązane z przydawaniem normatywnego znaczenia Konstytucji, a także wykorzystywaniem ustawy zasadniczej jako jednego ze źródeł rekonstrukcji norm w ramach rozstrzygania spraw przez sądy. Stanowi tym samym jedną z podstaw koncepcji mieszanego modelu kontroli konstytucyjności prawa, a także związanej z nim możliwości odmowy przez sądy prawa ustawowego ewidentnie sprzecznego z zasadami lub regułami konstytucyjnymi. Zob. w tej kwestii m.in. P. Kardas, Zagadnienia kontroli rozproszonej w orzecznictwie Izby Karnej Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych (w:) Sądownictwo konstytucyjne. Teoria i praktyka, t. II, red. M. Granat, Warszawa 2019, s. 203; S. Wronkowska, Kilka uwag porządkujących dyskusję o tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności (w:) Sądownictwo konstytucyjne. Teoria i praktyka, t. II, red. M. Granat, Warszawa 2019, s. 235.. Paremie bywają przydatne w trudnych momentach zawodowej aktywności, inspirujące do podejmowania prób poszukiwania niestandardowych rozwiązańJednym z przykładów jest odwołanie się do reguły kolizyjnej lex superior derogat legi inferiori w procesie odkodowywania z polskiego systemu prawnego mieszanego modelu kontroli konstytucyjności prawa, mającego fundamentalne znaczenie z punktu widzenia realizacji przez sądy funkcji wymiaru sprawiedliwości, a także odczytywania w procesie interpretacji rudymentarnych fundamentów europejskiej kultury prawnej. Co do sposobu kodowania mieszanego modelu kontroli konstytucyjności prawa w porządkach prawnych państw europejskich zob. m.in. P. Mikuli, Rozwój rozproszonego modelu kontroli konstytucyjności prawa w Europie (w:) Sądownictwo konstytucyjne. Teoria i praktyka, t. II, red. M. Granat, Warszawa 2019, s. 61; S. Wronkowska, Kilka uwag porządkujących dyskusję o tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności…, s. 235.. Dopiero w takiej perspektywie ujawnia się cały sens oraz bogactwo zawartych w nich treści. Niejednokrotnie oparte na pogłębionych analizach rozwiązanie konkretnego problemu daje się streścić poprzez przywołanie rzymskiej sentencji. Mogą być więc pomocne w bieżącej aktywności zawodowej prawników, w wielu wypadkach sentencje zostały przecież opracowane na kanwie konkretnego sporu, ujmując w syntetycznej formie podstawowe zasady, reguły i wskazówki wyznaczające sposób dokonywania wykładni oraz stosowania prawa.

Przypomnienie rzymskich sentencji prawniczych i uczynienie z nich pretekstu do rozważań dotyczących współczesnych problemów w zakresie społecznych funkcji prawa, jego postrzegania przez adresatów, zakorzenionych w tradycji sposobów wykładni i stosowania prawa, jest interesujące także z tego względu, że odwołuje się do podwalin europejskiego myślenia o prawie. Opierając się zasadniczo na wybranych rzymskich mądrościach prawniczych, prezentuje źródła europejskiego podejścia do prawa z rozszerzeniem na greckie filozoficzne podstawyRzymskie paremie prawnicze bywają określane w innych językach jako prawdy prawnicze czy też prawnicze mądrości. Zob. w tej kwestii w szczególności T. Giaro, Römische Rechtswahrheiten. Ein Gedankenexperiment, Frankfurt am Main 2007; Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 2010. Zob. też Łacińska terminologia prawnicza, red. J. Zajadło, Warszawa 2019.. Proponuje spojrzenie na prawo wychodzące od syntetycznego ujęcia określonej kwestii w wybranej sentencji, wnikające w filozoficzny, etyczny, moralny, politologiczny i społeczny sens oraz kontekst dylematów, których określony sposób rozwiązania zwieńczony został przed wiekami krótkim, urzekającym zdaniem lub równoważnikiem zdaniaW tej perspektywie rzymskie korzenie współczesnych systemów prawa wiążą się z systemem prawa Unii Europejskiej, w tym w szczególności regulacjami odnoszącymi się do podstawowych zasad prawa, określonych w aktach prawa pierwotnego Unii. Znaczenie tych zasad dostrzec można m.in. w orzeczeniach TSUE wydawanych w związku z pytaniami prejudycjalnymi kierowanymi przez polskie sądy. Zob. w szczególności wyrok TSUE z 19.11.2019 r. w połączonych sprawach C-585/18, C-624/18 i C-625/18; wyrok TSUE z 5.11.2019 r., Komisja v. Polska, C-192/18..

