Uwagi ogólne

Postępowanie zabezpieczające w stosunku do postępowania rozpoznawczego ma charakter pomocniczy, ale niezwykle istotny, gdyż jego celem jest zabezpieczenie na mieniu oskarżonego wykonania przyszłego orzeczeniaW. Daszkiewicz, Proces karny. Część ogólna, Poznań 1996, s. 348.. Istotą zabezpieczenia majątkowego jest przymus. Czynności wykonawcze mogą być podjęte niezależnie od woli osoby, której mienie podlega zabezpieczeniu. Zabezpieczenie majątkowe prowadzi do ograniczeń majątkowych, stanowiąc dolegliwość natury ekonomicznej. Instytucja ta wkracza w sferę praw majątkowych oskarżonego, pozbawiając go swobody w dysponowaniu oznaczonymi wartościami majątkowymiF. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999, t. I, s. 808..

Zabezpieczenie wprost godzi w chronione konstytucyjnie prawo własności. Jednakże prawo to nie ma charakteru absolutnego. Może być ograniczone w drodze ustawy i w zakresie, w jakim nie narusza ona jego istoty (art. 64 ust. 3 Konstytucji RP). Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego te warunki w stosunku do instytucji zabezpieczenia majątkowego są spełnione. Trybunał przyznał, że wprawdzie zabezpieczenie majątkowe wiąże się z ograniczeniem własności i innych praw majątkowych, jednakże zabezpieczenie ma charakter tymczasowy i ta tymczasowa uciążliwość, która spotyka oskarżonego, ma na celu realizację jednego z podstawowych założeń demokratycznego państwa prawnego, a mianowicie – wykonalności wyroków sądowychWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 września 2004 r., SK 10/04, OTK-A 2004, nr 8, poz. 80, Dz.U. z 2004 r. nr 202, poz. 2080.. Zagwarantowanie egzekucji wyroków wydanych przez niezależne sądy jest elementarnym warunkiem porządku publicznego w państwieTamże..

W ocenie Trybunału art. 291 § 1 k.p.k., regulujący podstawy zastosowania zabezpieczenia majątkowego, jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 3 oraz art. 64 Konstytucji RPTamże., które statuują odpowiednio zasady demokratycznego państwa prawnego, proporcjonalności w ograniczeniu konstytucyjnych wolności i praw, domniemania niewinności i ochrony prawa własności oraz innych praw majątkowych.

Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm.nowelizuje przepisy w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego. Zdaniem projektodawców noweli konieczność zmian rodzi znaczna dolegliwość tego środka i zastrzeżenia co do jego stosowania w praktyce. Przepisy o zabezpieczeniu majątkowym nie określają przesłanek jego stosowania, nie wiążą jego zakresu i sposobu z zakresem tego, czemu służyć ma to zabezpieczenie, a jednocześnie komplikują procedurę zabezpieczenia, wymagając zawsze uzyskania odpłatnie klauzuli wykonalności. Proponowane zmiany mają na celu wyeliminowanie tych mankamentów zarówno w interesie osób, których zabezpieczenie dotyka, jak i sprawności postępowaniaSejm RP VII kadencji, druk nr 870, Uzasadnienie, s. 58, 59.. Założenia te ustawodawca jedynie częściowo wypełnił. Poza zasadniczo pozytywną oceną zmian przepisy noweli rodzą też uwagi krytyczne.

Podstawa dowodowa

Nowela z dnia 27 września 2013 r. w istotnym zakresie zmienia podstawę dowodową zastosowania zabezpieczenia majątkowego. Do art. 291 § 1 k.p.k. ustawodawca po słowach „w razie” dodaje zwrot „zarzucenia oskarżonemu”.

W stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 lipca 2015 r. w literaturze podnoszono, że aby można było dokonać zabezpieczenia majątkowego, niezbędne jest zaistnienie dużego prawdopodobieństwa popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu czynu, przyznając jednocześnie, że przesłanka ta wprost nie wynikała z treści art. 291 k.p.k., ale treść tego przepisu, poprzez używanie takiego wyrażenia, jak „w razie popełnienia przestępstwa”, miała prowadzić do takiego wnioskuK. Eichstaedt, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, Warszawa 2013, t. I, s. 905. .

Taki pogląd był prezentowany także w orzecznictwie. Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, że z brzmienia art. 291 k.p.k. wyprowadzić można – jak sąd ten podkreślił – oczywisty wniosek, że zabezpieczenie majątkowe jest dopuszczalne wyłącznie wówczas, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że oskarżony dopuścił się zarzucanego mu przestępstwa, o którym mowa w art. 291 § 1 i 2 k.p.k.Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 lutego 2011 r., II AKz 61/11, LEX nr 846510.

W literaturze prezentowano też pogląd odmienny. Podnoszono, odwołując się do art. 291 § 1 k.p.k., że zabezpieczenie majątkowe może nastąpić w razie „popełnienia przestępstwa, za które można orzec”, a w przypadku art. 291 § 2 k.p.k. w razie „popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu”, w przypadku zaś art. 291 § 3 k.p.k. w razie „popełnienia przestępstwa”, natomiast z istoty zabezpieczenia majątkowego wynika, iż może ono mieć miejsce przed wydaniem prawomocnego wyroku skazującego, a zatem kiedy fakt popełnienia przestępstwa przez określoną osobę nie został jeszcze udowodniony w odpowiednim trybie. Stąd wyprowadzano wniosek, że sformułowanie „w razie popełnienia przestępstwa” stanowi pewien skrót myślowy i ustawodawcy chodzi o sytuację, gdy postawiony został zarzut popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 291 § 1, 2 i 3 k.p.k.S. Steinborn, (w:) Komentarz aktualizowany do art. 1–424 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U.97.89.555), red. L. K. Paprzycki, LEX/el. 2015, teza 4 do art. 291 k.p.k.

Takie stanowisko zajęto też w orzecznictwie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie ustawodawca użył sformułowania „w razie popełnienia przestępstwa”, respektując obowiązujące techniki legislacyjne, i gdyby rozumieć je dosłownie, stosowanie zabezpieczenia majątkowego byłoby możliwe dopiero po wydaniu pierwszego wyroku skazującego w sprawie, co zaprzeczałoby logice i istocie tej instytucji. Stąd – zdaniem tego Sądu – zwrot ten rozumieć należy jako swoisty skrót myślowy, gdyż nie chodzi o popełnienie przestępstwa, a pozostawanie pod zarzutem jego popełnienia i dlatego można stosować zabezpieczenie w postępowaniu przygotowawczym od chwili wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, a nawet w trybie art. 308 § 2 k.p.k.

Wszystkie te poglądy nie znajdowały uzasadnienia normatywnego i wynikały z wadliwej interpretacji art. 291 k.k., która była podejmowana na niekorzyść oskarżonego, a w postępowaniu przygotowawczym podejrzanego (art. 71 § 3 k.p.k.).

Nie ulega wątpliwości, że w poprzednim stanie prawnym ustawodawca w art. 291 § 1 k.p.k. nie posługiwał się żadnym stopniem prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa (tak jak w innych przepisach, np.: w art. 313 § 1 k.p.k., w którym użyto zwrotu „dostateczne podejrzenie”, czy w art. 249 § 1 k.p.k., w którym posłużono się zwrotem „duże prawdopodobieństwo”), a skoro tak, to ten stopień musiał być na tyle wysoki, że organ stosujący zabezpieczenie majątkowe był pewny, że oskarżony (a w postępowaniu przygotowawczym podejrzany) popełnił przestępstwo.

