ABSTRAKT

Artykuł skupia się na problematyce związanej z wzajemnym przenikaniem się postępowania karnego i cywilnego. Autor stara się ukazać poglądy orzecznictwa i doktryny na kilka podstawowych, jednak bardzo istotnych problemów w tej materii. Artykuł ten stanowi jedynie pewien zarys kwestii związanych m.in. z zakresem związania sądu cywilnego wyrokiem karnym (w szczególności dotyczy to środków kompensacyjnych), zawieszeniem postępowania cywilnego z uwagi na toczące się postępowanie karne, wpływem wykrycia przestępstwa na wznowienie postępowania, a także obowiązkami sądu cywilnego w razie stwierdzenia faktu przestępstwa w toczącym się postępowaniu cywilnym.

I.  Wprowadzenie

Mogą zaistnieć w toku postępowania cywilnego okoliczności, w których dojdzie do wzajemnego jego przenikania się z postępowaniem karnym. Zagadnienie to było przedmiotem licznych orzeczeń, a także rozważań doktrynalnych Zob. np. K. Piasecki, Wpływ procesu i wyroku cywilnego na proces i wyrok karny (w:) „Palestra” 1966/6, s. 33 i n., . Przeprowadzenie postępowania cywilnego może rzutować na prowadzone postępowanie karne, gdyż wyroki sądów cywilnych najczęściej kształtują prawo i stosunki prawne w określony sposób. Podobnie postępowanie karne może wywoływać odpowiednie konsekwencje dla postępowania cywilnego. Wreszcie ujawnienie faktu przestępstwa, albo wręcz przeciwnie, stwierdzenie, że do przestępstwa nie doszło, może być podstawą do wznowienia postępowania cywilnego. Jednocześnie należy mieć na względzie pewne obowiązki sądu cywilnego, w razie gdyby ujawnił fakt popełnienia przestępstwa w toku rozpoznawania sprawy.

Niniejszy artykuł stanowi jedynie zarys problematyki, która w praktyce zawodowej pełnomocników i orzeczników występuje często, a jednak po dogłębniejszym jej zbadaniu może budzić pewne kontrowersje.

II.  Związanie sądu cywilnego skazującym wyrokiem sądu karnego

Jak wynika z art. 11 k.p.c.Ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2023 r. poz. 1550 t.j. z późn. zm.), sąd jest związany ustaleniami prawomocnego skazującego wyroku karnego co do ustaleń dotyczących popełnienia przestępstwa. Wykładnia językowa tego przepisu prowadzi do konkluzji, że:

1. sąd cywilny jest związany tylko wyrokiem sądu karnego,
2. wyrok ten musi być prawomocny,
3. wyrok sądu karnego musi być wyrokiem skazującym,
4. orzeczenie sądu musi przybrać kwalifikowaną formę, jaką jest wyrok sądu, a zatem omawiana regulacja nie dotyczy postanowień wydawanych w toku postępowania oraz wyroków uniewinniających, umarzających czy warunkowo umarzających postępowanie.

Nie oznacza to oczywiście, że sąd cywilny, powziąwszy wiedzę o fakcie wydania np. postanowienia o umorzeniu postępowania, nie uwzględni tego faktu, aczkolwiek formalnie nie jest tą okolicznością związany. W orzecznictwie wskazuje się wprost, że sąd powinien przez pryzmat wydanych orzeczeń niebędących prawomocnymi wyrokami skazującymi oceniać także inne dowody w sprawieZob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 22.06.2020 r. (I ACa 738/18), Legalis nr 2449677.. Dobrym przykładem jest sytuacja, w której równolegle toczą się postępowania o ochronę dóbr osobistych oraz postępowania prywatnoskargowe o czyny z art. 212 k.k. lub art. 216 k.k. Wobec okoliczności, że zakres ochrony przewidziany w art. 23 k.c.Ustawa z 26.04.1964 Kodeks cywilny (Dz U. z 2023 r. poz. 1610 t.j, z późn. zm.). jest znacząco szerszy od zakresu ochrony karnoprawnej, dochodzić może do sytuacji, w których pomimo merytorycznego umorzenia postępowania karnego (np. na posiedzeniu przed otwarciem przewodu sądowego) lub uniewinnienia oskarżonego sąd cywilny dojdzie do przekonania, że do naruszenia dóbr osobistych osoby żądającej ochrony doszło Co do różnic w zakresie odpowiedzialności karnej i cywilnej zob. też wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 26.02.2020 r. (I ACa 384/19), Legalis nr 2420713.. Co więcej, sąd cywilny może ustalić samodzielnie (pomimo istnienia postanowienia o umorzeniu postępowania lub wyroku uniewinniającego lub umarzającego postępowanie), że do przestępstwa doszło, choćby postępowanie karne nie toczyło się lub zakończyło w inny sposób niż wyrokiem skazującymWyrok SN z 20.02.2020 r. (IV CSK 538/18), Legalis nr 2396949..

