K odeks postępowania karnego ogranicza możliwość skutecznego wnoszenia niektórych środków zaskarżenia przymusem adwokacko- ‑radcowskim w wypadku, gdy pochodzą od innej strony niż prokurator.

Uregulowania dotyczące tej kwestii mogą być ujęte mniej lub bardziej restryktywnie. Liberalnie ukształtowany przymus adwokacko-radcowski dopuszcza wniesienie środka zaskarżenia, do którego dostęp jest limitowany, przez samą stronę będącą adwokatem lub radcą prawnym. Restryktywne ujęcie taką możliwość odrzuca.

Kształt przymusu adwokacko-radcowskiego do wnoszenia poszczególnych środków zaskarżenia

Artykuł 444 k.p.k., określając krąg podmiotów uprawnionych do wniesienia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji, wymienia w szczególności strony procesowe. Literalna wykładnia tego przepisu nie jest uprawniona. Jego interpretacja musi być dokonywana z uwzględnieniem art. 446 § 1 k.p.k.Por. niepubl. postanowienie SA w Krakowie z 26 lutego 2013 r., II AKz 66/13; postanowienie SA w Krakowie z 2 czerwca 2015 r., II AKz 223/15, opublikowane w bardzo wąskim zakresie w KZS 2015, z. 12, poz. 65, w pozostałym zakresie niepubl. oraz postanowienie SA w Krakowie z 17 marca 2016 r., II AKz 64/16, http://orzeczenia.krakow.sa. gov.pl/ Przepis ten, w brzmieniu obowiązującym od 15 kwietnia 2016 r., nadanym mu ustawą z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. 2016, poz. 437; dalej: ustawa nowelizująca z 2016 r., stanowi: „Apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora, powinna być sporządzona i podpisana przez obrońcę lub pełnomocnika”. W okresie poprzedzającym wejście w życie wskazanej powyżej ustawy nowelizującej z 2016 r. art. 446 § 1 k.p.k. przewidywał: „Apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata lub radcę prawnego”. W kontekście obowiązującego wówczas uregulowania w orzecznictwie i w piśmiennictwie przyjmowano, że ten przepis, stanowiąc o powinności sporządzenia i podpisania apelacji przez adwokata lub radcę prawnego, a nie przez obrońcę lub pełnomocnika, dopuszcza możliwość sporządzenia i podpisania apelacji we własnej sprawie przez stronę wykonującą jeden z tych zawodówTak SN w postanowieniu z 20 października 1998 r., III KZ 118/98, OSNKW 1998, nr 11–12, poz. 54. Zob. także T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 1527; D. Świecki, (w:) Postępowanie odwoławcze, nadzwyczajne środki zaskarżenia, postępowanie po uprawomocnieniu się wyroku i postępowanie w sprawach karnych w stosunkach międzynarodowych, pod red. D. Świeckiego, Kraków 2015, s. 22.. Modyfikacja dokonana ustawą nowelizującą z 2016 r. powoduje, że takie rozumienie tego przepisu traci aktualność.

Warto tu odnotować, że w uzasadnieniu projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDruk sejmowy nr 207, http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=207, w zakresie relewantnym z perspektywy zmiany art. 446 § 1 k.p.k., stwierdzono jedynie, że „ujednolicono wymogi formalne (art. 446, art. 448 § 2 i art. 461 k.p.k.)”. Bliższej argumentacji, którą można by odnieść do tej zmiany, uzasadnienie projektu nie zawiera.

Konsekwencją obowiązywania przymusu adwokacko-radcowskiego przy wnoszeniu apelacji od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy w kształcie nadanym ustawą nowelizującą z 2016 r. jest to, że pismo strony oznaczone jako apelacja, wniesione obok apelacji sporządzonej i podpisanej przez podmiot fachowy, nie może w wypadku zaskarżenia wyroku sądu okręgowego, który orzekł w sprawie w pierwszej instancji, wywołać skutków w zakresie podniesionych w nim zarzutówPor. wyrok SN z 30 października 2014 r., II KK 88/14, LEX nr 1551332 oraz niepubl. w tym zakresie postanowienie SA w Krakowie z 2 czerwca 2015 r., II AKz 223/15. . W sytuacjach, w których – zgodnie z art. 446 § 1 k.p.k. – obowiązuje przymus adwokacko-radcowski, pismo nazwane przez stronę apelacją nie może być zatem uznane za środek odwoławczy i dlatego odmawia się jego przyjęcia po wcześniejszym wezwaniu do uzupełnienia braku formalnegoPor. także niepubl. wyrok SA w Krakowie z 13 kwietnia 2000 r., II AKa 42/00 i niepubl. w tym zakresie postanowienie SA w Krakowie: z 2 czerwca 2015 r., II AKz 223/15 oraz postanowienie SA w Krakowie z 17 marca 2016 r., II AKz 64/16, http://orzeczenia.krakow.sa.gov.pl/. Pod rządami poprzednio obowiązującego, mniej restryktywnego uregulowania dotyczącego przymusu adwokacko-radcowskiego, było tak tylko w odniesieniu do sytuacji, w której stroną wnoszącą takie pismo była osoba niewykonująca zawodu adwokata ani radcy prawnego.

Wobec powyższego, pomimo jednoznacznego brzmienia art. 6 k.p.k. oraz art. 86 § 2 k.p.k., które gwarantują oskarżonemu prawo do obrony osobistej, ewentualny zarzut błędu wskazanej powyżej interpretacji art. 446 § 1 k.p.k. oraz postulat przyjęcia w jej miejsce takiej, która zakładałaby, że wykładając ten przepis, należy przyjąć, iż jedynie „precyzuje on kto poza oskarżonym i z jakimi kompetencjami może jeszcze składać apelację”Taki zarzut został podniesiony w sprawie zakończonej postanowieniem SA w Krakowie z 17 marca 2016 r., II AKz 64/16, http://orzeczenia.krakow.sa.gov.pl/, należałoby uznać za niezasadny.

Przymus adwokacko-radcowski limituje także możliwość wnoszenia nadzwyczajnych środków zaskarżenia, tj. kasacji oraz wniosku o wznowienie postępowania.