Jeżeli nie sprecyzowano warunków stosowania określonego środka, a środek ten godzi w dobro oskarżonego, zwłaszcza że ogranicza jego prawa majątkowe, to interpretacja nie powinna obniżać poziomu ochrony jego praw. Stąd należało stwierdzić, że zastosowanie zabezpieczenia majątkowego wymagało stwierdzenia nie uzasadnionego przypuszczenia (art. 244 § 1 k.p.k.), uzasadnionego podejrzenia (art. 303 k.p.k.), dostatecznego podejrzenia (art. 313 § 1 k.p.k.) czy dużego prawdopodobieństwa (art. 249 § 1 k.p.k.) popełnienia przez oskarżonego przestępstwa, ale pewności, że jest on rzeczywiście jego sprawcą.

Stwierdzenie to nie było tożsame z wydaniem wyroku skazującego, do którego dochodzi – co do zasady – po przeprowadzeniu przewodu sądowego, ale obrazowało stan pewności dowodowej na chwilę podejmowania decyzji o zabezpieczeniu majątkowym i było zgodne z tradycjami europejskiej kultury prawnej, która hołduje zasadzie in dubio pro libertate, nakazującej rozstrzygać wątpliwości interpretacyjne na rzecz praw i wolności obywatelskich, a nie przeciw nimO zasadzie in dubio pro libertate: Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 132; L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 163 i powołana tam literatura; R. Alexy, Teoria praw podstawowych, Warszawa 2010, s. 425 i powołana tam literatura. .

Nowela ten stan zmienia. Zwrot „w razie popełnienia przestępstwa” zostaje zastąpiony sformułowaniem „w razie zarzucenia oskarżonemu popełnienia przestępstwa”. W świetle nowego art. 291 § 1 k.p.k. uzasadnienie zastosowania zabezpieczenia majątkowego zostało zredukowane do obowiązku wskazania, że zarzucono oskarżonemu popełnienie przestępstwa, za które można orzec grzywnę lub świadczenie pieniężne albo w związku z którym można orzec przepadek lub środek kompensacyjny.

Wystarczy zatem, że organ wydający postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego, uzasadniając jego zastosowanie, odwoła się do treści postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Jako że wydanie takiego postanowienia jest możliwe w przypadku dostatecznego podejrzenia popełnienia czynu (art. 313 § 1 k.p.k.), zatem ten stopień prawdopodobieństwa musi zaistnieć, aby zastosować zabezpieczenie majątkowe.

Uzasadniona obawa niemożliwości albo znacznego utrudnienia wykonania orzeczenia

Przed nowelizacją w doktrynie pojawił się pogląd, że skoro zabezpieczenie majątkowe wkracza w sferę praw obywatelskich, to powinno być stosowane w wypadkach, gdy konkretne okoliczności wskazują, że oskarżony może udaremnić wykonanie w przyszłości kary grzywny, środków karnych, egzekucji zasądzonego odszkodowania czy zadośćuczynienia, a ponadto gdy istnieje nie tylko prawna możliwość, ale też prognoza ich orzeczeniaR. A. Stefański, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Z. Gostyński, Warszawa 1998, t. I, s. 791 i powołana tam literatura. .

W orzecznictwie natomiast podnoszono, że zabezpieczenie majątkowe powinno być stosowane jedynie wtedy, gdy konkretne okoliczności wskazują, że wykonanie orzeczonych w przyszłości kary, środków karnych lub egzekucji zasądzonego odszkodowania jest zagrożone i wymaga zabezpieczenia przed działaniami oskarżonego, który może doprowadzić do uszczuplenia swego majątku lub jego ukryciaPostanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 października 2013 r., II AKz 588/13, Biul.SAKa 2013, nr 4, s. 20, KZS 2014, z. 2, poz. 93, Prok. i Pr. – wkł. 2014, nr 10, s. 34, LEX nr 1422309..

Poglądy te wymagają aprobaty. Regulacje dotyczące zabezpieczenia majątkowego powinny uwzględniać z jednej strony potrzebę skutecznego zabezpieczenia wykonania przyszłego orzeczenia, z drugiej – nie mogą pozwalać na wykroczenie poza konieczność takiego zabezpieczenia, gdy realność wykonania orzeczenia nie jest zagrożona.

Nowela dodaje nowe ograniczenia w zastosowaniu zabezpieczenia majątkowego. Zmiana art. 291 § 1 i 3 k.p.k. polega na wyraźnym wskazaniu konieczności zaistnienia uzasadnionej obawy, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione. Zmiana ta stanowi nawiązanie do środków zapobiegawczych, wymagających wykazania uprzedniej obawy o utrudnianie postępowania przez oskarżonego (art. 258 § 1 i 2 k.p.k.), z tym że w tym wypadku chodzi o inną obawę, ale nadal „uzasadnioną”, a więc wynikającą z dokonanych już w postępowaniu ustaleńSejm RP VII kadencji, druk nr 870. Uzasadnienie, s. 59. odnośnie do niemożliwości wykonania orzeczenia albo znacznego utrudnienia jego wykonania.

Reasumując, stosując zabezpieczenie, organ procesowy musi rozważyć, czy z uwagi na możliwe in concreto reakcje prawnokarne wobec oskarżonego niezbędne jest stosowanie tego środka i w jakim zakresie ta niezbędność zachodziT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Artykuły 1–467, LEX/el. 2014, teza 4 do art. 291 k.p.k.. Zastosowanie zabezpieczenia musi uzasadniać obawa, że wykonanie orzeczenia grzywny, świadczenia pieniężnego, przepadku lub środka kompensacyjnego na mieniu oskarżonego będzie niemożliwe, a zatem nie będzie dawało się urzeczywistnićM. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1995, t. II, s. 324. albo będzie utrudnione, a więc będzie napotykać na przeszkodyTamże, t. III, s. 589., które muszą być znaczne, czyli dość duże pod względem ilości czy ich natężeniaTamże, t. III, s. 978.(art. 291 § 1 k.p.k.). Uwagi te odnoszą się także do zabezpieczenia wykonania orzeczenia o kosztach sądowych (art. 291 § 3 k.p.k.).

Mienie

Użycie terminu „mienie” w art. 291 § 1 k.p.k. prowadzi do wniosku, że dopuszczalne jest zabezpieczenie na własności oskarżonego i przysługujących mu innych prawach majątkowych (art. 44 k.c.). Zawarta w tym ostatnim przepisie legalna definicja mienia jako pojęcia nadrzędnego wobec poszczególnych praw majątkowych odnosi się do wszystkich gałęzi prawaB. Michalski, (w:) System Prawa Karnego. Tom 9. Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, R. Zawłocki (red. tomu), A. Marek (red. nacz.), Warszawa 2011, s. 158 i powołana tam literatura., a zatem także do postępowania karnego.

