P rostowanie treści rozstrzygnięć (rektyfikacja) jest elementem teoretycznej koncepcji naprawienia wad nieistotnych orzeczenia zapadającego w postępowaniu sądowym bądź administracyjnym. Opracowanie stanowi porównanie możliwej ingerencji podmiotu orzekającego w treść własnego orzeczenia już po jego wydaniu, w ramach procesowego postępowania cywilnego oraz administracyjnego. W celu dokonania analizy porównawczej zakresu możliwej działalności sądu oraz organu administracji publicznej w powyższym zakresie dokonano przeglądu literatury i orzecznictwa sądowego w obszarze rodzajów rozstrzygnięć zapadających w obu typach postępowań, a także przeprowadzono badanie dotyczące możliwego sposobu zainicjowania zmian w zapadłych już rozstrzygnięciach, uwzględniając tryb działania z urzędu, jak i na wniosek podmiotów uprawnionych oraz prawną formę postanowienia jako instrumentu własnej ingerencji w treść rozstrzygnięcia wymagającego sprostowania.

Prostowanie treści rozstrzygnięć jest elementem teoretycznej koncepcji naprawienia wad nieistotnych orzeczenia zapadającego w postępowaniu sądowym bądź administracyjnym. Często w tym celu używa się określenia „rektyfikacja”, która stanowi przywracanie rzeczywistej woli sądu w drodze sprostowania, uzupełnienia i wykładni wyroków oraz innych orzeczeń, jakie zapadają w postępowaniu cywilnym. Zgodnie z obowiązującą w prawie rzymskim zasadą lata sententia dessinit esse iudex sędzia, który wydał orzeczenie, przestaje być sędzią w sprawie w tym sensie, że po wydaniu danego orzeczenia nie może go ani uchylić, ani zmienić. Wyjątek od tej zasady przewidują obecnie przepisy art. 350–353 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm.), dalej k.p.c. , które umożliwiają naprawę niektórych wadliwych orzeczeń z pominięciem trybu instancyjnego. Podobne rozwiązania przewidziano w treści art. 111 i art. 113 Kodeksu postępowania administracyjnego Ustawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 256 ze zm.), dalej k.p.a. w stosunku do treści decyzji administracyjnych, wskazując, że ich zadaniem jest usuwanie wad nieistotnych decyzji, czyli takich, które nie wpływają na prawa i obowiązki stron wynikające z decyzji i nie pociągają za sobą konieczności wyeliminowania tego aktu z obrotu prawnego Por. B. Adamiak, Rektyfikacja decyzji administracyjnej w postępowaniu administracyjnym, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 1988/153, s. 7. . Pogląd ten znajduje swoją aktualność w zakresie instytucji sprostowania, która – obok uzupełnienia decyzji – stanowi wyjątek od reguły związania decyzją przez organ, który ją wydał.

Niniejszy artykuł stanowi porównanie możliwej ingerencji podmiotu orzekającego w treść własnego orzeczenia już po jego wydaniu, w ramach postępowania cywilnego oraz administracyjnego. W celu dokonania analizy porównawczej zakresu możliwej działalności sądu oraz organu administracji publicznej w powyższym zakresie dokonano przeglądu literatury i orzecznictwa sądowego w obszarze rodzajów rozstrzygnięć zapadających w obu typach postępowań. Następnie analizie poddano specyfikę sprostowania adekwatnie do rodzaju prowadzonego postępowania oraz problematykę podmiotu upoważnionego do dokonania czynności w tym zakresie. Na koniec przeprowadzono badanie dotyczące możliwego sposobu zainicjowania zmian w zapadłych już rozstrzygnięciach, uwzględniając tryb działania z urzędu jak i na wniosek podmiotów uprawnionych oraz prawną formę postanowienia jako instrumentu własnej ingerencji w treść rozstrzygnięcia wymagającego sprostowania.