Dla współczesnego prawnika znaczące i inspirujące może okazać się spojrzenie na rzymskie paremie z uwzględnieniem filozoficznego kontekstu, wzbogaconego realnością historycznego zdarzenia, na bazie którego zostały sformułowane, filtrowanego przez wieki w kontekście przyjmujących lub kontestujących ich zawartość i wynikające z nich wskazania prawników, wreszcie zakotwiczonego we współczesności, z całą jej specyfiką i swoistością.

Patrząc na łacińskie sentencje z tej perspektywy, dostrzec można, że w syntetycznej formie odnoszą się do wszystkiego, co w prawie najważniejsze, a współcześnie sporne. Poczynając od relacji między prawem a etyką i moralnością, przechodząc przez filozoficzne podstawy prawa, jego funkcje, sposoby konstruowania, wykorzystywania jako podstawy rozwiązywania jednostkowych przypadków, koncepcje zorganizowanej w państwo zbiorowości, rolę sędziów i adwokatów w procesie rozumienia prawa, jego stosowania jako podstawy, a bywa przecież że tylko wskazówki, co do sposobu rozwiązania konkretnego problemuPrawo bywa wszak czasami punktem odniesienia przy stosowaniu rozumowania per analogiam (zarówno w postaci analogii legis, jak i analogii iuris), które pozwala konstruować normę jednostkowego zastosowania umożliwiającą rozstrzygnięcie sprawy czy też sporu, do którego z uwagi na właściwości nie odnoszą się wprost zawarte w prawie stanowionym regulacje. Prawo bywa także interpretowane przy wykorzystaniu wnioskowań inferencyjnych (walidacyjnych). W każdym tego typu przypadku obowiązujące regulacje prawa są punktem wyjścia dla poszukiwania rozwiązania określonego problemu. Zob. w tej kwestii M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji…. Wreszcie obrazują funkcje prawników w społeczeństwie, w szczególności te związane z uczestnictwem w debacie dotyczącej kształtu i treści prawa, a także odnoszącej się do powinności informowania o prawie, z uwzględnieniem jego znaczenia dla każdego z nasCo do roli prawników we współczesnych demokracjach konstytucyjnych, w tym w szczególności zasady niezawisłości sędziów oraz niezależności profesjonalnych prawników jako stróżów prawa – zob. The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence of the Legal Profession: Global and Regional Challenges, www.hcourt.gov.au/assets/publiocations/speeches/former-justice/kirbyj_20mar05.html; The Independence of the Legal Profession. Threats to the bastion of the free and democratic society. A report by the IBA’s Presidential Task Force on the Independence of the Legal Profession, September 2016; R.W. Gordon, The Independence of Lawyers, „Boston University Law Review” Vol. 68.1., Yale Law School Legal Scholarship Repository. Faculty Scholarship Series 1988, passim; W. Wilson, The Lawyer and the Community (w:) The Papers of Woodrow Wilson, ed. 1976, s. 66; L. Brandies, The Opportunity of the Law (w:) Business – A Profession, s. 337; opracowania zamieszczone (w:) The Lawyer’s Professional; Independence: Present. Threats. Future. Challenges, Washington 1984; J. Zajadło, Nieposłuszny obywatel, Sopot 2018, s. 23..

Większośćsentencji odnosi się do sposobu rozumienia i stosowania prawa w ramach rozbudowanego w czasach rzymskich procesowego, spornego trybu rozstrzygania jednostkowych spraw. Są wyrazem mądrości prawników, powiązanej z rozwagą podejmowania decyzji w sprawach sporów. Z tego punktu widzenia mają bez wątpienia obywatelski charakter i naturę, oddają syntetycznie to, co wyrażało esencję rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Stanowią wyraz ujmowania prawa jako sztuki dobrego i sprawiedliwegoTa perspektywa pozostaje niezmiennie ważna w rozważaniach o prawie. Zob. w tej kwestii J. Stelmach, B. Brożek, Metody... (2004), s. 25; B. Brożek, Normatywność prawa…, s. 70. źródła rozwiązań odpowiadających poczuciu słuszności. Syntetycznie ujmują to, co współcześnie uznaje się za podstawę roszczenia jednostki do słuszności prawa i sprawiedliwości rozstrzygnięcia. Wszak tak niegdyś, jak i współcześnie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czym jest i jaką treść ma prawoSpojrzenie na prawo z perspektywy rzymskich paremii po raz kolejny potwierdza to, że podejmując rozstrzygnięcia w jednostkowych sprawach, „sądy – w procesie wykładni obowiązujących przepisów oraz odnoszenia zdekodowanych norm do konkretnych okoliczności faktycznych – w istocie decydują o tym, czy jest prawo. Z