W prawie cywilnym pojęcie prawa majątkowego, o którym mowa w art. 44 k.c., pojmowane jest różnie, ale występuje pogląd, zgodnie z którym – w znaczeniu sensu largo – obejmuje ono także te stany faktyczne, z których wynikają konkretne uprawnienia lub roszczenia mające wartość majątkową traktowane w obrocie jako prawa majątkowe, w tym posiadanie i ekspektatywę prawaS. Rudnicki, (w:) S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 126 i powołane tam orzecznictwo..

W takim stanie – jak należy wnioskować – w celu usunięcia w praktyce ewentualnych wątpliwości co do zakresu praw majątkowych, na których może nastąpić zabezpieczenie, ustawodawca w noweli podkreśla, że jest ono dopuszczalne na mieniu, o którym mowa w art. 45 § 2 k.k., a zatem które oskarżony objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku. Objęcie we władanie to każdy rodzaj faktycznego władztwa nad określoną korzyścią majątkową, a więc posiadanie samoistne i zależne (art. 336 k.c.), a także dzierżenie (art. 338 k.c.)J. Raglewski, (w:) System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, M. Melezini (red. tomu), A. Marek (red. nacz.), Warszawa 2010, s. 644 i powołana tam literatura..

Mienie to stanowi korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny (art. 45 § 2 k.k.). Obalenie domniemania może nastąpić poprzez przedstawienie przez oskarżonego lub inną osobę zainteresowaną dowodu negującego przesłankę domniemania np. poprzez udokumentowanie legalności źródeł pochodzenia danego składnika majątkowegoTamże. .

Nowe rozwiązanie powinno ułatwić organom procesowym stosowanie zabezpieczenia na mieniu, którym oskarżony faktycznie włada. Nie ma znaczenia okoliczność, czy oskarżony może wylegitymować się tytułem prawnym do określonego składnika majątkowego, gdyż pojęcie „tytuł”, w tym przypadku, należy odnieść do jakiejkolwiek okoliczności potwierdzającej uprawnienie oskarżonego do danego składnika majątkowego Tamże. .

Zakres przedmiotowy

Przed dniem 1 lipca 2015 r. ustawodawca stanowił, że przedmiot zabezpieczenia majątkowego może stanowić: grzywna, przepadek, nawiązka lub świadczenie pieniężne albo obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 291 § 1 k.p.k.), roszczenie naprawienia szkody (art. 291 § 2 k.p.k.), orzeczenie o kosztach sądowych (art. 291 § 3 k.p.k.) oraz zwrot korzyści majątkowej (art. 291 § 4 k.p.k.). Stan ten w dniu 1 lipca 2015 r. uległ zmianie, jednakże zmiany te mają charakter porządkujący.

Zgodnie z nowelą przedmiot zabezpieczenia może stanowić nadal grzywna, świadczenie pieniężne i przepadek, ale też, co stanowi novum, środek kompensacyjny. Zmiana ta jest konsekwencją przekształceń Kodeksu karnego, w którym wyodrębniono nowy rozdział Va obejmujący przepadek i środki kompensacyjneDz.U. z 2015 r. poz. 396. . Środkiem takim jest obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 k.k.) oraz nawiązka (art. 46 § 2 k.p.k.). Środek ten stanowi sankcję karną służącą idei kompensatyJ. Raglewski, Przepadek i środki kompensacyjne w projektowanej nowelizacji Kodeksu karnego, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury”, Zeszyt Specjalny 2014, nr 13, s. 123..

Przedmiotem zabezpieczenia może także być orzeczenie o kosztach sądowych (art. 291 § 3 k.p.k.). Nie może już być nim orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej, o którym stanowił przed dniem 1 lipca 2015 r. art. 291 § 4 k.p.k. Zmiana ta również została zharmonizowana z modyfikacją Kodeksu karnego, w którym uchylono art. 52, regulujący kwestię orzeczenia zwrotu korzyści majątkowejDz.U. z 2015 r. poz. 396..

Reasumując – środkami, których wykonanie ma zapewnić zabezpieczenie majątkowe, są:

1. grzywna samoistna (art. 33 § 1 k.k.), orzekana obok kary pozbawienia wolności (art. 33 § 2 k.k.) albo w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności (art. 71 § 1 k.k.),
2. świadczenie pieniężne (art. 43a k.k.),
3. przepadek przedmiotów (art. 44 § 1 k.k.),
4. przepadek korzyści (art. 45 k.k.),
5. środki kompensacyjne: obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 k.k.) oraz nawiązka (art. 46 § 2 i art. 47 k.k.).

Wyliczenie to jest wyczerpujące i nie mogą wchodzić w grę inne środki. Zabezpieczenie może obejmować jeden środek (np. tylko grzywnę) albo kilka (np. grzywnę i świadczenie pieniężne)R. A. Stefański, Procedura: Stosowanie zabezpieczenia majątkowego od dnia 1 lipca 2015 r., LEX 2015..

Możliwe jest zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych (art. 291 § 3 k.p.k.).

Uchylenie

Nowela ustanawia obowiązek niezwłocznego uchylenia zabezpieczenia majątkowego w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części (art. 291 § 4 k.p.k.). Nowa instytucja powinna przeciwdziałać praktyce długotrwałego utrzymywania zabezpieczenia majątkowego w rozmiarze przyjętym przy jego zastosowaniuT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania, teza 4 do art. 291 k.p.k..

Nowy przepis wzorowany jest na art. 253 § 1 k.p.k., stosownie do którego środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić albo zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę.

Wykorzystanie w art. 253 § 1 k.p.k. zwrotu „jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie”, natomiast w znowelizowanym art. 291 § 4 k.p.k. „jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części” uprawnia do stwierdzenia, że można wykorzystać w interpretacji tego znowelizowanego przepisu poglądy wypracowane na gruncie art. 253 § 1 k.p.k.

W wypadku nakazu uchylenia zabezpieczenia („jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane”) chodzi o sytuację, w której okoliczności stanowiące podstawę jego stosowania przestały istniećR. A. Stefański, (w:) R. A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. II, s. 75., a więc o sytuację, w której przestanie istnieć przesłanka (okoliczność), jaka przesądziła o podjęciu decyzji o zastosowaniu takiego środkaPor. L. K. Paprzycki, (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art. 1–424 k.p.k., Kraków 2003, s. 624. . Może to wynikać z innej oceny obawy niemożliwości albo znacznego utrudnienia wykonania orzeczenia, niewywołanej jednak nowymi okolicznościami, nieznanymi w momencie stosowania środka. Konieczność uchylenia zabezpieczenia wynikać może ze stwierdzenia, że obawa ta nie była uzasadniona już w chwili stosowania zabezpieczenia majątkowego.

Zwrot „powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie” oznacza zaistnienie okoliczności po zastosowaniu zabezpieczenia majątkowego, które nakazują jego uchyleniePor. R. A. Stefański, (w:) Kodeks postępowania, s. 75., np. zebrane dodatkowe dowody wskazują, że nie występuje obawa niemożliwości albo znacznego utrudnienia wykonania orzeczenia, wydano postanowienie o zmianie postanowienia o przedstawieniu zarzutu, którego treść stanowiła podstawę zastosowania zabezpieczenia, czy w tym zakresie umorzono postępowanie, doszło do naprawienia szkody lub wystąpiły inne zdarzenia, które skutkują zmianą podstaw stosowania zabezpieczenia.