Natomiast odmienna sytuacja będzie miała miejsce, gdyby sąd orzekający w sprawie stwierdził, że w zakresie czynu prywatnoskargowego zapadł prawomocny wyrok skazujący. W tych okolicznościach sąd cywilny będzie związany wyrokiem sądu karnego. Jednocześnie należy w tym miejscu podkreślić, że to, czy przestępstwo, za które oskarżony został skazany, ma charakter czynu prywatnoskargowego, czy publicznoskargowego, pozostaje całkowicie irrelewantne dla związania sądu cywilnego.

W wyroku skazującym sąd karny jest zobowiązany, zgodnie z art. 413 § 2 k.p.k.Ustawa z 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2024 r. poz. 37 t.j., z późn. zm.)., dokładnie określić, jaki czyn został popełniony przez oskarżonego, określić jego kwalifikację prawną. Z punktu widzenia omawianej problematyki, istotne znaczenie mają znamiona czynu zabronionego, które muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w wyroku. Tu należy poczynić zastrzeżenie, że treść art. 11 k.p.c. wskazuje, że sąd jest związany tylko i wyłącznie ustaleniami dotyczącymi popełnienia czynu, tj. czy do czynu doszło i jaki czyn został popełniony. Realizacja określonych znamion jest kluczowa w kontekście zakresu związania sądu cywilnego wyrokiem karnymZob. np. post. SN z 26.05.2023 r. (I CSK 2532/22), Legalis nr 2957666. Powoduje to, że sąd cywilny powinien bardzo wnikliwie przeanalizować sentencję wyroku skazującego. Wynika to z konieczności dokonania przez sąd cywilny zbadania zakresu związania tymże wyrokiem. Mogą zachodzić bowiem sytuacje, gdy w toku postępowania cywilnego ujawnią się okoliczności, które będą dla skazanej uprzednio strony procesu mniej korzystne, niż wynikałoby to z wyroku karnego (np. sąd karny przypisze oskarżonemu winę i sprawstwo przestępstwa z art. 157 § 2 k.k., podczas gdy w toku postępowania cywilnego zostanie ujawnione, że w istocie doszło do przestępstwa z art. 157 § 1 k.k.). W orzecznictwie wskazuje się, że „(...) Sąd w postępowaniu cywilnym jest związany ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do spełnienia przestępstwa. Nie oznacza to jednak, że ustalenia sądu w postępowaniu cywilnym nie mogą iść dalej, niż to wynika z wyroku w sprawie karnej, i w konsekwencji doprowadzić do ustaleń mniej korzystnych dla pracownika. (...)”Wyrok SN z 30.12.1966 r. (III PRN 66/66), Legalis nr 12909. Pogląd ten zachował aktualność i zasługuje na pełną aprobatęZob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 6.11.2019 r. (I AGa 114/19), Legalis nr 2344519. W tym miejscu warto także zasygnalizować problem winy. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 28.04.1983 r. art. 11 k.p.c. nie wyłącza możliwości dokonania ustaleń co do umyślności sprawcy, choćby i w wyroku oskarżony został skazany za przestępstwo nieumyślneUchwała SN z 28.04.1983 r. (III CZP 14/83), Legalis nr 23688. Natomiast nie jest dopuszczalne stwierdzenie, że sprawca działał nieumyślnie, jeżeli został skazany za przestępstwo umyślneUchwała SN z 20.01.1984 r. (III CZP 71/83), Legalis nr 24066.