Artykuł 526 § 2 k.p.k., w brzmieniu nadanym ustawą z 28 stycznia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturzeDz.U. 2016, poz. 178; dalej: ustawa nowelizująca prawo o prokuraturze., obowiązującym od 4 kwietnia 2016 r., przewiduje, że w wypadku, gdy kasacja nie pochodzi od prokuratora, Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich albo Rzecznika Praw Dziecka, powinna być sporządzona i podpisana przez obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem albo radcą prawnym. Przepis ten, od czasu jego uchwalenia wielokrotnie nowelizowany, w zakresie odnoszącym się do przymusu adwokacko-radcowskiego w pierwotnym brzmieniu stanowił o powinności sporządzenia i podpisania kasacji przez adwokata, a od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks karny skarbowyDz.U. nr 62, poz. 717; dalej: ustawa nowelizująca z 2000 r., tj. od 1 września 2000 r. – o powinności sporządzenia i podpisania jej przez adwokata lub radcę prawnegoDz.U. nr 62, poz. 717.. Kolejna zmiana, wprowadzona ustawą z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnychDz.U. nr 17, poz.155., która weszła w życie 1 lipca 2003 r., zmieniła to ujęcie; od tej daty art. 526 § 2 k.p.k. w zakresie odnoszącym się do przymusu adwokacko-radcowskiego stanowił o wymogu sporządzenia i podpisania kasacji „przez obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem albo radcą prawnym”. W takim kształcie przymus adwokacko-radcowski przy kasacji obowiązywał do dnia wejścia w życie zmiany wynikającej z ustawy z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. 2013, poz. 1247 ze zm.; dalej: ustawa nowelizująca z 2013 r., obowiązującej od 1 lipca 2015 r., mocą której w art. 526 § 2 k.p.k. skreślono wyrazy „będącego adwokatem lub radcą prawnym”. Ustawa nowelizująca prawo o prokuraturze od 4 marca 2016 r. ponownie zmodyfikowała powołany powyżej przepis. W części końcowej w aktualnym brzmieniu stanowi on o przymusie sporządzenia i podpisania kasacji niepochodzącej od wymienionych tam podmiotów przez „obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem albo radcą prawnym”. Obecne brzmienie art. 526 § 2 k.p.k. jest zatem powrotem do stanu sprzed wejścia w życie powołanej powyżej ustawy nowelizującej z 2013 r., korespondującym z aktualnym, tak samo restryktywnym ujęciem przymusu adwokacko-radcowskiego obowiązującym w odniesieniu do apelacji wnoszonej od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy. W uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej prawo o prokuraturze powód zmiany art. 526 § 2 k.p.k. nie został wyłuszczony. W odniesieniu do tego przepisu wskazano tam jedynie: „(…) z uwagi na projektowane wyposażenie Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego w prawo wnoszenia skargi kasacyjnej zaszła konieczność rozszerzenia zakresu zwolnienia z tzw. przymusu adwokackiego w przypadku kasacji przez niego wnoszonej – projektowana zmiana art. 526 § 2”. Przywołane zdanie nie rozstrzyga analizowanej tu kwestiiPor. uzasadnienie poselskiego projektu ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze, druk sejmowy nr 163, http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=163.

Przymus adwokacko-radcowski obowiązuje także w odniesieniu do niepochodzącego od prokuratora wniosku o wznowienie postępowania, o czym stanowi art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. Do dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2013 r. ten przepis przewidywał, że wniosek o wznowienie postępowania, jeżeli nie pochodzi od prokuratora, powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego. Od 1 lipca 2015 r., tj. od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2013 r., przepis ten stanowi, że wniosek o wznowienie postępowania, jeżeli nie pochodzi od prokuratora, powinien być sporządzony i podpisany przez obrońcę albo pełnomocnika. Zmiany wynikające z ustawy nowelizującej z 2016 r. nie objęły tego przepisu. W konsekwencji od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2016 r. ujęcie przymusu adwokacko-radcowskiego odnoszącego się do kasacji oraz wniosku o wznowienie postępowania, tożsame od 1 lipca 2015 r., werbalnie znowu są różne. Obrońcą w postępowaniu karnym może być jednak wyłącznie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury, względnie ustawy o radcach prawnych (art. 82 k.p.k.), a pełnomocnikiem – adwokat lub radca prawny (art. 88 k.p.k.). Pomimo odmiennego językowo ujęcia przymusu adwokacko-radcowskiego w art. 526 § 2 k.p.k. oraz w art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k., jego treść jest w istocie tożsama. Ustawą nowelizującą z 2016 r. dokonano zatem powrotu do poprzedniego brzmienia art. 526 § 2 k.p.k. na zasadzie prostego „odwracania nowelizacji z 2013 r.”, bo merytorycznie niczego tu nie zmieniono.

Do dnia wejścia w życie zmiany dotyczącej art. 446 § 1 k.p.k. wynikającej z ustawy nowelizującej z 2016 r. (stało się to 15 kwietnia 2016 r.) analizowany tu przymus adwokacko-radcowski nie był ujęty jednolicie. W odniesieniu do apelacji od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy obowiązywało uregulowanie mniej restryktywne aniżeli w wypadku odpowiednich uregulowań dotyczących kasacji oraz wniosku o wznowienie postępowania. Posłużenie się przez ustawodawcę w art. 526 § 2 k.p.k. oraz w art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. wyrażeniem wskazującym, że skuteczne wniesienie nadzwyczajnych środków zaskarżenia jest możliwe wyłącznie przez obrońcę lub pełnomocnika, jednoznacznie przesądza bowiem o tym, że nie jest dopuszczalne dokonanie tej czynności we własnej sprawie przez adwokata lub radcę prawnego, bo nie można być obrońcą lub pełnomocnikiem samego siebieTrafnie podkreśla to D. Świecki, (w:) Postępowanie odwoławcze, s. 66. Zob. także postanowienie SN z 19 marca 2009 r., III KZ 15/09, OSNKW 2009, nr 8, poz. 65.. Jak już wskazano powyżej, ostatnia nowelizacja art. 446 § 1 k.p.k. dokonana ustawą nowelizującą z 2016 r. doprowadziła do zrównania restryktywności ujęcia przymusu adwokacko-radcowskiego w odniesieniu do apelacji wnoszonej od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy z tym, które przewidziane jest do wnoszenia nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Ostatnia nowelizacja art. 526 § 2 k.p.k. merytorycznie niczego natomiast w tym zakresie nie zmieniała.