Decyzja o uchyleniu zabezpieczenia powinna nastąpić nie tylko wówczas, gdy po jego zastosowaniu powstały okoliczności, o których mowa w art. 291 § 4 k.p.k., ale – a minori ad maius – także wówczas, gdy środek zastosowano z naruszeniem prawaPor. postanowienie Sądu Najwyższego z 28 lutego 2001 r., IV KO 11/01, OSNKW 2001, nr 5–6, poz. 46..

Uchylenie zabezpieczenia może nastąpić w całości albo w części (art. 291 § 4 in principio k.p.k.). Uchylenie w całości to zupełna rezygnacja ze stosowania tego środka. Uchylenie w części może w szczególności dotyczyć zmiany podstaw dowodowych w zakresie niektórych ze stawianych zarzutów. Wówczas uchylenie powinno być proporcjonalne do wymiaru prognozowanej grzywny lub środków, które ma zabezpieczać. Do uchylenia środka powinno dojść niezwłocznie, a zatem od razu, natychmiast, bez zwlekaniaM. Szymczak (red.), Słownik języka,t. II, s. 359..

Z wnioskiem o uchylenie zabezpieczenia może wystąpić oskarżony lub jego obrońca. Wniosek może złożyć pokrzywdzony lub jego pełnomocnik w zakresie prognozowanego orzeczenia na jego rzecz środków kompensacyjnych. W postępowaniu sądowym wniosek taki może złożyć także prokurator. Do uchylenia zabezpieczenia może dojść również z urzędu. Organ prowadzący postępowanie powinien na bieżąco weryfikować dowody oraz okoliczności uzasadniające uchylenie zabezpieczenia, aby nie dopuścić do żadnej opieszałości, która może sprawić, że kontynuowanie zabezpieczenia stanie się niesłusznePor. postanowienie Sądu Najwyższego z 13 października 1995 r., II KRN 124/95, OSNKW 1996, nr 1–2, poz. 7..

Decyzja o uchyleniu zabezpieczenia, tak jak w przypadku uchylenia środka zapobiegawczego, powinna zawierać konkretne przesłanki faktyczne lub względy prawne uzasadniające orzeczenie odmienne od poprzednio zapadłegoPor. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 27 lipca 2005 r., II AKz 270/05, KZS 2005, z. 7–8, poz. 86.. Oceny dokonywane w postępowaniu w podobnych uwarunkowaniach powinny być stosowane dopóty, dopóki warunki te nie ulegną zmianie, jako że uczestnicy postępowania mają prawo oczekiwać respektowania przez sąd ocen, które sam uprzednio przedstawiał, a sąd nie powinien od tych ocen dowolnie odstępowaćPor. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 29 czerwca 2007 r., II AKz 270/2007, KZS 2007, z. 6, poz. 47..

Postanowienie o uchyleniu zabezpieczenia w całości albo w części może zostać wydane w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora, jak też sądowym przez sąd (art. 293 § 1 k.p.k.). Jest ono zaskarżalne, gdyż stanowi orzeczenie wydane w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego (art. 293 § 3 k.p.k.).

Wymogi formalne postanowienia

Nowela zmienia treść art. 293 § 2 k.p.k. Ustawodawca rozbudowuje ze względów gwarancyjnych występujący w obowiązującym przed dniem 1 lipca 2015 r. art. 293 § 1 k.p.k. ogólnikowy nakaz wskazania „zakresu i sposobu zabezpieczenia” przez wprowadzenie wymogu określenia „kwotowego” zakresu zabezpieczenia i jego sposobu, z uwzględnieniem:

1. rozmiaru możliwej do orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny, środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych (art. 293 § 2 zd. 1 k.p.k.);
2. rozmiaru tego zabezpieczenia, aby odpowiadał „jedynie” potrzebom tego, co ma zabezpieczać (art. 293 § 2 zd. 2 k.p.k.).

Chodzi zatem o wyraźne podkreślenie, że zabezpieczenie ma być stosowane tylko w rozmiarze niezbędnym dla realnie możliwych orzeczeń i w sposób odpowiadający takiej potrzebie. Okoliczności te, wedle ogólnych reguł, powinny być wykazane w postanowieniu, które może w trybie zażalenia skontrolować sąd odwoławczySejm RP VII kadencji, druk nr 870, Uzasadnienie, s. 61.. Oznacza to, że organ stosujący zabezpieczenie jest, co do zasady, zobligowany do rozważenia, co (grzywnę, świadczenie pieniężne, środek kompensacyjny lub koszty) i w jakiej (realnie dla danej sprawy) wysokości powinno zostać zabezpieczone na majątku oskarżonego i tylko w takim zakresie orzec o zabezpieczeniu majątkowymT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania, teza 3 do art. 292 k.p.k..

Reguła kwotowa służy zapewnieniu dokonania zabezpieczenia jedynie w niezbędnym zakresie, pozwalając na ustalenie, czy zakres zabezpieczenia odpowiada możliwości orzeczenia określonych dolegliwości finansowych. Sformułowanie, że rozmiar zabezpieczenia powinien odpowiadać jedynie potrzebom tego, co ma zabezpieczać, wskazuje na zastosowanie zasady proporcjonalnościM. Kurowski, Zagadnienia ogólne i postępowanie przygotowawcze, Kraków 2015, s. 40..

Wymóg kwotowego określenia zabezpieczenia nie dotyczy zabezpieczenia na zajętym przedmiocie podlegającym przepadkowi, jako pochodzącym bezpośrednio z przestępstwa lub służącym albo przeznaczonym do jego popełnienia (art. 293 § 2 zd. 3 k.p.k.). Postanowienie powinno także odpowiadać warunkom formalnym, określonym w art. 94 § 1 k.p.k.

Zażalenie

Przed nowelizacją z dnia 27 września 2013 r. zażalenie na postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu rozpoznawał zawsze sąd rejonowy (art. 293 § 2 zd. 2 k.p.k.). Taka konstrukcja sprawiała, że sąd rejonowy, w którego okręgu znajdowała się jednostka prokuratury prokuratora prowadzącego albo nadzorującego postępowanie przygotowawcze, był obciążony obowiązkiem rozpoznania zażaleń na postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego niezależnie od tego, który sąd był właściwy do rozpoznania sprawy w razie wniesienia aktu oskarżenia. Sąd okręgowy nie rozpoznawał zażaleń na postanowienia prokuratora. To obciążenie było szczególnie uciążliwe w tych sądach rejonowych, w których okręgach znajdowała się więcej niż jedna jednostka prokuraturyNp. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie, w którego okręgu znajduje się Prokuratura Okręgowa w Warszawie i Prokuratura Rejonowa Warszawa-Mokotów w Warszawie, czy Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli, gdzie znajdują się Prokuratura Apelacyjna w Warszawie i Prokuratura Rejonowa Warszawa-Wola w Warszawie..

Nowela zmienia zasady określenia właściwości sądu odwoławczego. Przestaje nim być sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie przygotowawcze (art. 293 § 2 zd. 2 k.p.k. przed nowelizacją).