Zapatrywania prawne wyrażone przez sąd karny i przyjęta przez niego kwalifikacja prawna czynu nie wiążą sądu cywilnego. W odniesieniu do kwestii kwalifikacji, zdaniem autora, nie jest ona wiążąca, gdyż nie jest ona elementem ustaleń powiązanych ze stanem faktycznym, lecz efektem subsumcji. Przyjęcie przeciwnego poglądu powodowałoby sytuację, w której np. sąd byłby związany kwalifikacją prawną dotyczącą rozmiaru wyrządzonej szkody. W kodeksie karnym funkcjonują wszak przestępstwa, których typ kwalifikowany jest uzależniony od wysokości szkody. Chodzi tu w szczególności o art. 294 § 1 i 3 k.k. Gdyby zaś przyjąć założenie o związaniu sądu kwalifikacją prawną, to np. w sytuacji przestępstwa kradzieży zakwalifikowanej jako typ podstawowy sąd cywilny nie mógłby dokonać ustaleń, że szkoda przekroczyła progi, o których mowa w art. 115 § 5 i 6 k.k. Podobnie, jest w przypadku zakresu uszczerbku na zdrowiu, który determinuje byt przestępstw z art. 156 k.k. i 157 k.k. Zdaniem autora sąd cywilny może dokonać ustaleń surowszych dla sprawcy, co jest pewną ingerencją w kwalifikację prawną.  

Tak samo nie wiąże sądu cywilnego uzasadnienie wyroku sądu karnego. Jak wspomniano powyżej, sąd może poczynić odmienne ustalenia w zakresie surowszej odpowiedzialności skazanej uprzednio strony postępowania cywilnego. Natomiast w żadnym przypadku sąd cywilny nie może ustalić, że do czynu nie doszło, skoro zapadł już prawomocny wyrok skazujący. Jednocześnie warto w tym miejscu zaznaczyć, że fakt zatarcia skazania nie niweczy skutku z art. 11 k.p.c. Nawet jeżeli do zatarcia skazania dojdzie, to sąd cywilny nadal pozostaje związany wyrokiem skazującymWyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 22.10.2019 r. (V ACa 95/18), Legalis nr 2345331.. Jest to pogląd słuszny. Zatarcie skazania nie niweczy bowiem faktu zaistnienia czynu w przeszłości. Jest to instytucja stworzona po to, aby nie piętnować społecznie sprawcy na całe życie. Sam fakt popełnienia czynu jest jednak zdarzeniem obiektywnie istniejącym.

Omawiana zasada doznaje jednak pewnych ograniczeń. Jak wspomniano już wcześniej, nie dotyczy ona wszystkich postanowień sądów, a także wyroków uniewinniających, umarzających i warunkowo umarzających postępowanie. Jednocześnie zdanie drugie art. 11 k.p.c. wskazuje, że osoba, której odpowiedzialność może powstać na skutek stwierdzenia zaistnienia przestępstwa, może podnosić okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Warunkiem jest tu jednak, aby ta osoba nie była w sprawie oskarżona. Nie niweczy to jednak obowiązku sądu cywilnego co do ustaleń dotyczących popełnienia przestępstwa. Jak wskazuje się w orzecznictwie, „(...) Zdanie drugie art. 11 k.p.c. nie uchyla oczywiście samej zasady związania określonej w art. 11 zd. pierwsze k.p.c., lecz daje tylko wyraz temu, że zasada związania ustaleniami prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa nie przesądza jeszcze sama przez się, w świetle przepisów prawa cywilnego, o istnieniu odpowiedzialności cywilnej osoby, która nie była oskarżona. Istota związania z art. 11 zd. pierwsze k.p.c. polega bowiem na wyłączeniu możliwości dokonywania w postępowaniu cywilnym odmiennych ustaleń, ale jedynie co do popełnienia przestępstwa, przeciwnych do tych, których dokonał sąd w prawomocnym wyroku skazującym. Omawiany przepis nie ogranicza natomiast dopuszczalności samodzielnego ustalenia przez sąd cywilny okoliczności zdarzenia, które nie są przedmiotem ustaleń prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa, a które mogą mieć znaczenie dla powstania, ograniczenia albo wyłączenia odpowiedzialności cywilnej (...)”Wyrok SN z 29.06.2012 r. (I CSK 545/11), Legalis nr 544234.. Sytuacja, o której mowa w art. 11 zd. 2 k.p.c., powstawać będzie przede wszystkim wtedy, gdy fakt popełnienia przestępstwa jest związany z funkcjonowaniem osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej takiej osobowości, ale posiadającej zdolność prawną. Przestępstwo popełnione przez pracownika lub piastuna organu może bowiem prowadzić do odpowiedzialności cywilnej tej jednostki organizacyjnej.