perspektywy jednostki decyzje sądów są wyrazem «istoty» prawa. Prawo w praktycznym ujęciu objawia się co do treści, formy i znaczenia poprzez sądowe orzeczenia. Decyzje sądów są też ostatecznym wyrazem prawa, to w nich nieodwołalnie ustalana i konkretyzowana jest bowiem jego treść i znaczenie” – M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji..., s. 4. Sądy są ostatecznym arbitrem w sporach dotyczących treści i znaczenia prawa. Trafnie oddaje tę funkcję sądów oraz ich pozycję i znaczenie w demokracji konstytucyjnej opartej na zasadzie rządów prawa słynne zdanie sędziego amerykańskiego Sądu Najwyższego R. Jacksona zamieszczone w zdaniu odrębnym do wyroku w sprawie Brown v. Allen z 1953 r., stwierdzającego, że „nie jesteśmy ostateczni dlatego, że jesteśmy nieomylni, lecz jesteśmy nieomylni wyłącznie dlatego, że jesteśmy ostateczni” („we are not final because we are infallible, but we are infallible only because we are final” – Maxima Iuridica..., s. 209., odbywało się i odbywa w ramach skomplikowanej procedury odczytywania zawartych w ustawach zapisów na tle ocenianego zdarzeniaSzerzej w tej kwestii M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji..., s. 34.. Stanowiące podstawę sporu fakty oraz służące do ich oceny przepisy prawa są równie istotne w procesie interpretacji, prowadzącym do odczytania normy jednostkowego stosowania, najlepiej nadającej się do wydania rozstrzygającej decyzjiZ perspektywy modelowej co do wzajemnych związków między ustalaniem faktów a wykładnią i stosowaniem prawa zob. szerzej M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji..., s. 32 oraz powołana tam literatura przedmiotu i orzecznictwo.. Rekonstruując z ogólnie ujętych zapisów ustawowych treść norm umożliwiających wydanie rozstrzygnięcia, prawnicy od zawsze odwoływali się do szeregu, prima facie pozaprawnych elementów. Wykorzystywali pozanormatywne elementy, zwyczaje, tradycje, normy etyczne i moralne, powszechne poczucie sensu i sprawiedliwościowe intuicje. Dopiero na tak wyznaczonym podłożu możliwe było znalezienie adekwatnej formy prawnej, ostatecznie oddawanej w syntetycznej sentencji. Rozróżnienie ius et lex dobrze odzwierciedla dwie istotne cechy każdego systemu prawa. To, że niezależnie od sposobu powstawania – czy to poprzez kreację uprawnionego organu, czy poprzez uogólnienieznaczących orzeczeń – prawo ujmowane jest zawsze w formie językowego komunikatuZob. w tej kwestii interesujące rozważania M. Matczaka, Imperium tekstu. Prawo jako postulowanie świata możliwego, Warszawa 2019, passim; A. Dyrda, Konwencja u podstaw prawa. Kontrowersje pozytywizmu prawniczego, Warszawa 2013, passim; B. Brożek, Granice interpretacji, Kraków 2014, passim; B. Brożek, Normatywność prawa…, s. 70.. Z istoty rzeczy sformułowanego syntetycznie, poprzez odzwierciedlenie w nim jedynie najistotniejszych elementów treściowych. Wymaga przeto w każdym przypadku zrozumienia i dostosowania, skonkretyzowania i uadekwatnienia do cech rozpoznawanego przypadku. Jest nierozerwalnie związane z interpretacją (wykładnią), która stanowi swoisty sposób rozumienia tekstu prawnegoW tym sensie rację przyznać należy tym, którzy wskazują, że „nie ma prawa przed interpretacją”, odwoływanie się zaś do paremii clara non sunt interpretanda jest wyrazem naiwnego przekonania, że możliwe jest oddanie w językowej formie treści norm poznawalnych poprzez bezpośrednie rozumienie – zob. w tej kwestii szerzej J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2003, passim.. Wykładnia nie jest bowiem dowolnym sposobem rozumienia tekstu prawnego, ale rozumieniem skonwencjonalizowanymZob. w szczególności J. Stelmach, B. Brożek, Metody... (2004); M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2012, passim; Wykładnia prawa. Tradycja i perspektywy, red. M. Herman, S. Sykuna, Warszawa 2016, passim.. Opartym na szeregu presumpcji, założeń dotyczących teoretycznych i filozoficznych podstaw określonych zapisów w ustawie, modelowych właściwości, przyjmowanych wcześniej sposobów rozumienia i wykorzystywania, wreszcie określonego podejścia co do celów, jakim służyć ma prawo. Proces wykładni nie jest zatem swobodną formą rozumienia, ma silnie zobiektywizowany charakter, opiera się na sformalizowanych w różnym stopniu regułach i zasadachWarto podkreślić, że rzymskie paremie wyrażają także szereg reguł i zasad wykładni, składających się na powszechnie