Zgodnie z orzecznictwem sądowym, jak i wypowiedziami doktryny sformułowanymi w kontekście art. 526 § 2 k.p.k. oraz z art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2016 r., wynikający z tych przepisów obowiązek sporządzenia kasacji przez adwokata lub radcę prawnego nie może polegać na odwołaniu się do treści własnoręcznego pisma skazanego lub innej strony, której jest obrońcą lub pełnomocnikiem, ani na podpisaniu tekstu, który sporządziła sama strona, ani też na wyrażeniu w odrębnym piśmie akceptacji kasacji sporządzonej przez stronę, ani wreszcie na skopiowaniu pliku zawierającego takie pismoW odniesieniu do kasacji obrońcy zob. np. postanowienie SN z 30 września 1996 r., V KZ 47/96, OSNKW 1996, nr 11–12, poz. 88 oraz aprobujące glosy do tego postanowienia autorstwa A. Murzynowskiego, OSP 1997, nr 3, s. 165 i n. oraz T. Grzegorczyka, „Palestra” 1997, nr 5–6, s. 267 i n. oraz postanowienie SN z 20 października 1998 r., III KZ 109/98, OSNKW 1998, nr 11–12, poz. 57.. Konieczne jest tu wniesienie przez podmiot profesjonalny własnego wkładu intelektualnego do treści takiego środka zaskarżeniaPor. postanowienia SN: z 20 października 1998 r., III KZ 109/98, OSNKW 1998, nr 11–12, poz. 57; z 27 stycznia 2005 r., IV KK 385/04, LEX nr 199639; z 15 grudnia 2010 r., IV KZ 73/10, R-OSNKW 2010, poz. 2532. Zob. też D. Świecki, (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom II, D. Świecki (red.), Warszawa 2015, s. 460.. Podpisanie środka zaskarżenia przez adwokata lub radcę prawnego stwarza natomiast domniemanie, że został on sporządzony przez podmiot profesjonalny, a nie np. przez samą stronę. Jeżeli jednak forma lub treść wniesionego środka zaskarżenia nasuwają wątpliwości co do tego, czy został on sporządzony przez osobę uprawnioną, sąd powinien wezwać tę osobę do złożenia stosownego oświadczeniaPor. S. Zabłocki (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom III, R. A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Warszawa 2004, s. 529 i n.. Wobec zmiany art. 446 § 1 k.p.k. dokonanej ustawą nowelizującą z 2016 r. powyższe uwagi będą miały zastosowanie także w odniesieniu do przymusu adwokacko-radcowskiego dotyczącego apelacji od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy.

Warto w tym miejscu odnotować, że w kontekście art. 871 § 2 k.p.c. stanowiącego o przymusie adwokacko-radcowskim do wnoszenia kasacji w postępowaniu cywilnym Sąd Najwyższy zajmuje zdecydowanie mniej restryktywne stanowisko. Dopuszcza w szczególności możliwość posługiwania się przez pełnomocnika przy sporządzaniu skargi kasacyjnej projektami przygotowanymi przez osoby trzecie, w tym także przez samą stronę, przesuwając punkt ciężkości realizacji wymogu wynikającego ze wskazanego powyżej przepisu na podpis pełnomocnikaPor. np. postanowienie SN z 27 stycznia 2012 r., 11 UK 244/11, https://www.saos.org.pl/judgments/96922.

Jeżeli chodzi o wzajemną relację pomiędzy art. 520 § 1 k.p.k., który stanowi o prawie do wniesienia kasacji przez stronę, a art. 526 § 2 k.p.k., to rzecz przedstawia się tak samo, jak w wypadku relacji pomiędzy art. 444 k.p.k. a art. 446 § 1 k.p.k. Przymus adwokacko-radcowski stanowi dodatkowy warunek formalny kasacji, jako pisma procesowego.

Sytuacja w tym zakresie przedstawia się nieco odmiennie w wypadku wniosku o wznowienie postępowania. Od 1 lipca 2015 r., tj. od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2013 r., art. 545 § 3 zdanie pierwsze k.p.k. dopuszcza orzeczenie przez sąd o odmowie przyjęcia wniosku niespełniającego wymogu sporządzenia przez obrońcę lub pełnomocnika bez wzywania do uzupełnienia tego braku formalnego, jeżeli z treści takiego wniosku, w szczególności odwołującego się do okoliczności, które były już rozpoznawane w postępowaniu o wznowienie postępowania, wynika jego oczywista bezzasadność. W tym wypadku przeszkoda ne bis in idem wyprzedza zatem problem braku formalnego pisma mającego inicjować postępowanie o wznowienie postępowania.

Ratio limitacji możliwości wnoszenia środków zaskarżenia przymusem adwokacko-radcowskim

W licznych judykatach SN oraz sądów apelacyjnych czyniono rozważania dotyczące celu przymusu adwokacko-radcowskiego przewidzianego w art. 446 § 1 k.p.k., art. 526 § 2 k.p.k. oraz art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.

W odniesieniu do art. 446 § 1 k.p.k. wskazywano, że przymus adwokacko-radcowski wynikający z tego przepisu należy wiązać z dążeniem do zapewnienia fachowej pomocy prawnej wnoszącym apelację po to, by po rzeczowej analizie wyroku wydanego w pierwszej instancji apelacja została należycie opracowana, a w konsekwencji by prawo do odwołania było realne, a nie pozornePor. np. wyrok SN z 30 października 2014 r., II KK 88/14, LEX nr 1551332 oraz postanowienia SA w Krakowie: z 6 listopada 2003 r., II AKa 304/03, KZS 2004, z. 1, poz. 38; z 23 lutego 2005 r., II Aka 52/05, KZS 2005, z. 2, poz. 41; z 12 kwietnia 2005 r., II AKz 117/05, KZS 2005, z. 4, poz. 39 oraz z 26 lutego 2013 r., II AKz 66/13, KZS 2013, z. 5, poz. 48.. Ratio obowiązku sporządzenia i podpisania przez adwokata lub radcę prawnego apelacji od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy łączy się zatem z dążeniem do zapewnienia stronom, a w szczególności oskarżonemu, fachowej pomocy prawnej przy sporządzaniu środków odwoławczych od wyroków zapadających w sprawach poważnych oraz o ich merytoryczną poprawność.

Podobnie ratio przymusu adwokacko-radcowskiego ujmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego w odniesieniu do nadzwyczajnych środków zaskarżeniaPor. np. wyrok SN z 29 lipca 2010 r., III KZ 61/10, R-OSNKW 2010, poz. 1521..