Istotna z punktu widzenia orzekania przez sąd cywilny jest także kwestia wysokości szkody ustalona przez sąd karny w wyroku skazującym. Zgodnie z poglądami doktryny, jeżeli wysokość szkody stanowi element stanu faktycznego kształtującego byt przestępstwa (np. w przypadku kradzieży czy przestępstw, których znamieniem jest wyrządzenie szkody), sąd cywilny jest związany ustaleniami sądu karnego co do wysokości szkodyKodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. E. Marszałkowska-Krześ, Warszawa 2021, Legalis, komentarz do art. 11 k.p.c.. Inaczej jest w przypadku, gdy ustalenie wysokości szkody wyrządzonej przestępstwem nie determinuje bytu przestępstwa – wtedy sąd cywilny nie jest związany ustaleniami co do wysokości szkody. Zapatrywania te, wynikające z orzecznictwa sądów, są zdaniem autora obarczone pewną niespójnością. Skoro sąd cywilny może poczynić ustalenia mniej korzystne dla sprawcy, niż uczynił to sąd karny, to tym bardziej powinien móc ocenić surowiej wysokość odszkodowania. W przekonaniu autora powinno być zatem tak, że wysokość szkody ustalona przez sąd karny powinna stanowić dolną granicę uszczerbku majątkowego.

W kontekście wysokości szkody warto zwrócić uwagę na art. 12 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem możliwe jest dochodzenie roszczeń wynikających z popełnienia przestępstwa na drodze cywilnoprawnej. Przed reformą Kodeksu postępowania karnego możliwe było wytoczenie powództwa cywilnego przed sądem karnym. Instytucja ta była jednak w praktyce w zasadzie martwa, w związku z czym przepisy te zostały uchylone. Jednocześnie należy wskazać, że art. 46 § 1 k.k. przewiduje możliwość nałożenia obowiązku naprawienia szkody lub wypłaty zadośćuczynienia. Przepis ten wskazuje, że sąd karny orzeka te obowiązki, stosując przepisy prawa cywilnego. Artykuł 46 § 3 k.k. przewiduje natomiast możliwość dochodzenia dalszych roszczeń na drodze postępowania cywilnego. Mieć należy na uwadze fakt, że orzeczone przez sąd karny środki kompensacyjne (obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie lub nawiązka) powodują „skurczenie się” roszczenia, które może być skutecznie dochodzone przed sądem cywilnymWyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15.12.2017 r. (VI ACa 732/16), Legalis nr 1747313.. Jeżeli zatem np. sąd karny zasądził nawiązkę w wysokości 2000 zł, a rzeczywista wartość szkody wynosiła 5000 zł, to sąd cywilny powinien uwzględnić roszczenie tylko co do wysokości 3000 zł.

Warto na koniec tej części rozważań zaznaczyć, że art. 11 k.p.c. wyraźnie mówi o wyroku skazującym za przestępstwo. Oznacza to, że sąd cywilny nie jest związany wyrokiem sądu w sprawie o wykroczenie, choćby wyrok ten był wyrokiem skazującymKodeks..., red. E. Marszałkowska-Krześ, komentarz do art. 11 k.p.c.; zob. też wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 22.01.2015 r. (III APa 23/14), Legalis nr 1195667.. Tym bardziej sąd cywilny nie jest w żaden sposób związany innymi orzeczeniami sądu wydanymi w toku sprawy toczącej się na podstawie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczeniaUstawa z 24.08.2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2022 r. poz. 1124 t.j., z późn. zm.). Co oczywiste, powyższa konstatacja dotyczy także rozstrzygnięć, które zapadają w postaci mandatów karnych.