przyjmowany w prawoznawstwie paradygmat interpretacyjny. Znaczna ich część ma charakter – jak ujmuje to J. Zajadło – „czysto techniczny, dotyczący podstawowego warsztatu prawniczego”, wskazując, że typowym przykładem są reguły kolizyjne wyrażane łacińskimi paremiami: lex posteriori derogat legi priori; lex specialis derogat legi generali czy lex superior derogat legi inferiori – Maxima Iuridica..., s. 11.. Ma bowiem prowadzić do odkrycia prawa w takim jego znaczeniu i sensie, jakie nadano mu w chwili jego tworzenia, z uwzględnieniem współczesnego kontekstu. Wynik czynności interpretacyjnych podlega intersubiektywnej kontroli. Niepoprawność wykładni przesądza o niewłaściwości zastosowania źle zrozumianego prawaO poprawności lub błędności wykładni przesądza oczywiście szereg czynników, spośród których jeden z istotniejszych to czy przyjmowany przez interpretatora sposób rozumienia prawa mieści się w granicach przyjmowanego powszechnie w prawoznawstwie i stanowiącego podstawowy element kultury prawnej paradygmatu interpretacyjnego. Co do związanych z tym zagadnieniem kwestii zob. m.in. J. Stelmach, B. Brożek, Metody... (2004); T. Gizbert-Studnicki, A. Dyrda, A. Grabowski, Metodologiczne dychotomie.... Wszystko to wskazuje, że istnieje jakiś system standardów, reguł, norm, zasad, wiedzy o przeszłości etc., który składa się na kompleks wiedzy i umiejętności niezbędnych do przeprowadzenia procesu wykładni. W tej perspektywie warto pamiętać, że interpretacja od zawsze służyła do dostosowywania prawa do aktualnych społecznych oczekiwań i wyobrażeńInteresująco pisze o tym T. Gizbert-Studnicki, Oryginalizm i living constitutionalism a koncepcja państwa prawnego (w:) Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, t. I, Warszawa 2012, s. 147, omawiając amerykańskie koncepcje wykładni konstytucji., zapobiegała także nadużyciomprawaO postawach sędziów poszukujących w procesie interpretacji sposobów zapobiegania nieakceptowalnym konsekwencjom wynikającym z prawa pozytywnego interesująco pisze J. Zajadło, Nieposłuszny obywatel..., s. 34. Por. też P. Kardas, Rozproszona kontrola konstytucyjności prawa w orzecznictwie Izby Karnej Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych jako wyraz sędziowskiego konstytucyjnego posłuszeństwa, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2019/4.. Jak wiadomo, granice korygujących funkcji wykładni wyznaczyły doświadczenia z reżimami funkcjonującymi w Europie w okresie międzywojennymZob. w tym zakresie interesujące rozważania W. Kuleszy, Crimen Leasae Iustitiae, Łódź 2013.. To wówczas z wielką mocą odwoływano się do rozróżnienia na ius i lex. Po raz kolejny uwidoczniła się wówczas nie tylko potrzeba stałego monitorowania treści stanowionego prawa w kontekście minimum jego moralności, ale także znaczenie i rola prawników, będących w istocie strażnikami prawości prawaSwego czasu interesująco o koncepcji „prawa prawego” pisał A. Zoll, Idea „prawa prawego” a prawo karne, „Przegląd Sądowy” 1992/4, s. 3. Zob. też uwagi A. Grabowskiego dotyczące związanego z nurtem postpozytywistycznym i neokonstytucjonalizem roszczenia do słuszności prawa i sprawiedliwości rozstrzygnięcia – A. Grabowski (w:) T. Gizbert Studnicki, A. Dyrda, A. Grabowski, Metodologiczne dychotomie..., s. 395.. Wielkie dokonania prawnicze realizują się bowiem w ramach codziennych czynności zawodowych. W taki sposób ukształtowano paremię ius et lex wykorzystywaną dla rozróżnienia ustawy jako zbioru ustanowionych wedle przyjętych reguł komunikatów o prawie oraz prawa jako rezultatu odkodowania zapisanych w ustawowych komunikatach norm, z uwzględnieniem tego, co związane jest z materialnym aspektem prawa. Prawo ma być, jako instrument służący ludziom, słuszne i sprawiedliwe, wedle uniwersalnego pojęcia słuszności i sprawiedliwościZob. interesujące rozważania W. Załuskiego, O granicach wykładni prawa w kontekście sporu o relacje między sprawiedliwością i prawością (w:) Wykładnia prawa. Tradycja i perspektywy, red. M. Herman, S. Sykuna, Warszawa 2016, s. 3.. Nie będzie uznane za prawo, a w konsekwencji nie może stanowić podstawy jakichkolwiek decyzji wynik wykładni polegającej na zmianie treści prawa lub dążeniu do przekształcenia go w instrument służący ciemiężeniu lub niegodnemu traktowaniu innychInteresująco o tym aspekcie związanym z interpretacją i stosowaniem prawa pisze J. Zajadło w kontekście