W kontekście przymusu adwokacko-radcowskiego przewidzianego w art. 526 § 2 k.p.k. w piśmiennictwie stwierdza się, że chodzi tu o potrzebę zapewnienia takiego samego standardu skargi kasacyjnej, jakiego ustawodawca oczekuje od skargi apelacyjnej wnoszonej od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowyTak S. Zabłocki, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 529 i n. Zob. także powoływane tam piśmiennictwo..

Na szczególną uwagę zasługuje tu stanowisko S. ZabłockiegoS. Zabłocki, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 529 i n., który odnotował, że za tezą, iż na gruncie art. 526 § 2 k.p.k. „adwokat lub radca prawny nie może sam sporządzić i podpisać kasacji we własnej sprawie i powinien w tym celu – w zależności od roli procesowej, w jakiej in concreto występuje w sprawie – ustanowić obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem albo radcą, przemawia argument, że osoba «trzecia», choćby posiadała te same walory fachowe, co sama strona, może zdobyć się na stosowny dystans wobec sprawy”. W kontekście przywołanej powyżej wypowiedzi S. ZabłockiZob. tamże. stwierdził, że pomimo to uważa, iż ratio legis instytucji przymusu adwokackiego lub radcowskiego, tj. konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu fachowego skarg kasacyjnych, ich merytorycznej i formalnej poprawności, pozwala – przy nadaniu prymatu wykładni celowościowej i funkcjonalnej – przyjąć, że adwokat i radca prawny mają prawo sporządzić i podpisać kasację we własnej sprawie.

Przedstawiony powyżej pogląd nie znalazł jednak aprobaty; jak już była o tym mowa powyżej, w orzecznictwie przyjęto, że osoba będąca adwokatem lub radcą prawnym nie może wnosić kasacji we własnej sprawie.

Powyższe uwagi dotyczące ratio przymusu adwokacko-radcowskiego należy odnieść odpowiednio także do przymusu adwokacko-radcowskiego obowiązującego w odniesieniu do wniosku o wznowienie postępowania, ujętego, pomimo rozbieżności językowej przedstawionej powyżej, w istocie tak samo restryktywnie, jak w wypadku kasacjiPor. także D. Świecki, (w:) Kodeks, s. 545 i n..

Obowiązywanie przymusu adwokacko-radcowskiego a prawo oskarżonego do obrony osobistej, w tym przez inicjowanie kolejnego stadium procesu karnego

Przymus adwokacko-radcowski wynikający z art. 446 § 1 k.p.k., art. 526 § 2 k.p.k. oraz z art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. ogranicza prawo oskarżonego do obrony osobistej, stanowiąc niejako lex specialis w stosunku do uregulowań wynikających z art. 6 k.p.k. oraz art. 86 § 2 k.p.k.

Powyższe stwierdzenie nasuwa pytanie o możliwość pogodzenia wymogu korzystania z pomocy podmiotu profesjonalnego przy wnoszeniu apelacji od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy oraz nadzwyczajnych środków zaskarżenia z przepisami rangi ponadustawowej. Chodzi tu w szczególności o prawo do obrony w wymiarze konstytucyjnym (art. 42 ust. 2 Konstytucji) oraz konwencyjnym (art. 6 ust. 3 pkt c Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2)Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284 ze zm.; dalej: EKPC lub konwencja..

W wypadku przymusu adwokacko-radcowskiego dotyczącego apelacji od wyroku wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy nasuwa się tu dodatkowy problem ograniczenia możliwości skutecznego zainicjowania postępowania przed sądem drugoinstancyjnym przez strony procesowe (art. 45 ust. 1 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji).

Na płaszczyźnie konstytucyjnej problem ten jest aktualny także w wypadku nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Jak wskazuje tytuł działu XI k.p.k., w którym zawarte są przepisy regulujące kasację oraz wniosek o wznowienie postępowania, są one nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia. W dwuinstancyjnym postępowaniu karnym kasacja oraz wniosek o wznowienie postępowania pełnią rolę swoistego „wentyla bezpieczeństwa”, uzupełniającego system dwuinstancyjnej kontroli sądowejZob. wyrok TK z 17 maja 2004 r., SK 32/03, OTK ZU 2004, nr 5/A, poz. 44.. Artykuł 176 ust. 1 Konstytucji, gwarantując minimalny standard drogi sądowej, zgodnie z którym postępowanie sądowe ma być co najmniej dwuinstancyjne, zakłada, że kontrolę orzeczenia wydanego w pierwszej instancji w wystarczającym stopniu zapewnia postępowanie przewidujące jedną tylko instancję kontrolną. W kontekście uregulowania wynikającego z art. 176 ust. 1 Konstytucji w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazano natomiast, że ustawodawca, decydując się na wyjście poza minimalny standard gwarantowany przez ten przepis, nie może działać na zasadzie pełnej dowolności, bo krępują go inne przepisy Konstytucji. Ocena konstytucyjności kryterium ograniczającego prawo dostępu do nadzwyczajnego środka zaskarżenia wymaga uwzględnienia w szczególności zasady równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji)Zob. wyrok TK powołany w poprzednim przypisie. .

Zakres gwarancji wynikających z EKPC jest tu węższy. Wypowiadając się w kwestii zakresu prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz prawa do obrony, gwarantowanych przez art. 6 EKPC, organy strasburskie przyjmują, że przepis ten w ograniczonym zakresie dotyczy dostępu do środków zaskarżeniaPor. zwłaszcza decyzje z 18 grudnia 1980 r. w sprawach połączonych Crociani i inni przeciwko Włochom, skargi nr: 8603/79, 8722/79, 8723/79, 8729/79; z 15 lipca 1983 r. w sprawie X przeciwko Austrii, skarga nr 9315/81; z 9 czerwca 1989 r. w sprawie Helmers przeciwko Szwecji, skarga nr 11826/85.. Zakres gwarancji określonych w art. 6 EKPC uzupełnia art. 2 Protokołu Dodatkowego nr 7 do konwencji, z którego wynika prawo do odwołania w sprawach karnych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 tego protokołu dodatkowego do EKPC ten, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, ma prawo do rozpatrzenia sprawy przez sąd wyższej instancji, tak w przedmiocie orzeczenia o winie, jak i co do kary. Korzystanie z tego uprawnienia, a także jego podstawy, regulowane są przez prawo. Zgodnie z art. 2 ust. 2 wskazanego protokołu dodatkowego wyjątki od tego prawa mogą być stanowione w odniesieniu do drobnych przestępstwZ memorandum wyjaśniającego wynika, że przy ocenie wyrażenia „drobne przestępstwo” relewantne kryterium stanowi zagrożenie karą pozbawienia wolności. Wskazano tam, że w razie przyznania się do winy prawo do odwołania może być ograniczone do kwestii kary. Bliżej zob. M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2006, s. 317–318. lub gdy dana osoba była sądzona w pierwszej instancji przez SN lub została uznana winną i skazana w wyniku zaskarżenia uniewinniającego wyroku sądu pierwszej instancji. Z art. 2 Protokołu Dodatkowego nr 7 do EKPC płynie zatem wniosek, że gwarantowane przez ten przepis prawo do odwołania w sprawach karnych nie ma charakteru bezwzględnego.