Stosownie do nowego art. 293 § 3 k.p.k. na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. W postępowaniu przygotowawczym instancją ad quem z reguły jest „sąd właściwy do rozpoznania sprawy” (art. 465 § 2 k.p.k.). Powyższy zwrot nie musi występować każdorazowo przy przepisie statuującym zaskarżalność określonej decyzji procesowej (tak jak w art. 293 § 3 k.p.k.), natomiast użyte w nim, odnoszące się do prokuratora, określenie, że na postanowienie „przysługuje zażalenie”, oznacza, że instancją odwoławczą jest sąd „właściwy do rozpoznania sprawy”41. Sądem tym w postępowaniu przygotowawczym jest sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji (art. 329 § 1 k.p.k.), a zatem sąd rejonowy albo okręgowy, który byłby właściwy, gdyby skierowano sprawę z aktem oskarżenia.

W postępowaniu sądowym zażalenie przysługuje do sądu apelacyjnego albo okręgowego, jeżeli postanowienie wydał sąd odpowiednio okręgowy (art. 26 k.p.k.) albo rejonowy (art. 25 § 3 k.p.k.).

W art. 293 § 4 k.p.k. ustawodawca przyjął, że jeżeli postanowienie wydał prokurator, a postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo i rzeczowo właściwy, zażalenie przysługuje do sądu właściwego do rozpoznania tej sprawy w pierwszej instancji, a więc odpowiednio do sądu rejonowego albo okręgowego.

Ponadto art. 293 § 4 k.p.k. powtarzał to, co wynikało z przepisów o właściwości ogólnej, że na postanowienie prokuratora przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 465 § 2 k.p.k.), sądem tym jest zaś sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji (art. 329 § 1 k.p.k.). W tym stanie art. 293 § 4 k.p.k. stanowił superfluum ustawowe, jako że wyrażona w nim norma wynikała z treści wyżej wskazanych przepisów regulujących zasady właściwości ogólnej (art. 465 § 2 i art. 329 § 1 k.p.k.). Jednakże wada ta była nieszkodliwa zgodnie z zasadą „Superflua admittere securius est, quam necessaria omittere (bezpieczniej jest dopuścić rzeczy zbyteczne aniżeli opuścić rzeczy konieczne). Ustawodawca podkreślił w tym przepisie to, co i tak wynikało z innych norm, aby wykluczyć jakiekolwiek wątpliwości interpretacyjne w zakresie ustalenia właściwości organu odwoławczego, która jest inna niż przed nowelizacją.

Ustawa z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2016 r. poz. 437. , która weszła w życie w dniu 15 kwietnia 2016 r., wprowadziła wyjątek od zasady właściwości ogólnej sądu powołanego do rozpoznania zażalenia w postępowaniu przygotowawczym (art. 465 § 2 i art. 329 § 1 k.p.k.). Stosownie do nowej treści art. 293 § 4 k.p.k., jeżeli postanowienie wydał prokurator, a postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo i rzeczowo właściwy, zażalenie przysługuje do sądu rzeczowo właściwego do rozpoznania tej sprawy w pierwszej instancji, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze.

Innymi słowy, sądem właściwym do rozpoznania zażalenia na postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym jest sąd rejonowy albo okręgowy, który byłby właściwy w przypadku skierowania aktu oskarżenia. Natomiast w sytuacji, gdy postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo i rzeczowo właściwy, zażalenie przysługuje do sądu rejonowego albo okręgowego, stosownie do zasad właściwości rzeczowej, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze.

Pozostaje bez zmian obowiązek przekazania do rozpoznania zażalenia na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia w ciągu 48 godzin (art. 463 § 2 k.p.k.). Termin ten jest instrukcyjny i nie jest tożsamy z terminem rozpoznania zażalenia.

Klauzula wykonalności

Nowela z dnia 27 września 2013 r. utrzymała jako zasadę konieczność nadania klauzuli wykonalności postanowieniu o zabezpieczeniu majątkowym (art. 293 § 5 k.p.k.) oraz określiła wyjątki od niej (art. 293 § 6 k.p.k.), które miały służyć uproszczeniu i usprawnieniu postępowania.

Przed dniem 1 lipca 2015 r., kiedy weszła w życie nowela z 27 września 2013 r., wątpliwości rodziła kwestia sądu właściwego do nadania klauzuli wykonalności w postępowaniu przygotowawczym. W praktyce postanowieniu prokuratora klauzulę wykonalności nadawał sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzono postępowanie przygotowawcze. Przyjmowano, że nadanie klauzuli należy do sądu właściwego do rozpoznania zażalenia na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego, a więc do sądu rejonowego (art. 293 § 2 k.p.k.). Rozwiązanie to uzasadniano treścią wówczas obowiązującego § 170 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1992 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuraturyDz.U. nr 38, poz. 163 ze zm., zgodnie z którym prokurator po wydaniu postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym kierował wniosek o nadanie klauzuli wykonalności do sądu właściwego do rozpoznania zażalenia na to postanowienie.

Taka praktyka została zakwestionowana przez SN. Jego zdaniem postępowanie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu w postaci postanowienia prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym, wydanego na podstawie art. 293 § 1 k.p.k., powinno toczyć się według przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, z uwzględnieniem przepisów art. 776–795 k.p.c. w zakresie, w jakim odsyła do nich art. 26 k.k.w., a więc właściwy do rozpoznania wniosku o nadanie klauzuli powinien być sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika (art. 781 § 2 k.p.c. w zw. z art. 26 k.k.w.), a do rozpoznania zażalenia na postanowienie tego sądu – sąd wyższej instancji, o ile sąd orzekający nie przychyli się do zażalenia (art. 20 § 2 k.k.w.)Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2007 r., I KZP 35/07, OSNKW 2008, nr 1, poz. 1, Prok. i Pr. – wkł. 2008, nr 3, poz. 3, OSP 2010, nr 3, poz. 35, Biul.SN 2007, nr 12, poz. 17. .

W literaturze słusznie podnoszono, że stanowisko Sądu Najwyższego utrudniało egzekucję, gdyż często sądem właściwości ogólnej dłużnika (miejsca zamieszkania oskarżonego – art. 27 § 1 k.p.c.) jest inny sąd niż sąd właściwy w sprawie karnej, gdzie decyduje miejsce popełnienia przestępstwaT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania, teza 4 do art. 292 i 293 k.p.k., i opowiadano się za właściwością sądu, o którym mowa w art. 329 § 1 k.p.k., albo sądu, w którego okręgu prowadzi się postępowanieJ. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Komentarz, teza 18 do art. 293 k.p.k. i powołana tam literatura..

Stosownie do treści art. 293 § 5 zd. 1 k.p.k. w brzmieniu wprowadzonym nowelą z 27 września 2013 r. klauzulę wykonalności nadawał:

1. referendarz sądowy lub sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, w której wydano to postanowienie (co stanowi konsekwencję rozwiązania przyjętego generalnie w zmodyfikowanym art. 107 § 1 k.p.k., przyspieszającego nadawanie klauzuliSejm RP VII kadencji, druk nr 870, Uzasadnienie, s. 61.), albo
2. sąd, który jest właściwy na zasadach ogólnych, lub referendarz tego sądu, gdy postanowienie wydano w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym w okręgu innego sądu niż sąd rzeczowo i miejscowo właściwy.