analizy paremii ius et lex oraz summum ius summa iniuria – Minima Iuridica..., s. 121 oraz s. 175.. Sztuczki interpretacyjne nie mogą prowadzić do odczytania z językowego komunikatu tego, czym w istocie prawo nie jest. Łatwo zauważyć, że rzymskie paremie związane z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o istotę i sens prawa, a także sposobami jego rozumienia, z jednej strony wykluczają instrumentalne stanowienie lub interpretowanie prawa, takie, które co prawda pozwoli określać wynik określonych działań jako lex, uniemożliwia jednak uznanie zawartości lex za ius. Z drugiej umożliwiają dokonywanie korekty złego prawa (lex) na płaszczyźnie wykładni. Współcześnie podstawą tego typu zabiegów mających na celu zapobieganie stosowaniu nieprawego prawa są naczelne akty normatywne multicentrycznego systemu prawa. W ramach hierarchicznie uporządkowanej struktury prawa wewnętrznego zasadniczą rolę odgrywa Konstytucja normatywizującą istotne i uznawane społecznie wartościCo do znaczenia Konstytucji w procesie wykładni i stosowania prawa zob. m.in. M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji.... W ramach systemuponadnarodowego, w zależności od perspektywy, Europejska Konwencja Praw Człowieka lub naczelne akty prawa Unii Europejskiej. Znalezienie właściwych relacji między poszczególnymi elementami wieloźródłowego złożonego systemu prawa, określenie pierwszeństwa oraz wskazanie wartości, na których jest on posadowiony, to rola prawnikówW tym zakresie niezwykle pomocne mogą okazać się rzymskie reguły kolizyjne, w tym w szczególności zasada lex superior derogat legi inferiori. Ma znaczenie w perspektywie funkcji Konstytucji w procesie wykładni i stosowania prawa, a także mieszanego modelu kontroli konstytucyjności prawa. Zob. w tej kwestii szerzej P. Mikuli, Rozwój rozproszonego modelu kontroli..., s. 61; S. Wronkowska, Kilka uwag porządkujących dyskusję o tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności..., s. 235; P. Kardas, Rozproszona kontrola konstytucyjności prawa w orzecznictwie Izby Karnej Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych jako przejaw sędziowskiego konstytucyjnego posłuszeństwa.... W takim samym stopniu tych, którzy poświęcają się wyłącznie teoretycznej refleksji i dydaktyce, jak i tych, którzy zajmują się praktyczną aktywnością w sferze stosowania prawa. Niezwykle istotną rolę odgrywają w powyższym kontekście reguły związane z określaniem wzajemnych relacji pomiędzy różnymi elementami złożonego porządku prawnego, w tym w szczególności umieszczonych na różnych piętrach hierarchicznej struktury systemu prawa. Przestrzeganie sięgających prawa rzymskiego reguł kolizyjnych umożliwia zachowanie spójności systemu prawa, rozwiązywanie nieuniknionych kolizji i konfliktów, wreszcie – co wydaje się najistotniejsze – znalezienie właściwego, bo sprawiedliwego rozwiązania poszczególnych przypadków. Naruszenie tych reguł zawsze prowadzi do poważnych komplikacji, czasami wywołujących negatywne konsekwencje dla całego systemu prawaNa płaszczyźnie hierarchicznego uporządkowania systemu prawa wewnętrznego dobrym przykładem zgubnych skutków ignorowania rzymskich korzeni współczesnych systemów prawa jest kwestionowanie możliwości odwoływania się przez sądy w procesie wykładni i stosowania prawa do zasady lex superior derogat legi inferiori, jako jednej z podstaw rozwiązywania przypadków niezgodności przepisów ustawy z regułami lub zasadami zakodowanymi w Konstytucji. W ten sposób kontestowana jest możliwość wykorzystywania przez sądy mieszanego modelu kontroli konstytucyjności prawa. Na płaszczyźnie dogmatyki szczegółowej przykładem zgubnych konsekwencji wynikających z ignorowania elementów powszechnie przyjmowanego w prawoznawstwie paradygmatu interpretacyjnego opartego na rzymskich korzeniach była uchwała SN przyjmująca, że do tzw. idealnego zbiegu czynów karalnych nie znajdują zastosowania reguły kolizyjne, w tym zasada specjalności, subsydiarności i konsumpcji (uchwała składu 7 sędziów SN z 24.01.2013 r. (I KZP 19/12), OSNKW 2013/2, poz. 13). W obu przypadkach ignorowanie rzymskich korzeni współczesnego myślenia o prawie skutkuje daleko idącą dysfunkcjonalnością w ramach systemu prawa. Zob. też M. Herman, Zbieg przepisów prawnych jako problem interpretacyjny (w:) Wykładnia prawa. Tradycja i perspektywy, red. M. Herman, S. Sykuna, Warszawa 2016, s. 167..