Zgodność liberalnie ujętego przymusu adwokacko‑radcowskiego z gwarancjami rangi ponadustawowej

Przy uwzględnieniu ponadustawowego wymiaru przywołanych powyżej gwarancji w kontekście przymusu adwokacko-radcowskiego wynikającego z art. 446 § 1 k.p.k., art. 526 § 2 k.p.k. oraz art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. rozważenia wymaga w pierwszej kolejności kwestia jego zgodności z prawem do obrony.

W analizach doktrynalnych dotyczących przedmiotowego zakresu prawa do obrony typowo rozróżnia się aspekt materialny i formalny obrony (choć niekiedy z zastrzeżeniami), co odzwierciedla rozróżnienie obrony polegającej na podejmowaniu określonych czynności, ewentualnie ich celowym niepodejmowaniu (obrona pasywna), i obrony polegającej na korzystaniu z fachowej pomocy obrońcyPor. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2006, s. 304 i n.; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 272.. Uwagi te zachowują aktualność w odniesieniu do konstytucyjnego wymiaru prawa do obrony, gwarantowanego przez art. 42 ust. 2 Konstytucji oraz w odniesieniu do prawa do obrony w aspekcie konwencyjnymZob. wyrok TK z 19 lutego 2008 r., P 48/06, OTK ZU 2008, nr 1/A, poz. 4..

W postępowaniu karnym prawo do korzystania z pomocy obrońcy staje się w pewnych sytuacjach niejako obowiązkiem procesowym oskarżonego. Dzieje się tak w wypadku obrony obligatoryjnej, która opiera się na założeniu, że niekiedy występowanie oskarżonego bez obrońcy powodowałoby ograniczenie jego prawa do obrony ze względu na niedoskonałość faktycznie przedsiębranej obrony. W piśmiennictwie został wyrażony pogląd, że katalog sytuacji, w których obrona jest obligatoryjna (art. 79 i 80 k.p.k.), wskazuje na zamiar ustawodawcy zagwarantowania udziału obrońcy we wszystkich tych sprawach, w których oskarżony dotknięty jest oddziaływaniem czynników psychicznych, fizycznych lub innych, uniemożliwiających mu sprawną obronę, bądź w których z góry należy się liczyć z zawiłością pod względem dowodowym lub prawnymPor. S. Waltoś, Proces karny, s. 309.. Obrona obligatoryjna ma sprzyjać realizacji celów postępowania karnego, w tym w szczególności dotarciu do prawdy materialnejW niemieckim piśmiennictwie podkreśla to G. Fezer, Strafprozeßrecht, München 1995, s. 131.. Przepisy przekształcające w pewnych sytuacjach prawo do obrony w obowiązek korzystania przez oskarżonego z pomocy obrońcy uznaje się za przejaw „wyrównywania szans w postępowaniu”Tak tamże, s. 131.. Ich obowiązywanie stanowi zatem realizację na płaszczyźnie ustawowej zasady równości broni, będącej elementem prawa do sądu sprawiedliwego w rozumieniu konstytucyjnym (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz konwencyjnym (art. 6 EKPC). Możliwe sytuacje, w których obrona jest obligatoryjna, można podzielić na trzy grupy: 1) okoliczności osobiste dotyczące oskarżonego mające wpływ na możliwość podjęcia przez niego samodzielnej obrony (art. 79 § 1 i 2 k.p.k.); 2) gdy znaczny jest stopień ciężkości przestępstwa zarzucanego oskarżonemu, z czym wiąże się założenie o skomplikowanym charakterze sprawy pod względem prawnym lub faktycznym (art. 80 k.p.k.); 3) ograniczenie możliwości samodzielnego wykonywania obrony przez oskarżonego wiążące się z pozbawieniem go wolności (taką przyczynę przekształcającą prawo do obrony w obowiązek obrony przewidywał art. 80 in fine k.p.k. w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej z 2013 r., tj. do 30 czerwca 2015 r.) Zob. B. Nita, Postępowanie karne przeciwko podmiotom zbiorowym, Sopot 2008, s. 224..

Ratio powinności wskazanej w art. 446 § 1 k.p.k. (w odniesieniu do apelacji) oraz z art. 526 § 2 k.p.k. i z art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. (w odniesieniu do nadzwyczajnych środków zaskarżenia) jest w pewnym zakresie zbieżna z tą, którą uzasadnia się obronę obligatoryjną. Przymus adwokacko-radcowski ma sprzyjać realizacji celów postępowania karnego, w tym w szczególności dotarciu do prawdy materialnej. Podobnie jak w wypadku przepisów przekształcających w pewnych sytuacjach prawo do obrony w obowiązek korzystania przez oskarżonego z pomocy obrońcy, powinność wynikającą z art. 446 § 1 k.p.k. oraz z art. 526 § 2 k.p.k. i z art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. można uznać za przejaw „wyrównywania szans w postępowaniu”. Obowiązywanie przymusu adwokacko-radcowskiego można zatem uznać za realizację zasady równości broni.

Sytuacje, w których ustawodawca przekształca prawo oskarżonego do obrony w obowiązek obrony w aspekcie formalnym, tj. wprowadza powinność korzystania z pomocy obrońcy, nie powodują jednak zniesienia prawa oskarżonego do samodzielnego działania w procesie karnym; zgodnie z art. 86 § 2 k.p.k. udział oskarżonego w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego. Tymczasem w wypadkach, w których obowiązuje przymus adwokacko-radcowski, rzecz przedstawia się odmiennie.

1. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego

Rozważając kwestię konstytucyjności obowiązywania przymusu adwokacko-radcowskiego przy wnoszeniu środków zaskarżenia w postępowaniu karnym, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na postanowienie TK z 4 listopada 2003 r., sygn. Ts 52/03OTK ZU 2003, nr 4/B, poz. 232., w którym nie uwzględniono zażalenia na postanowienie TK z 8 lipca 2003 r., sygn. Ts 52/03 o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej ze względu na jej oczywistą bezzasadnośćOTK ZU 2003, nr 4/B, poz. 231.. W sprawie ostatecznie rozstrzygniętej wskazanym powyżej postanowieniem TK skarżący, niebędący adwokatem ani radcą prawnym, przedmiotem kontroli uczynił art. 526 § 2 k.p.k., stanowiący o przymusie adwokacko-radcowskim do wniesienia kasacji. Argumentacja, którą TK posłużył się dla uzasadnienia postanowienia stwierdzającego oczywistą bezzasadność zarzutu niezgodności tego przepisu w zaskarżonym zakresie (tj. w zakresie, w jakim nie odnosi się do powinności działania profesjonalisty także wtedy, gdy strona jest adwokatem lub radcą prawnym) z wynikającym z art. 42 ust. 2 Konstytucji prawem do obrony, zachowuje aktualność w odniesieniu do wszystkich uregulowań kodeksowych stanowiących o przymusie adwokacko-radcowskim do wnoszenia środków zaskarżenia. Chociaż w sprawie, w związku z którą pojawił się problem konstytucyjny objęty wskazaną powyżej skargą konstytucyjną, przymus adwokacko-radcowski ograniczył możliwość skutecznego wniesienia przez skarżącego kasacji, w uzasadnieniu postanowienia z 4 listopada 2003 r., sygn. Ts 52/03, TK pomieścił rozważania o szerszym charakterze, odnoszące się do kwestii zgodności z konstytucyjnym prawem do obrony przymusu adwokacko-radcowskiego jako uregulowania limitującego możliwość wnoszenia wszelkich, tj. także zwyczajnych, środków zaskarżenia. W uzasadnieniu wskazanego postanowienia TK stwierdzono w szczególności, że konstytucyjna gwarancja prawa do obrony nie jest równoznaczna z prawem do obrony osobistej. W tym kontekście w uzasadnieniu powołanego powyżej judykatu Trybunał zaakcentował, że przymus adwokacko-radcowski nie ma na celu ograniczania prawa do obrony, lecz przeciwnie – jego wzmocnienie przez zagwarantowanie wnoszonym środkom zaskarżenia odpowiedniego poziomu fachowego, zarówno pod względem merytorycznym, jak i formalnym.

2. Stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Przedstawioną powyżej argumentację, wspierającą tezę o braku kolizji pomiędzy uregulowaniem wynikającym z art. 446 § 1 k.p.k., jak również z art. 526 § 2 k.p.k. i z art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. w rozważonym powyżej zakresie, tj. w zakresie nieobejmującym obowiązywania przymusu adwokacko‑radcowskiego w wypadku, gdy sama strona jest adwokatem lub radcą prawnym, a zasadą prawa do obrony, warto uzupełnić o nawiązanie do wyroku ETPCz z 11 czerwca 2013 r. w sprawie Kowalski przeciwko Polsce, skarga nr 43316/08.

W uzasadnieniu wskazanego powyżej orzeczenia, co do meritum dla Polski niekorzystnego, bo stwierdzającego naruszenie art. 6 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 3 pkt c konwencji strasburskiej, znalazło się doniosłe stwierdzenie, że przymus adwokacko-radcowski sam w sobie nie koliduje z gwarancjami wynikającymi z EKPC. To orzeczenie, tak samo jak wskazane powyżej postanowienie TK, zapadło w kontekście stanu faktycznego i prawnego, w którym przymus adwokacko-radcowski ograniczył skarżącemu dostęp do nadzwyczajnego środka zaskarżenia (kasacji). W uzasadnieniu tego judykatu znalazły się natomiast uwagi o charakterze ogólniejszym, pozwalające na odniesienie tezy o braku sprzeczości przymusu adwokacko-radcowskiego z gwarancjami wynikającymi z konwencji także w takim zakresie, w jakim dotyczy inicjowania postępowania drugoinstancyjnego za pomocą apelacji oraz wniosku o wznowienie postępowania.

W sprawie zakończonej wyrokiem Kowalski przeciwko Polsce trybunał strasburski, powołując się na swoje wcześniejsze orzecznictwo, podkreślił w szczególności, że art. 6 EKPC wprawdzie znajduje zastosowanie do postępowania przed sądami drugoinstancyjnymi rozpoznającymi apelację oraz do postępowania przed sądami orzekającymi w przedmiocie nadzwyczajnych środków zaskarżenia (w tym – kasacji), jednak z uwzględnieniem specyfiki tych postępowań.

W uzasadnieniu wyroku zapadłego w sprawie Kowalski przeciwko Polsce, nawiązując do stanu faktycznego, w kontekście którego skarżący wystąpił z rozstrzygniętą nim skargą, trybunał strasburski stwierdził, że wymóg, aby skarżący był reprezentowany przed sądem kasacyjnym przez wykwalifikowanego prawnika, jest zgodny ze specyfiką postępowania przed polskim SN orzekającym w sprawach karnych, który rozpoznaje nadzwyczajne środki zaskarżenia. W tym kontekście ETPCz podkreślił szczególną wagę możliwości uzyskania pomocy obrońcy z urzędu, jako elementu współwyznaczającego zgodne z konwencją zasady limitacji dostępu do skutecznego wnoszenia środków zaskarżenia przymusem adwokacko-radcowskim.

Z perspektywy gwarancji konwencyjnych istotne jest zatem i to, w jaki sposób ustawodawca wytycza dostęp do korzystania z pomocy obrońcy, w tym w szczególności do obrońcy z urzędu. We wskazanym powyżej wyroku wydanym w sprawie Kowalski przeciwko Polsce, nawiązując do swojego wcześniejszego orzecznictwa, trybunał strasburski stwierdził, że prawo oskarżonego do bezpłatnego obrońcy z urzędu, określone w art. 6 ust. 3 pkt c EKPC, jest jednym z nieodłącznych elementów pojęcia rzetelnego procesu, przy czym dostęp do tego prawa ograniczają dwa warunki: 1) brak „wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony”; 2) wzgląd na to, by korzystania z bezpłatnej pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu wymagało „dobro wymiaru sprawiedliwości”Zob. np. wyrok ETPCz z 13 września 2011 r. w sprawie Wersel przeciwko Polsce, skarga nr 30358/04.. ETPCz uwypuklił przy tym tę okoliczność, że realizując wymogi wynikające ze wskazanych powyżej gwarancji konwencyjnych, państwa-strony EKPC muszą wykazać się takim poziomem staranności, aby rzeczywiście możliwe było skorzystanie z gwarancji konwencyjnych, w szczególności właśnie przez zapewnienie dostępu do obrońcy z urzędu.