Pierwszy wypadek obejmował nadanie klauzuli postanowieniom o zabezpieczeniu majątkowym wydanym w postępowaniu sądowym, jak i też przygotowawczym. Sądem właściwym był sąd pierwszej instancji, który był właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby skierowano akt oskarżenia, a więc sąd rejonowy albo sąd okręgowy, stosownie do przepisów o właściwości ogólnej (art. 24 i n. k.p.k.).

Drugi przypadek dotyczył sytuacji, w których postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym wydał prokurator prowadzący albo nadzorujący postępowanie przygotowawcze prowadzone w okręgu innego sądu niż sąd rzeczowo i miejscowo właściwy. W tych okolicznościach właściwy do rozpoznania zażalenia był sąd określony zgodnie z zasadami ogólnymi właściwymi dla tego etapu postępowania, a zatem sąd rejonowy albo okręgowy powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji (art. 329 § 1 k.p.k.).

Sądem „powołanym do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji”, a dokonującym przewidzianych w ustawie czynności w postępowaniu przygotowawczym (art. 329 § 1 k.p.k.), jest ten sąd, który byłby właściwy po wpłynięciu aktu oskarżeniaJ. Grajewski, S. Steinborn, (w:) Komentarz, teza 5 do art. 329 k.p.k., czyli sąd rejonowy albo sąd okręgowy, stosownie do przepisów o właściwości ogólnej (art. 24 i n. k.p.k.).

Nowela z 27 września 2013 r. w art. 293 § 5 zd. 1 in fine k.p.k. powtórzyła to, co wynikało z regulacji ogólnej zamieszczonej in principio w tej samej jednostce redakcyjnej, stanowiąc kolejny przykład superfluum ustawowego. Aczkolwiek była to zbyteczność nieszkodliwa, to trzeba pamiętać, że przepisy powinny być tak redagowane, aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcyPor. § 6 Zasad techniki prawodawczej (załącznik do rozporządzenia MS z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, Dz.U. nr 100, poz. 908)..

Nowela zezwalała na nieodpłatne nadanie klauzuli wykonalności (art. 293 § 5 zd. 2 k.p.k.), ale odnosiła to jedynie do postanowień, o których mowa w art. 291 § 1 k.p.k., a więc dotyczących zabezpieczenia wykonania orzeczenia grzywny, świadczenia pieniężnego, przepadku i środka kompensacyjnego. Zwolnienie od opłaty klauzulowej nie obejmowało zabezpieczenia wykonania orzeczenia o kosztach sądowych, co pozostawało rozwiązaniem wadliwym, gdyż godziło w interes Skarbu Państwa.

Instytucję nieodpłatnego wydania klauzuli wykonalności należało w pełni zaaprobować. Utrzymywanie opłat klauzulowych nie znajdowało racjonalnego uzasadnienia w postępowaniu karnym i zbytecznie je utrudniało. Jednakże nieodpłatne nadanie klauzuli wykonalności (art. 293 § 5 zd. 2 k.p.k.) dotyczyło tylko zabezpieczenia wykonania orzeczenia grzywny, świadczenia pieniężnego, przepadku i środka kompensacyjnego (art. 291 § 1 k.p.k.). Nowela z 27 września 2013 r. zwolnieniem nie objęła zabezpieczenia wykonania orzeczenia o kosztach sądowych (art. 291 § 3 k.p.k.), co rodziło uwagi krytyczne wiążące się z tym, że takie rozwiązanie naruszało interes Skarbu Państwa, który nie powinien ponosić dodatkowych opłat w celu zabezpieczenia przysługujących mu przyszłych roszczeń.

Z aprobatą należało się także odnieść do odstąpienia od postępowania klauzulowego, przyjętego w noweli z 27 września 2013 r., w sytuacji gdy zabezpieczenie nastąpiło na rzeczach, które uprzednio oskarżony wydał organowi procesowemu albo które zatrzymano w wyniku zatrzymania lub przeszukania (art. 293 § 6 k.p.k.). Skoro organ procesowy wszedł w posiadanie takich rzeczy, zatem prowadzenie postępowania egzekucyjnego stawało się bezprzedmiotowe. W tym stanie wydanie klauzuli wykonalności niepotrzebnie angażowało sąd w czynności, które niczemu nie służyły. Stosownie do art. 776 k.p.c. podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, którym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Jeżeli organ procesowy nie zamierza prowadzić egzekucji, to postępowanie klauzulowe jest zbędne.

Nowela z 11 marca 2016 r. wprowadziła zmianę o charakterze zasadniczym, w sposób istotny ułatwiając postępowanie zabezpieczające. Ustawodawca w znowelizowanym art. 293 § 5 k.p.k. przyjął, że postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym z chwilą wydania stanowi tytuł wykonawczy. Zatem nadanie klauzuli wykonalności jest zbędne.

Ustawodawca stanął na stanowisku, że skoro zasadniczym celem instytucji zabezpieczenia majątkowego jest niezwłoczne uniemożliwienie oskarżonemu dysponowania swym mieniem dla zapewnienia rzeczywistego wykonania orzeczenia w sprawie karnej, to z tego względu zwłoka w wykonaniu postanowienia o zabezpieczeniu może ubezskutecznić samą istotę tej instytucji. W takim stanie czynności związane z nadaniem postanowieniu klauzuli wykonalności mogą spowodować odroczenie w czasie wykonania zabezpieczenia, które przesądzi o niemożności jego wykonania. Zabezpieczenie majątkowe z chwilą wydania stanowi tytuł wykonawczySejm RP VIII kadencji, druk nr 207, Uzasadnienie, s. 16. .

Klauzula wykonalności jest deklaratywnym postanowieniem sądu, w którym stwierdzono, że przedstawiony przez wierzyciela akt prawny spełnia kryteria ustawowe przewidziane dla tytułu egzekucyjnego i że dopuszczalne jest wszczęcie właściwego postępowania egzekucyjnego w celu wykonania świadczenia dłużnika z zastosowaniem przymusu państwowegoP. Telenga, (w:) Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, red. A. Jakubecki, LEX 2016, teza 1 do art. 783 k.p.c.. Stosownie do art. 26 k.k.w. do tytułów egzekucyjnych mają zastosowanie przepisy art. 776–795 k.p.c. Zgodnie z art. 776 k.p.c. podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, którym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności, chyba że ustawa stanowi inaczej. W zmienionym, na podstawie noweli z 11 marca 2016 r., art. 293 § 5 k.p.k. ustawa stanowi inaczej, jako że postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym z chwilą wydania stanowi tytuł wykonawczy.

Ustawodawca w noweli z 27 września 2013 r. przewidywał odstąpienie od postępowania klauzulowego. W przypadku zabezpieczenia na rzeczach, które uprzednio oskarżony wydał organowi procesowemu lub które zatrzymano w wyniku czynności, o których mowa w rozdziale 25 k.p.k. (a więc w wyniku zatrzymania lub przeszukania), nie podejmowano czynności egzekucyjnych dla uzyskania klauzuli wykonalności i wykonania postanowienia o zabezpieczeniu (art. 293 § 6 k.p.k.). Nowela z 11 marca 2016 r. w tym przepisie odstąpiła od podejmowania jakichkolwiek czynności egzekucyjnych dla wykonania postanowienia o zabezpieczeniu.