Z perspektywy rzymskich sentencji prawo to zarówno ujęte w niedoskonałej formie języka normy, jak i ich interpretacje dokonywane w ramach spornego stosowania prawa. Na tym tle widać doskonale rolę prawników jako rzeczników słuszności prawa i sprawiedliwości rozstrzygnięcia w każdej jednostkowej sprawieCo do koncepcji związanej z „roszczeniem słuszności prawa” oraz „sprawiedliwości rozstrzygnięcia” zob. w szczególności A. Grabowski, Prawnicze pojęcie obowiązywania prawa stanowionego, Kraków 2000, s. 44 oraz s. 146; N. MacCormick, Legal Reasoning and Legal Theory, Oxford 1994, s. 14.. Opowieść o słynnych przypadkach stosowania prawa, na kanwie których powstały tytułowe sentencje, to zarazem historia znaczenia wybitnych prawników, którzy w równym stopniu posiedli umiejętności odczytywania i stosowaniaprawa, co znajomość i wyczucie tego, co sprawiedliwe z jednostkowej i społecznej perspektywy. Główny bohater opowieści o prawie – Cyceron – to znakomity adwokat, wybitny retor, empatyczny wspierający, dostrzegający znaczenie rozstrzygania jednostkowych spraw w perspektywie społecznej. W kontekście Cycerona można byłoby twierdzić, że Minima Iuridica to książka o znakomitych adwokatach i ich roli oraz znaczeniu w procesie kształtowania europejskiej kultury prawnej. Roli i znaczeniu wybitnym. Prezentowana w różnych kontekstach na stronach rozprawki Minima Iuridica historia Cycerona jest także wskazaniem najbardziej skutecznego sposobu kształcenia prawników i przygotowywania ich do pełnienia godności sędziowskiej. Wszak Cyceron rozpoczyna jako advocatus, dochodząc z biegiem lat, nabudowywanych doświadczeniem i umiejętnościami, do godności pretora, czyli sędziego. Nie sposób skrótowo wskazać, ile znakomitych argumentów odnaleźć można dla uzasadnienia twierdzenia, że model uzyskania godności sędziego w systemie common law, nawiązujący do rzymskiego pierwowzoru, ma niezliczoną ilość przewag nad kontynentalnym podejściem, czyniącym z sędziego państwowego urzędnikaWidać to dobrze w analizach H. Kantorowicza, Walka o naukę prawa (w:) J. Zajadło, Kantorowicz, Sopot 2019, s. 13 i n. Warto o nich pamiętać, gdy przychodzi odnosić się do pomysłów mających na celu pozbawienie sędziów możliwości odwoływania się do podstawowych, kodujących kościec systemu prawa aktów normatywnych, sprowadzających ich w istocie do podległych zwierzchności urzędników.. Wskazówek zakorzenionych w konkretnych historycznych zdarzeniach obrazujących rolę sędziego, który musi być nie tylko znakomitym jurystą w sensie technicznej biegłości w prawie, ale empatycznym rozjemcą posiadającym zdolność rozwiązywania sporów w sposób budzący szacunek i motywujący do poszanowania werdyktu także po stronie, której racje nie zostały uwzględnione. Prawo określa zasady i sposób rozwiązywania sporów. Może być skuteczne wyłącznie siłą autorytetu, nigdy zaś wyłącznie przymusu. By realizować przypisywane prawu funkcje, niezbędne jest to, by stosujący je sędziowie, w istocie określający, czym jest prawo w ramach wydawanych decyzji, posiadali nie tylko określoną wiedzę o prawie, ale także umiejętności, których nie można nabyć w szkole sędziów czy też wyłącznie w ramach wydawania orzeczeń. Rzymskie sentencje, jeśli uwzględni się kontekst ich powstania, są wyjątkowo plastycznym dowodem tego, że sędzią rozumianym jako obdarzony autorytetem empatyczny rozjemca stać się można dopiero po doświadczeniach związanych ze stosowaniem prawa w innej roli.