Na uwagę zasługuje tu także wyrok ETPCz z 22 marca 2007 r. w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce, skarga nr 59519/00, zapadły w kontekście uregulowań cywilnoprocesowych statuujących przymus adwokacko-radcowski w odniesieniu do kasacji. W tym orzeczeniu, chronologicznie wcześniejszym, wyrażona została ta sama myśl, którą ETPCz powtórzył następnie w omówionym powyżej judykacie wydanym w sprawie Kowalski przeciwko Polsce. Chodzi tu o stwierdzenie, że wymóg, by odwołujący się był reprezentowany przez profesjonalnego adwokata przed sądem kasacyjnym, nie może być sam w sobie uważany za sprzeczny z art. 6 EKPC w zakresie gwarantującym prawo do rzetelnego procesu.

W uzasadnieniu wyroku w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce trybunał strasburski podkreślił, że obowiązywanie przymusu adwokacko-radcowskiego przy dostępie do SN orzekającego w trybie kasacji jest oczywiście zgodne z rolą tego sądu, jako organu badającego zarzuty dotyczące prawa. Stwierdził przy tym, że wprawdzie rolą poszczególnych państw członkowskich jest decydowanie o tym, jak w postępowaniu przed tym sądem zapewnią realizację gwarancji wynikających z zapisanej w EKPC zasady rzetelnego procesu, jednak wybrana metoda podlega ocenie ETPCz co do jej zgodności ze standardem konwencyjnym. W tym judykacie również wyeksponowano szczególne znaczenie, jakie w tym zakresie pełni rzeczywisty dostęp do pomocy prawnej z urzędu. Trybunał strasburski wskazał, że jeżeli organ do spraw bezpłatnej pomocy prawnej uznaje, iż pomoc prawna jest potrzebna do prawidłowego prowadzenia sprawy, wówczas prawo do skutecznego dostępu do sądu wymaga, by zapewnić takie zastępstwo procesowe, zwłaszcza wtedy, gdy kolejni adwokaci odmawiają działania w imieniu strony. Jak przy tym podkreślił, samo wyznaczenie adwokata do reprezentowania strony w postępowaniu nie zapewnia jeszcze skuteczności takiej pomocy.

Stanowisko wyrażone w wyroku wydanym w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce ETPCz powtórzył w orzeczeniu wydanym w tym samym dniu, tj. 22 marca 2007 r., w sprawie Siałkowska przeciwko Polsce, skarga nr 8932/05, które również zapadło w kontekście uregulowań cywilnoprocesowych.

3. Znaczenie dostępu do profesjonalnej pomocy prawnej z urzędu

Uwzględniając nie tylko ustawowy, lecz również konstytucyjny i konwencyjny wymiar zasady prawa do obrony, należy zatem stwierdzić, że przymus adwokacko-radcowski ujęty w art. 446 § 1 k.p.k. oraz ten, który wynika z art. 526 § 2 k.p.k. i z art. 545 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. w zakresie nieodnoszącym się do strony będącej adwokatem lub radcą prawnym, przy prawidłowo ukształtowanym dostępie do pomocy obrońcy z urzędu, nie stanowi niedopuszczalnej ingerencji w gwarancję wynikającą z tej zasady.

Tezę o niesprzeczności przymusu adwokacko-radcowskiego z gwarancją prawa do obrony najłatwiej jest uzasadnić w takim wypadku, gdy postępowanie drugoinstancyjne zostaje skutecznie zainicjowane apelacją wniesioną przez obrońcę oskarżonego. Zgodnie bowiem z utrwaloną linią orzeczniczą, w sytuacjach objętych dyspozycją art. 446 § 1 k.p.k. argumenty zawarte w piśmie oskarżonego, nazwanym „apelacja”, mogą stanowić dodatkowe uzasadnienie apelacji podmiotu profesjonalnego w zakresie przez niego zaskarżonymPor. np. wyroki SN: z 5 marca 2008 r., II KK 446/07, LEX nr 406861 oraz z 30 października 2014 r., II KK 88/14, LEX nr 1551332; postanowienia SN: z 14 lutego 2013 r., II KK 141/12, LEX nr 1277700 oraz z 12 grudnia 2013 r., II KK 324/13, LEX nr 1405570, powoływany już powyżej wyrok SA w Krakowie z 13 kwietnia 2000 r., II AKa 42/00, jak również wyrok SA w Krakowie z 19 maja 2009 r., II AKa 73/09, KZS 2009, z. 10, poz. 51 oraz postanowienia SA w Krakowie: z 25 stycznia 2007 r., II AKz 2/07, KZS 2007, z. 2, poz. 44; z 20 grudnia 2007 r., II AKz 649/07, KZS 2008, z. 2, poz. 44; z 7 kwietnia 2011 r., II AKz 81/11, KZS 2011, z. 5, poz. 54 oraz z 2 czerwca 2015 r., II AKz 223/15.. Chociaż pismo oskarżonego nazwane „apelacją” nie może wywoływać żadnych skutków w zakresie zgłoszonych w nim zarzutów pod adresem orzeczenia sądu a quo, to jednak pismo takie może być ujawnione w oparciu o art. 453 § 2 k.p.k. w zw. z art. 394 k.p.k. jako zawierające wyjaśnienia, wnioski i oświadczenia stronPor. wyrok SN z 30 października 2014 r., II KK 88/14, LEX nr 1551332..