Rozstrzygnięcia w sprawach cywilnych i administracyjnych podlegające sprostowaniu

Kodeks postępowania cywilnego dla orzeczeń merytorycznych w procesie przewiduje postać wyroku. Wyrokiem sąd orzeka bowiem o przedmiocie procesu, czyli zgodnie z dominującym w nauce poglądem o roszczeniu zgłoszonym przez powoda w powództwie, zgodnie z treścią art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. Jeżeli zachodzą materialnoprawne przesłanki zasadności zindywidualizowanego okolicznościami faktycznymi żądania, sąd zasądzi powództwo, w przeciwnym razie powództwo w całości lub w części oddali. Wyrok w zasadzie może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy (wyjątkowo na posiedzeniu niejawnym sąd może wyrokować w wypadkach przewidzianych w art. 341, art. 398 § 1, art. 398 § 1 w zw. z art. 424, art. 753). Kolejnym z rodzajów merytorycznych rozstrzygnięć jest uregulowany w rozdziale 1a k.p.c. nakaz zapłaty, stanowiący szczególnego rodzaju odmianę orzeczenia merytorycznego w postępowaniu procesowym, mającego charakter wyjątkowy, dozwolony przepisami szczególnymi. Natomiast – zgodnie z treścią art. 354 k.p.c. – orzeczenie sądu przyjmuje formę postanowienia, jeżeli nie jest wymagane wydanie wyroku lub nakazu zapłaty. Zauważyć jednak należy, że wyrokiem sąd rozstrzyga o przedmiocie procesu, czyli zawartym w powództwie roszczeniu formalnym, wypowiadając się o zasadności lub bezzasadności tego roszczenia. W ten sposób sąd rozpoznaje sprawę co do istoty (tzw. meritum) procesu. Tak więc zgodnie przyjmuje się, że orzeczenia merytoryczne w procesie są wyrokami (w wypadkach wskazanych w ustawie – nakazami zapłaty), a orzeczenia niemerytoryczne – postanowieniami, także wtedy, gdy konkretnemu orzeczeniu sąd nadał błędną postać (np. jeżeli odrzucił pozew wyrokiem) Por. orzeczenie SN z 3.02.2009 r. (I PZP 5/08), OSNP 2009/11–12, poz. 132. . Postanowienia sądu mogą zapadać na posiedzeniach jawnych oraz niejawnych, a wśród postanowień zapadających w trybie procesowym, wyróżnia się:

1. kończące postępowanie w sprawie,
2. niekończące postępowania w sprawie.

Podział ten ma zasadnicze znaczenie, jeśli chodzi o zaskarżalność postanowień w procesie, ponieważ na każde postanowienie kończące postępowanie w sprawie przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 k.p.c.), a tylko niektóre z postanowień niekończących są zaskarżalne. Poza tym postanowienie kończące postępowanie w sprawie musi zawierać orzeczenie o kosztach procesu (art. 108 § 1 k.p.c.). Zgodnie z treścią art. 361 k.p.c. do postanowień stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach, co oznacza, że do postanowień – podobnie jak do nakazów zapłaty – znajdą swe odpowiednie zastosowanie również przepisy dotyczące sprostowania wyroku.