Nawiązanie do systemu common law pozwala ukazać jeszcze jedną warstwę recenzowanej pracy, odnoszącą się do rzymskich źródeł prawa wspólnych dla systemu kontynentalnego i systemu common law. Naprawdę nowatorsko dla polskiego czytelnika brzmią wskazania na głębokie zakorzeniania systemu common law w prawie rzymskim. By to wiedzieć, trzeba studiować prawo w Edynburgu, by usłyszeć, że prawo szkockie to w istocie prawo rzymsko-holenderskie.

Łacińskie sentencje prawnicze odnoszą się jednak nie tylko do sądowego, spornego stosowania prawa, ale także kwestii ustrojowych. Pozycji, znaczenia i funkcji rozmaitych instytucji, służących do realizacji funkcji i zadań państwa, jako organizacyjnego wyrazu wspólnoty ukierunkowanego na realizację „dobra wspólnego”. Pozycji jednostki wobec organów władzy, gwarancji i instrumentów służących ochronie jej interesów. Niebezpieczeństw związanych z naturalną tendencją do nadużywania władzy publicznej przez osobypiastujące publiczne funkcje i dysponujące w związku z tym publicznym władztwem. Zagrożeń ujawniających się w procesie wykładni prawa, który zwłaszcza gdy jest dokonywany przez przedstawicieli władzy, rodzi pokusę naginania lub sprzeciwiania się prawu poprzez jego instrumentalną interpretację, niejednokrotnie na poziomie argumentacyjnym uzasadnianą poprzez odwołanie się do kategorii wartości wspólnychO przejawach tego typu nadużyć, naginania prawa w celach instrumentalnych oraz sposobach sankcjonowania tego rodzaju zachowań interesująco pisze W. Kulesza, Crimen laesae iustitiae, Łódź 2013, passim.. Potrzebę zachowania właściwego dystansu do oczekiwań władzy w zakresie wykładni i stosowania prawa, niezależności prawników, a w szczególności sędziów od polityki, uwzględniania rudymentów powszechnej etyki i moralności, wreszcie ukierunkowania wykładni i stosowania prawa na dążenie do sprawiedliwości, wynikającej ze słuszności zdekodowanych norm, widać dobrze w szeregu przywoływanych na kartach Minima Iuridica sentencji. Na tle rozwiązywania kolizji między dążeniem do realizacji partykularnych, oczekiwanych przez władze publiczne interesów oraz zachowaniem wymogu sprawiedliwego rozstrzygnięcia ukształtowane zostały paremie: amemus patriam, pareamus legibusKtórej znaczenie uwidoczniło się po raz kolejny wówczas, gdy w przestrzeni publicznej przedstawiciele władzy ustawodawczej odwoływali się do „woli narodu”, wskazując, że stoi ponad prawem, a tym samym – miejmy nadzieję z ignorancji i nieświadomości, nie zaś złej woli – nawiązywano do najczarniejszych koncepcji instrumentalizacji prawa realizowanych w totalitarnych reżimach dwudziestego wieku., odwołująca się do istoty i sensu istnienia państwa jako podporządkowanej dobru wspólnemu organizacji zbiorowości – quid est enim civitas, czy zasada servi legum sumus. Sposoby rozwiązywania współczesnych dylematów prawników odnaleźć można w rozważaniach o zasadzie dura lex sed lex, uwagach kreślonych na marginesie paremii odnoszącej się do istoty prawa rozumianego jako sztuka dobrego i sprawiedliwego ius est ars boni et equi, namyśle nad rozróżnieniem ius et lex czy rozważaniach odnoszących się do potrzeby właściwego rozumienia dobra wspólnego jako kategorii normatywnej, sumowanych syntetycznie w paremii salus populi suprema lex.

To, co fascynujące, to spojrzenie na prawo w jego funkcji ograniczającej władzę publiczną, a także służącej do realizacji najbardziej elementarnej sprawiedliwości. Widać to dobrze w przypowieściach o Cyceronie jako advocatus, występującym jako obrońca w sprawach, które z dzisiejszej perspektywy uznalibyśmy za mające swoje podłoże i kontekst polityczny. Funkcję prawa dostrzec można tam, gdzie mimo przeciwności losu i „spisku” rządzących to właśnie prawo stanowi podstawę uniknięcia najtragiczniejszego losu przez poszczególnych bohaterów.