Sytuacja w tym zakresie jest natomiast bardziej skomplikowana wówczas, gdy obrońca lub pełnomocnik odmawia sporządzenia apelacji, kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania. Jednak i w takim wypadku, jak wykazano powyżej, przymus działania przez podmiot profesjonalny co do zasady nie narusza prawa do obrony, o ile ustawodawca prawidłowo wyznacza dostęp do korzystania z pomocy obrońcy oraz pełnomocnika, zwłaszcza ustanawianego z urzędu. W tym kontekście podkreślenia wymaga istotna myśl, która znalazła się w uzasadnieniu przywołanego powyżej wyroku ETPCz z 22 marca 2007 r. w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce. Trybunał strasburski stwierdził tam mianowicie, że do obowiązków państwa-strony EKPC nie należy obligowanie adwokata, w szczególności takiego, który został wyznaczony z urzędu, do tego, by wnosił środki zaskarżenia wbrew własnej opinii dotyczącej szans ich powodzenia, podkreślając, iż takie „władztwo państwa” byłoby wręcz szkodliwe dla niezależnych zawodów prawniczych w społeczeństwie demokratycznym, które działają w oparciu o zaufanie między adwokatami i ich klientami. ETPCz uznał jednocześnie, że państwa-strony konwencji są jednak odpowiedzialne za zapewnienie niezbędnej równowagi między skutecznym korzystaniem z dostępu do wymiaru sprawiedliwości a niezależnością wolnych zawodów prawniczych. Podkreślił przy tym, że w takim wypadku odmowa sporządzenia środka zaskarżenia musi spełniać pewne minimalne wymogi, a w szczególności nie może być sformułowana w taki sposób, że pozostawia klienta w stanie niepewności co do jej podstaw prawnych. Z uzasadnienia tego judykatu jednoznacznie wynika, że w ocenie trybunału strasburskiego właściwy standard co do możliwości oceny, czy odmowa sporządzenia kasacji w danej sprawie indywidualnej nie była arbitralna, spełnia wyłącznie taka odmowa sporządzenia środka zaskarżenia, która ma formę pisemną i zawiera uzasadnienie tej decyzji podmiotu profesjonalnego.

ETPCz konsekwentnie stwierdza w swoim orzecznictwie, że stosowanie art. 6 ust. 1 EKPC do sądów apelacyjnych i kasacyjnych zależy od szczególnych cech postępowań prowadzonych przed tymi sądami; przy rozważaniu stosowania do postępowań przed tymi sądami gwarancji wynikającej z art. 6 ust. 1 EKPC uwzględnienia wymaga całość postępowań prowadzonych w krajowym porządku prawnym oraz rola w nich sądu apelacyjnego i kasacyjnegoZob. w szczególności wyroki ETPCz w sprawach: Kowalski przeciwko Polsce, skarga nr 43316/08, Staroszczyk przeciwko Polsce, skarga nr 59519/00, Siałkowska przeciwko Polsce, skarga nr 8932/05, a nadto wyrok z 26 lipca 2002 r.w sprawie Meftah i inni przeciwko Francji, skargi połączone nr 32911/96, 35237/97 i 34595/97.. Z orzecznictwa ETPCz jednoznacznie wynika, że ze względu na szczególną pozycję sądu kasacyjnego, którego kompetencja jest ograniczona do badania, czy prawo zostało prawidłowo zastosowane, trybunał strasburski akceptuje podwyższony formalizm procedury stosowanej w sądzie kasacyjnymPor. np. judykaty powołane w poprzednim przypisie.. Standard konstytucyjny w zakresie dostępu do sądu drugoinstancyjnego oraz do nadzwyczajnych środków zaskarżenia jest wyższy aniżeli standard gwarancji konwencyjnych.

Tezy zbieżne z tymi, które ETPCz zawarł w uzasadnieniu wyroku w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce, znalazły się w uzasadnieniu postanowienia TK z 14 października 2015 r., sygn. Ts 264/14OTK ZU 2015, nr 5B, poz. 486., którym nie uwzględniono zażalenia na postanowienie TK z 2 marca 2015 r., sygn. Ts 264/14OTK ZU 2015, nr 5B, poz. 487.. W sprawie zakończonej ostatecznie tym judykatem przedmiotem kontroli konstytucyjnej skarżący uczynił art. 84 § 3 k.p.k. w zakresie, w jakim dopuszcza udzielenie odmowy sporządzenia i wniesienia wniosku o wznowienie postępowania karnego przez obrońcę wyznaczonego z urzędu dla skazanego składającego wniosek o wznowienie postępowania w związku z orzeczeniem TK, oraz art. 545 § 2 k.p.k. w zakresie, w jakim przewiduje przymus adwokacki w sprawie o wznowienie postępowania karnego w związku z orzeczeniem Trybunału. Jako wzorce kontroli konstytucyjnej w tej sprawie, co do art. 84 § 3 k.p.k. wskazano art. 32 ust. 1, art. 42 ust. 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 lub art. 78 w zw. z art. 190 ust. 4 Konstytucji, a w odniesieniu do art. 545 § 2 k.p.k. – art. 42 ust. 2, art. 45 ust. 1 lub art. 77 ust. 2 w zw. z art. 190 ust. 4 Konstytucji. Zarzuty podniesione w tej skardze konstytucyjnej zostały uznane za oczywiście bezzasadne. Trybunał zaznaczył, że wniosek o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania należy do nadzwyczajnych środków zaskarżenia, które nie mieszczą się w systemie zwykłych środków odwoławczych. Ze względu na ekstraordynaryjny, sformalizowany charakter tego środka ustawodawca przyznał profesjonalnemu pełnomocnikowi możliwość odmowy sporządzenia takiego wniosku, jeżeli nie znajduje ku temu podstaw, co ma zapobiegać pochopnemu składaniu wniosków, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie istnieją obiektywne przesłanki wznowienia postępowania. W odniesieniu do zarzutu niekonstytucyjności art. 545 § 2 k.p.k. w uzasadnieniu powołanego powyżej postanowienia TK podkreślił, że wynikający z tego przepisu przymus adwokacko-radcowski ma przede wszystkim charakter gwarancyjny; zapewnia dokonanie rzetelnej i obiektywnej oceny w zakresie występowania przesłanek uzasadniających wystąpienie z wnioskiem o wznowienie postępowania. Zaakcentował przy tym tę okoliczność, że wyznaczony z urzędu obrońca na podstawie art. 84 § 3 k.p.k.Ustawa nowelizująca z 2016 r. zmodyfikowała brzmienie tego przepisu. Zmiany te są irrelewantne z perspektywy czynionych tu rozważań., w razie braku przesłanek uzasadniających wystąpienie z wnioskiem o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania karnego, sporządza pisemną informację, że nie stwierdził podstaw do wniesienia takiego wniosku.