III.  Zawieszenie postępowania cywilnego z uwagi na toczące się postępowanie karne

Artykuł 177 § 1 pkt 4 k.p.c. daje sądowi możliwość zawieszenia postępowania, w sytuacji gdy ujawni się czyn, którego ustalenie na drodze postępowania karnego lub cywilnego mogłoby wpłynąć na rozstrzygnięcie postępowania cywilnego. Sąd, zgodnie z art. 177 § 2 k.p.c., może też zobowiązać stronę do podjęcia czynności zmierzających do zainicjowania postępowania karnego i wyznaczyć jej stosowny termin. Jednocześnie, jeżeli wniosek strony nie jest konieczny (np. w przypadku przestępstw ściganych z urzędu, które nie są przestępstwami wnioskowymi), sąd może sam zwrócić się do właściwego organu.

Sytuacja, o której mowa w omawianej regulacji, może dotyczyć np. konieczności ustalenia sprawcy wypadku samochodowego, o którym mowa w art. 177 § 1 k.k. Ustalenie przez sąd karny faktu popełnienia przestępstwa będzie rodziło skutki na płaszczyźnie cywilnoprawnej, albowiem wyrok karny będzie wiązał sąd cywilny zgodnie z art. 11 k.p.c. Warto w tym miejscu jednak nadmienić, że ocena, czy postępowanie karne będzie wywierało wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, pozostawiona jest sądowi cywilnemu, który sam powinien dojść do konkluzji, czy względy celowości przemawiają za zawieszeniem postępowaniaPostanowienie SN z 10.07.2020 r. (II CSK 608/19), Legalis nr 2483323..

IV.  Popełnienie przestępstwa w toku postępowania cywilnego  a wznowienie postępowania

Przeprowadzenie postępowania karnego może mieć też znaczenie dla postępowania cywilnego także po zapadnięciu prawomocnego wyroku cywilnego. Zgodnie z art. 403 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c., jeżeli wyrok oparł się na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na wyroku skazującym, który następnie został uchylony, a także gdy wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa, można żądać wznowienia postępowania. Artykuł 404 k.p.c. przewiduje jednak, że w razie wznowienia postępowania w oparciu o fakt popełnienia przestępstwa warunkiem jest wydanie prawomocnego wyroku skazującego, chyba że postępowanie nie może być wszczęte lub zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów.

Artykuł 403 § 1 pkt 1 k.p.c. zawiera w sobie de facto dwie odrębne przesłanki wznowienia. Pierwsza dotyczy sytuacji, gdy w toku postępowania cywilnego jedna ze stron posługiwała się dokumentem przerobionym lub podrobionym. W orzecznictwie cywilistycznym za podrobiony dokument uznaje się taki, który nie został sporządzony przez osobę, od której miał pochodzić, a dokument przerobiony to taki, w którego treści dokonano zmianPostanowienie SN z 29.08.2013 r. (I CZ 72/13), Legalis nr 924559.. Posługiwanie się dokumentem podrobionym lub przerobionym jest przestępstwem stypizowanym w art. 270 k.k. W ramach omawianej przesłanki konieczne jest, aby wyrok opierał się na tym konkretnym dokumencie. Oznacza to, primo, że dokument ten został uznany za dowód przez sąd i secundo, że dowód ten legł u podstaw określonego rozstrzygnięcia i był uznany w tym zakresie za dowód istotnyPostanowienie SN z 20.11.2009 r. (III CZ 46/09), Legalis nr 304041. Przykładem może być posłużenie się w toku postępowania sfałszowaną umową. Jeżeli sprawa toczy się o zapłatę i sąd zasądza określoną kwotę pieniężną wynikającą z takiej podrobionej lub przerobionej umowy, to bez wątpienia mamy do czynienia z „oparciem się wyroku” na tym dokumencie. Warto jednak zwrócić uwagę, że nie zawsze posłużenie się przerobionym lub podrobionym dokumentem ma charakter świadomy. Strona może bowiem posłużyć się takim dokumentem bez świadomości co do jego fałszywości. W takiej sytuacji nie dochodzi do popełnienia przestępstwa z art. 270 k.k., jest to bowiem przestępstwo, które można popełnić tylko umyślnie. Brak umyślności nie przekreśla jednak możliwości wznowienia postępowania w oparciu o art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c., a co więcej, w takiej sytuacji zastosowania nie znajdzie art. 404 k.p.c.Postanowienie SN z 30.06.2020 r. (II CZ 74/19), Legalis nr 2467722 ; zob. też wyrok SN z 14.07.2010 r. (V CSK 28/10), Legalis nr 393943 Niemniej jednak fakt uprzedniego uzyskania wyroku skazującego za przestępstwo z art. 270 k.k. co do dokumentu wiąże sąd cywilny co do ustaleń dotyczących jego popełnienia, co wynika z art. 11 k.p.c.