W istotnym zakresie paremie odnoszą się do relacji między prawem a moralnością, sposobów odczytywania prawa umożliwiającego spełnienie roszczenia do jego słuszności, a w dalszej perspektywie sprawiedliwości rozstrzygnięcia. W tym zakresie praca jest źródłem niezliczonej ilości informacji o historii myśli filozoficznoprawnej, sporach wiedzionych przez wieki, wadach i zaletach pozytywizmu, sposobach nasączania prawa elementami sprawiedliwości, współczesnej koncepcji konstytucjonalizacji prawa i szeregu innych nad wyraz istotnych zagadnieńCo do pojęcia konstytucjonalizacji prawa zob. szerzej M. Korycka-Zirk, Filozoficznoprawny wymiar kontroli konstytucyjności, Toruń 2017, s. 18; P. Tuleja, Wyroki interpretacyjne Trybunału Konstytucyjnego, Poznań 2016, passim; A. Kozak, Konstytucja jako podstawa decyzji stosowania prawa (w:) Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Konstytucja, red. A. Bator, Wrocław 1999, s. 124; R. Guastini, Uwagi o konstytucjonalizacji porządku prawnego. Przypadek włoski, (w:) Konstytucjonalizm, neokonstytucjonalizm, postpozytywizmu. Studia z teorii konstytucyjnego państwa prawa, red. A. Grabowski, J. Holocher, Kraków 2019, s. 53..

W ujęciu zaproponowanym w Minima Iuridica rzymskie sentencje są „jedynie” pretekstem do opowieści o dylematach współczesnych polskich prawników, podłożu i celu toczonych z żarliwością emocjonalną sporów. Zarysowaniu na tle zdarzeń sprzed kilkunastu stuleci jak ważne jest to, by myśląc o prawie, nie stracić z pola widzenia jego podstawowej funkcji, tj. postrzegania go jako instrumentu społecznego sterowania i kontroli. Jak istotne jest przestrzeganie rudymentów stanowiących podstawę kultury europejskiej w zakresie prawa, których syntetyczny obraz zawierają rzymskie sentencje prawnicze. W paremiach kryje się bowiem nie tylko mądrość prawnicza, kumulowana przez stulecia, ale także fundamentalna dla prawa świadomość, że by mogło pełnić przypisywane mu funkcje, musi spełniać minimum relacji spójności z akceptowanym społecznie systemem moralnym i etyką. Jakkolwiek prawo nie powinno być postrzegane jako minimum moralności, to jednak musi spełniać minimalne warunki. Tylko wtedy możliwa jest bowiem realizacja współcześnie akcentowanego roszczenia każdego obywatela do słuszności prawa i sprawiedliwości rozstrzygnięciaPowyższe ujęcie jest silnie akcentowane we współczesnych koncepcjach postpozytywizmu i neokonstytucjonalizmu – zob. w tej kwestii w szczególności T. Gizbert-Studnicki, A. Dyrda, A. Grabowski, Metodologiczne dychotomie..., s. 405 oraz opracowania zamieszczone w zbiorze Konstytucjonalizm, neokonstytucjonalizm, postpozytywizmu. Studia z teorii konstytucyjnego państwa prawa, red. A. Grabowski, J. Holocher, Kraków 2019.. Rzymskie korzenie prawa wzbogacone o grecką filozofię znakomicie oddają to, co w prawie najistotniejsze. Są również wyrazem zestawu niezbywalnych powinności prawników, będących stróżami dobrego prawa. Taka jest też przede wszystkim rola adwokatów. Zachowanie wierności prawemu prawu, przestrzeganie rudymentów europejskiego modelu tworzenia i stosowania prawa to podstawowa powinność każdego przyzwoitego prawnika. Sentencje powiązane ze zdarzeniami, na bazie których zostały sformułowane, wskazują, że rolą prawnika jest poszukiwanie sensu prawa, tak by ostatecznie mogło służyć dobru i sprawiedliwości. Słusznie bowiem podkreśla J. Zajadło, że „ucieleśniają pewną zakumulowaną przez wieki mądrość prawniczą, a więc są pewnymi minima iuridica w przyjętym przez nas znaczeniu. Kiedy jako prawnicy przekraczamy próg polskiego sądu, nie tylko Sądu Najwyższego, powinny tam wkraczać razem z nami”J. Zajadło, Minima Iuridica…, s. 7..

Niezależnie od okoliczności i niedoskonałości językowego wyrazu oraz tendencji do instrumentalizacji prawo było i pozostaje sztuką dobrego i sprawiedliwego. Ważne przeto by prawnicy, nawiązując do najlepszych wzorców, nie ulegali pokusie instrumentalizacji prawa, umożliwiającej realizację doraźnych celów, jednak naruszającej delikatną strukturę prawniczych fundamentów, której rozchwianie powoduje destrukcję. Historie rzymskiej republiki i cesarstwa, doświadczenia okresu dwudziestolecia wojennego, dziedzictwo ponurych czasów komunizmu, wskazują, że zawsze, gdy przekracza się granice przyzwoitości, naruszając fundamenty prawa, najpierw pojawia się autorytaryzm, potem zaś społeczna i instytucjonalna destrukcja.