Inne zmiany

Nowela z 20 lutego 2015 r.Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 396). zmieniła art. 292 § 1 k.p.k. Do treści „Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w Kodeksie postępowania cywilnego” ustawodawca dodał zwrot „chyba że ustawa stanowi inaczej”. Wynika to z faktu, że Kodeks karny wykonawczy przewiduje możliwość wykonania zabezpieczenia majątkowego w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiK. Dąbkiewicz, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do zmian 2015, LEX 2015, komentarz do zmiany art. 292 k.p.k..

Przy zmianach Kodeksu postępowania karnego nie dostrzeżono, że Kodeks karny wykonawczy po różnych modyfikacjach zakłada możliwość wykonywania kary grzywny i majątkowych środków karnych także przez urzędy skarbowe na podstawie ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiTekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1619 ze zm. (art. 195a w zw. z art. 187 k.k.w.)T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania, teza 2 do art. 292 i 293 k.p.k. .

Znowelizowany art. 292 § 1 k.p.k. nadal przyjmuje, że zabezpieczenie następuje według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, ale z zastrzeżeniem, że dzieje się tak, „chyba że ustawa stanowi inaczej”; taką ustawą jest Kodeks karny wykonawczyTamże. .

Stosownie do art. 27a § 1 k.k.w., dodanego przez nowelę z 20 lutego 2015 r., do wykonania postanowień o zabezpieczeniu grzywny, świadczenia pieniężnego, środka kompensacyjnego oraz kosztów sądowych mają zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej (§ 1), natomiast do wykonania postanowień o zabezpieczeniu przepadku mają zastosowanie przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej (§ 2).

Artykuł 27a § 1 k.k.w. należy rozumieć w ten sposób, że jeżeli egzekucję określonych orzeczeń karnych prowadzi się zasadniczo według przepisów określonego postępowania, to według tych samych reguł następuje wykonanie postanowień o zabezpieczeniu. Organem właściwym do wykonania postanowienia o zabezpieczeniu grzywny, świadczenia pieniężnego, środka kompensacyjnego oraz kosztów sądowych jest komornik sądowyK. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX 2016, teza 1 do art. 27a k.p.w..

Jednakże, zgodnie z art. 195a § 1 k.k.w., jeżeli jednym postanowieniem zabezpieczono grożący przepadek oraz grzywnę, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, świadczenie pieniężne, nawiązkę lub wykonanie orzeczenia o kosztach sądowych w postępowaniu karnym, sąd albo prokurator, który wydał to postanowienie, może zlecić jego wykonanie w całości organowi określonemu w art. 187 k.k.w., a zatem urzędowi skarbowemu.

Urząd ten przeprowadza czynności na podstawie ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiTekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1619.. Stosownie do art. 155a § 1 pkt 1 tej ustawy organ egzekucyjny dokonuje zabezpieczenia na wniosek wierzyciela i na podstawie wydanego przez niego zarządzenia o zabezpieczeniu. Warunkiem koniecznym wykonania przez urząd skarbowy postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym jest wydanie przez sąd albo prokuratora zarządzenia o zabezpieczeniu, o którym mowa art. 155a § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiUchwała 7 sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z 17 grudnia 2015 r., II GPS 1/15, M.Prawn. 2016, nr 3, poz. 116..

Nowela z 20 lutego 2015 r. dodała do art. 292 k.p.k. nową jednostkę redakcyjną w postaci § 3, który nakazuje odpowiednie stosowanie art. 232 k.p.k. przy wykonaniu postanowienia o zabezpieczeniu majątkowymK. Dąbkiewicz, Kodeks postępowania, komentarz do zmiany art. 292 k.p.k.. Zmiana ta pozwala na sprzedaż, według trybu określonego dla właściwych organów postępowania wykonawczego, przedmiotów zabezpieczonych, które ulegają szybkiemu zniszczeniu, lub takich, których przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi trudnościami albo powodowałoby znaczne obniżenie wartości tych rzeczy (art. 232 § 1 zd. 1 k.p.k.). Postanowienie w przedmiocie sprzedaży w postępowaniu przygotowawczym może wydać prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd albo referendarz sądowy (art. 232 § 1 zd. 2 k.p.k.).

Nowela ustanowiła możliwość złożenia powództwa przeciwko Skarbowi Państwa o ustalenie, że mienie albo jego część nie podlega przepadkowi (art. 293 § 7 k.p.k.). Powództwo to jest poddane rygorom Kodeksu postępowania cywilnego. Będzie to powództwo ustalające (art. 189 k.p.c.). W literaturzeJ. Skorupka, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2015, s. 691. wskazuje się, że może to być także powództwo przeciwegzekucyjne (art. 840 i n. k.p.c.), które, co do zasady, zmierza do pozbawienia wykonalności tytułu egzekucyjnegoZ. Świeboda, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 1994, s. 131.. Z powództwem może wystąpić osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej (art. 293 § 7 zd. 1 k.p.k.). Konsekwencją złożenia tego powództwa jest zawieszenie postępowania egzekucyjnego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy (art. 293 § 7 zd. 2 k.p.k.).

Ustawodawca poszerzył obowiązki informacyjne, jakie spoczywają na oskarżycielu przy wnoszeniu aktu oskarżenia. Zmieniony art. 332 § 1 pkt 1 in fine k.p.k. nakłada na niego wymóg podania, obok informacji o zastosowaniu środków zapobiegawczych, także danych o zastosowaniu zabezpieczenia majątkowego. Obowiązek ten przed nowelizacją regulował § 236 ust. 2 pkt 3 rozporządzenia MS z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuraturyTekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 144., który utracił mocNa podstawie § 207 rozporządzenia MS z dnia 11 września 2014 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. z 2014 r. poz. 1218 ze zm.)..

Wnioski

Pomimo nawiązania w projekcie noweli z dnia 27 września 2013 r. do środków zapobiegawczych przy ocenie stopnia dolegliwości, jakie niesie zastosowanie zabezpieczenia majątkowego, ustawodawca nie dokonał włączenia tej instytucji do systemu środków zapobiegawczych i poddania jej rygorom stosowania tych środków.

Rozwiązanie to jest trafne. Jak wskazano w uzasadnieniu tego projektu, przy zabezpieczeniu majątkowym nie chodzi, jak przy środkach zapobiegawczych, o zabezpieczenie prawidłowości prowadzonego postępowania karnego, lecz o zabezpieczenie procesu realności wykonania grożących kar i innych środków, jakie mogą być orzeczone w sprawie, a więc o zabezpieczenie postępowania karnego wykonawczego, czyli trzeciego stadium procesu karnegoSejm RP VII kadencji, druk nr 870, Uzasadnienie, s. 59..