Drugą przesłanką z art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c. jest uchylenie wyroku skazującego, na którym opierał się wyrok cywilny. Zgodnie z art. 11 k.p.c. sąd cywilny jest związany skazującym wyrokiem karnym, któremu przysługuje walor prawomocności. Podobnie jak w postępowaniu cywilnym, tak w postępowaniu karnym istnieją jednak środki, które mogą doprowadzić do wzruszenia prawomocnego wyroku karnego. Chodzi tu o kasację od wyroku skazującego (art. 518 i n. k.p.k.) oraz instytucję wznowienia postępowania (art. 540 i n. k.p.k.). Warto w tym miejscu wskazać, że wniesienie nadzwyczajnego środka zaskarżenia nie zawsze może prowadzić do obalenia całości wyroku. Może być tak, że wyrok utraci walor prawomocności w części. Z punktu widzenia przesłanki z art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c. in fine kluczowe jest, aby uchylenie wyroku dotyczyło części istotnej z punktu widzenia postępowania cywilnegoPostanowienie SN z 16.04.2010 r. (IV CZ 16/10), Legalis nr 381604..

Artykuł 403 § 1 pkt 2 k.p.c. odnosi się do faktu uzyskania wyroku cywilnego za pomocą przestępstwa. Oznacza to, że chodzi tu stricte o przestępstwa popełnione w związku z toczącym się postępowaniem. Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku, „(...) Podstawa wznowienia z art. 403  § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 404 k.p.c. odnosi się nie do wszelkich przestępstw rzutujących na relacje majątkowe stron, a jedynie przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości popełnionych w związku z rozpoznaniem danej sprawy, do których zaliczyć można czyny opisane w art. 228 k.k., art. 231 k.k., 233 k.k. lub art. 245 k.k. (...)”Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 13.12.2017 r. (ACa 272/17), Legalis nr 1728528 ; zob. też postanowienie SN z 20.01.2017 r. (I CZ 108/16), Legalis nr 1575493. Przesłanka ta jest zatem zawężona do określonego katalogu przestępstw, które popełnione w trakcie postępowania zawsze będą rzutowały na przebieg sprawy cywilnej. Istotne z punktu widzenia oceny zasadności wznowienia postępowania cywilnego na podstawie tej przesłanki jest wykazanie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy popełnieniem przestępstwa a treścią wydanego przez sąd rozstrzygnięcia. Bez wątpienia jeżeli, na przykład, okazałoby się, że w toku postępowania cywilnego zostały złożone fałszywe zeznania, na których opierał się później sąd, wydając wyrok, to taki związek przyczynowo-skutkowy istnieje. Natomiast gdyby zeznaniom takiego świadka, choćby później zostały uznane za nieprawdziwe, co zostałoby stwierdzone prawomocnym wyrokiem skazującym, sąd cywilny nie dał wiary, to nie sposób uznać, że taki związek przyczynowo-skutkowy ma miejsce. Co równie ważne, fakt popełnienia przestępstwa musi dotyczyć ustalenia okoliczności istotnych z punktu widzenia postępowania cywilnego.

V.  Wykrycie przestępstwa w toku postępowania cywilnego

W toku postępowania cywilnego mogą zaistnieć sytuacje, które wskazywać będą na popełnienie czynu zabronionego. W szczególności chodzi tu o takie przestępstwa, które wiążą się z prowadzeniem przez sąd cywilny postępowania dowodowego. Najbardziej prozaicznym przykładem jest popełnienie przez świadka przestępstwa stypizowanego w art. 233 § 1 k.k. Zgodnie z tym przepisem zabronione jest zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy przez osobę składającą zeznania w toku postępowania sądowego (lub innego prowadzonego na podstawie ustawy). Warunkiem odpowiedzialności jest jednak uprzednie pouczenie świadka o karalności fałszywych zeznań. Zgodnie z art. 266 § 1 k.p.c. obowiązek poinformowania świadka o odpowiedzialności karnej spoczywa na sądzie. Innym przykładem przestępstwa, które może zostać popełnione w związku z postępowaniem cywilnym, jest przestępstwo z art. 245 k.k. polegające na używaniu groźby bezprawnej, przemocy lub naruszaniu nietykalności cielesnej świadka lub biegłego w celu wywarcia wpływu na niego. Wreszcie w toku postępowania cywilnego mogą zostać popełnione przestępstwa przeciwko dokumentom. W szczególności chodzi tu o posługiwanie się przerobionym lub podrobionym dokumentem (art. 270 k.k.), a także o niszczenie lub ukrywanie dokumentów (art. 276 k.k.). Oczywiście sąd cywilny może ujawnić także inne przestępstwa, które nie pozostają w związku z prowadzonym przez niego postępowaniem (np. w toku sprawy o rozwód sąd może ujawnić fakt popełnienia przestępstwa zgwałcenia z art. 197 k.k.).

Istotne jest, aby w razie ujawnienia przestępstwa sąd podjął odpowiednie działanie. Zgodnie z art. 304 § 2 k.p.k. każda instytucja państwowa, w tym sąd, powinna niezwłocznie powiadomić prokuratora lub policję o fakcie ujawnienia przestępstwa ściganego z urzędu. Ponadto powinny zostać przedsięwzięte środki, które uniemożliwią zatarcie śladów i dowodów przestępstwa. Jak wskazuje się w orzecznictwie Uchwała SN z 23.08.2007 r. (SNO 42/07), Legalis nr 250974, obowiązek ten nie spoczywa jednak na przewodniczącym składu, lecz na osobach pełniących funkcje kierownicze w danej instytucji państwowej. Na przewodniczącym, w razie ujawnienia przestępstwa, ciąży jedynie obowiązek o charakterze służbowym, polegający na konieczności zawiadomienia prezesa sądu w razie ujawnienia faktu przestępstwa. Biorąc pod uwagę art. 304 § 1 k.p.k., nie można jednak wykluczyć możliwości samodzielnego powiadomienia organów ścigania przez sędziego orzekającego w danej sprawie. Z obserwacji autora wynika jednak, że przypadki zawiadamiania przez sądy cywilne o fakcie popełnienia przestępstwa należą do rzadkości. Praktyka taka (a raczej jej brak) powoduje negatywne zjawisko lekceważenia obowiązku mówienia prawdy w toku przesłuchania.

VI.  Podsumowanie

Nie ulega wątpliwości, że problematyka wzajemnego przenikania się postępowania cywilnego i karnego jest o wiele szersza niż w opisanym artykule. Niemniej jednak opisane powyżej problemy mają charakter węzłowy i najczęściej występujący w praktyce.

W szczególności duże znaczenie praktyczne ma kwestia związania wyrokiem karnym sądu cywilnego, i to ona generuje najwięcej problemów. Jest to kwestia o tyle istotna, że prawo karne kreuje pewne specyficzne środki (np. nawiązkę), które trudno ująć w cywilistyczne ramy. Warto w tym zakresie sięgać do bogatego orzecznictwa, które w niniejszym artykule zostało wskazane.

W praktyce wymiaru sprawiedliwości na negatywną ocenę zasługuje bierność sądów w zakresie wykonywania obowiązku zawiadamiania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w toku postępowania. Zdarzają się niekiedy sytuacje dość oczywiste, takie jak np. przedkładanie sfałszowanego testamentu, które pomimo swojej klarowności nie stanowią dla sądów bodźców do podejmowania czynności zmierzających do ustalenia i ukarania sprawcy.