Ustawodawca na nowo reguluje kwestię podstawy dowodowej, jednak przyjęte rozwiązanie, pozwalające na zastosowanie zabezpieczenia w sytuacji, gdy jedynie zarzucono oskarżonemu popełnienie przestępstwa (art. 291 § 1 k.p.k.), nie jest trafne. Obniża ono poziom ochrony praw oskarżonego, a jako że dochodzi do ingerencji w jego prawa majątkowe, to poziom ten powinien być odpowiednio wysoki. Skoro w uzasadnieniu projektu noweli jego autorzy odwoływali się do środków zapobiegawczych, wskazując na zbliżoną do nich dolegliwość zabezpieczenia majątkowego, to należało przyjąć, określając podstawę dowodową, rozwiązanie właściwe dla tych środków. Wzorem art. 249 § 1 k.p.k., art. 291 § 1 k.p.k. powinien zostać uzupełniony in fine o treść „gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił zarzucane mu przestępstwo”. Dotyczy to odpowiednio art. 249 § 3 k.p.k. Dotkliwy charakter zabezpieczenia majątkowego – wynikający m.in. z pozbawienia oskarżonego swobody w dysponowaniu określonymi wartościami majątkowymi – wymaga, aby stopień prawdopodobieństwa sprawstwa i winy oskarżonego był odpowiednio wysoki. Tylko wówczas można twierdzić, że wkroczenie w sferę praw majątkowych oskarżonego jest uzasadnione.

Ustawa nowelizująca z 27 września 2013 r. dodała nowe ograniczenia zastosowania zabezpieczenia majątkowego. Ustawodawca wymaga w art. 291 § 1 i 3 k.p.k. wykazania uzasadnionej obawy, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione. Ta zmiana powinna ograniczać ingerencje w dobra majątkowe oskarżonego do sytuacji, w której wykonanie orzeczenia jest rzeczywiście zagrożone. Powinno to służyć staranniejszemu wyważeniu konieczności zabezpieczenia mienia i zahamowaniu pochodności jego stosowania.

Ustawa wyraźnie wskazuje możliwość stosowania zabezpieczenia na mieniu, które oskarżony objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku (art. 291 § 1 k.p.k. z odesłaniem do art. 45 § 2 k.k.). Powinno to usunąć wątpliwości interpretacyjne, jakie rodzi wykładnia pojęcia „mienie” w art. 291 § 1 i 3 k.p.k., rozumianego jako własność i inne prawa majątkowe (art. 44 k.c.). Zmiana oznacza, że dopuszczalne jest zabezpieczenie na każdym mieniu, którym oskarżony faktycznie włada, i to niezależnie od tego, czy oskarżony może wylegitymować się tytułem prawnym do określonego składnika majątkowego. Rozwiązanie to nie dotyczy zabezpieczenia orzeczenia o kosztach sądowych, które może nastąpić tylko na mieniu oskarżonego (art. 291 § 3 k.p.k.).

Nowela z 27 września 2013 r. zasadnie wprowadza znaną środkom zapobiegawczym instytucję uchylenia zabezpieczenia w całości albo w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części (art. 291 § 4 k.p.k.). Postępowanie karne ma charakter dynamiczny i w jego toku przesłanki zastosowania zabezpieczenia majątkowego mogą ulec zmianie, stąd też organ procesowy powinien te zmiany uwzględniać, podejmując decyzję nawet z urzędu co do dalszej zasadności stosowania tego środka przymusu.

Na uwagę zasługują zmiany dotyczące uproszczenia postępowania klauzulowego, w szczególności wprowadzone ustawą nowelizującą z 11 marca 2016 r., która w art. 293 § 5 k.p.k. zrezygnowała z nadawania klauzuli wykonalności. Zgodnie z nowelą postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym z chwilą wydania stanowi tytuł wykonawczy. Rozwiązanie to powinno ułatwić i przyśpieszyć postępowanie zabezpieczające, gdyż zbyteczne stanie się uzyskanie klauzuli wykonalnościPrzed omawianą w niniejszym artykule nowelizacją przepisów postępowania karnego w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego podnoszono, że prokurator, zlecając administracyjnemu organowi egzekucyjnemu wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu na podstawie art. 195a § 1 k.k.w., nie ma obowiązku występowania o nadanie klauzuli wykonalności do sądu powszechnego w zakresie zabezpieczenia grożącej kary grzywny (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 23 sierpnia 2013 r., II FSK 2495/11, LEX nr 1364156).. Zmiana ta nie narusza treści art. 776 k.p.c., ponieważ ustawodawca zezwala na wyjątki od obowiązku zaopatrzenia tytułu egzekucyjnego w klauzulę.

Utrudnienie stanowi egzekucja postanowień o zabezpieczeniu wykonywana przez urząd skarbowy. Zgodnie z art. 27a § 2 k.k.w., dodanym przez nowelę z 20 lutego 2015 r., do wykonania postanowień o zabezpieczeniu przepadku mają zastosowanie przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej. Ponadto z art. 195a § 1 k.k.w. wynika, że jeżeli jednym postanowieniem zabezpieczono grożący przepadek oraz grzywnę, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, świadczenie pieniężne, nawiązkę lub wykonanie orzeczenia o kosztach sądowych w postępowaniu karnym, sąd lub prokurator, który wydał to postanowienie, może zlecić jego wykonanie w całości organowi określonemu w art. 187 k.k.w. Organem tym jest urząd skarbowy, który przeprowadza czynności na podstawie ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

W orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego uznawano, że postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym podlega wykonaniu przez organ egzekucji administracyjnej bez konieczności wydania przez prokuratora zarządzenia zabezpieczenia, o którym mowa w art. 155a § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiNp. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z 24 czerwca 2009 r., II GSK 1055/08, LEX nr 512759 oraz z 21 października 2009 r., II GSK 154/09, LEX nr 549093.. Ale sąd ten prezentował także pogląd przeciwny, przyjmując, że skoro administracyjny organ egzekucyjny dokonuje zabezpieczenia na wniosek wierzyciela i na podstawie wydanego przez niego zarządzenia zabezpieczenia (art. 155a § 1 tej ustawy), to zlecając zgodnie z art. 195a k.k.w. dokonanie zabezpieczenia egzekucyjnemu organowi administracyjnemu, prokurator, jako wierzyciel, musi do wniosku dołączyć również zarządzenie zabezpieczeniaWyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 23 sierpnia 2013 r., II FSK 2495/11, LEX nr 1364156..

Rozbieżności te rozstrzygnięto w uchwale 7 sędziów tego Sądu z dnia 17 grudnia 2015 r., w której przychylono się do tego ostatniego poglądu, stwierdzając, że warunkiem koniecznym wykonania przez urząd skarbowy postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym jest wydanie przez sąd lub prokuratora zarządzenia zabezpieczenia, o którym mowa w art. 155a § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiII GPS 1/15, LEX nr 1940162, M.Prawn. 2016, nr 3, poz. 116..

Nie wchodząc w szczegółową analizę tego zagadnienia, które wykracza poza temat niniejszego opracowania, rozważyć de lege ferenda należy – biorąc pod uwagę znaczenie praktyczne tej uchwały i jej skutki – potrzebę odpowiedniej zmiany poprzez dodanie do art. 155a § 1 in fine tej ustawy treści: „z tym że wymóg wydania tego zarządzenia nie dotyczy postanowień o zabezpieczeniu majątkowym określonych w Kodeksie postępowania karnego”. W takim stanie postulat eliminacji wszystkich czynności, które mają charakter następczy wobec postanowienia o zabezpieczeniu, w celu ułatwienia i przyśpieszenia postępowania zabezpieczającego, który zakładały wszystkie powołane w tym opracowaniu nowelizacje Kodeksu postępowania karnego, byłby w pełni spełniony.