Sprawy administracyjne – zgodnie z treścią art. 104 k.p.a. – załatwiane są przez organ administracji publicznej poprzez wydanie decyzji, chyba że przepisy kodeksu stanowią inaczej. Decyzje rozstrzygają sprawę co do jej istoty w całości lub w części albo w inny sposób kończą sprawę w danej instancji. Decyzja jest indywidualnym aktem administracyjnym o charakterze władczym, stanowiąc jednostronne oświadczenie woli organu administracji publicznej, złożone w konkretnej sytuacji faktycznej, wobec zindywidualizowanego adresata, niepodporządkowanego służbowo ani organizacyjnie składającemu oświadczenie organowi, po przeprowadzeniu sformalizowanego postępowania, uregulowanego w Kodeksie postępowania administracyjnego lub w przepisach szczególnych. Jak podkreśla się w nauce, zadaniem decyzji jest kształtowanie stosunków społecznych przez wywoływanie skutków prawnych i pozaprawnych, a w ujęciu procesowym rozstrzyga ona sprawę administracyjną i kończy dane postępowanie Por. J. Jendrośka, Pojęcie decyzji administracyjnej i jej trwałości (w:) Problemy praworządności w działaniu administracji państwowej, red. L. Bar, Wrocław 1980, s. 73. . Decyzja jest więc dedykowaną formą załatwienia sprawy administracyjnej, choć w art. 114 k.p.a. przewidziano, że w sprawie, w której toczy się postępowanie administracyjne, strony mogą zawrzeć ugodę. Warunki zawarcia ugody polegają na spełnieniu kryterium adekwatnego charakteru sprawy (który na zawarcie ugody pozwala) oraz braku sprzeciwu w przepisach szczególnych. Ugoda jednak nie jest czynnością procesową organu, może być ona bowiem zawarta wyłącznie między stronami. Organ prowadzący postępowanie dokonuje oceny zawartej ugody i obowiązany jest odmówić jej zatwierdzenia, jeżeli byłaby zawarta z naruszeniem prawa, nie uwzględniała stanowiska organu ją uzgadniającego albo naruszała interes społeczny bądź słuszny interes stron. W przeciwnym przypadku, działając na podstawie art. 119 § 1 k.p.a., organ zatwierdza ugodę w drodze zaskarżalnego postanowienia. Zgodnie z treścią art. 123 k.p.a. postanowienia są aktami dotyczącymi poszczególnych kwestii wpadkowych, tj. wynikających w toku postępowania, lecz nie rozstrzygają o istocie sprawy, chyba że przepisy kodeksu stanowią inaczej. Wydaje się je – co do zasady – w toku postępowania administracyjnego Wyjątkiem jest tu postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania, wydawane na podstawie art. 61a § 1 k.p.a. w przypadku, gdy żądanie wszczęcia postępowania zostało wniesione przez osobę niebędącą stroną lub z innych uzasadnionych przyczyn postępowanie nie może być wszczęte. . Do postanowień – zgodnie z art. 126 k.p.a. – stosuje się odpowiednio przepisy art. 111 i art. 113 k.p.a., czyli odnoszące się m.in. do sprostowania. Wprawdzie ustawodawca przewidział również możliwość załatwiania spraw administracyjnych poprzez milczące załatwienie sprawy, o ile przepis szczególny tak stanowi, to w takim przypadku załatwienie sprawy następuje poprzez upływ czasu. Organ nie wydaje więc w takim przypadku formalnego rozstrzygnięcia, poza przypadkami, gdy postanowi wnieść sprzeciw bądź wydać decyzję na zasadach art. 122a § 2 k.p.a. Strona może jednak złożyć wniosek o urzędowe potwierdzenie milczącego załatwienia sprawy. W takim przypadku, działając na podstawie art. 122f k.p.a., organ administracji publicznej, w drodze postanowienia, wydaje zaświadczenie o milczącym załatwieniu sprawy albo odmawia wydania takiego zaświadczenia. Do postanowień – jak już wyżej wskazano – stosuje się odpowiednio przepisy o sprostowaniu. Biorąc więc pod uwagę zakres przedmiotowy sprostowania orzeczenia, należy przyjąć, że w postępowaniu cywilnym znajdzie ono zastosowanie do wyroku, nakazu zapłaty i postanowienia, w sprawach administracyjnych zaś załatwianych w trybie ogólnego postępowania administracyjnego – do decyzji i postanowień.

Istota sprostowania

Zgodnie z treścią art. 350 § 1 k.p.c. sąd może z urzędu sprostować w wyroku niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne oczywiste omyłki. Sprostowanie orzeczeń sądowych prowadzi do przywrócenia w treści dokumentu orzeczenia – bez potrzeby uruchamiania nadzoru judykacyjnego – rzeczywistej woli składu sądzącego P. Telenga (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, red. A. Jakubecki, LEX/el. 2019, t. 1, komentarz do art. 350. . Dlatego przedmiotem sprostowania może być wyłącznie oczywista omyłka sporządzającego dokument orzeczenia i uwidoczniona w osnowie tego dokumentu, nie zaś wadliwość, która wystąpiła już w procesie decyzyjnym orzekania. Sąd nie może więc sprostować niedokładnego (niepełnego) oznaczenia strony procesu, jeżeli strona ta została nieprecyzyjnie opisana już w pozwie i identycznie (czyli nie przez omyłkę) została oznaczona przez sąd w wyroku. W takim przypadku bliższe określenie tej samej strony może zostać dokonane, ale na drodze wykładni orzeczenia (art. 352 k.p.c.). Odmiennie jednak w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto dopuszczalność sprostowania na podstawie art. 350 k.p.c. strony pozwanej, oznaczonej w pozwie i wyroku jako „T.F.L. S.A.” na „Towarzystwo Finansowo-Leasingowe S.A.” Por. wyrok SN z 22.06.2006 r. (V CSK 139/06), LEX nr 196953. . Pod pojęciem oczywistej omyłki ustawodawca nakazuje rozumieć:

1. niedokładności, np. polegające na niewłaściwym oznaczeniu strony,
2. błędy pisarskie, jak np. „powództwo”,
3. błędy rachunkowe, które nie muszą wynikać z samej sentencji, ale także z zestawieniauzasadnienia z sentencją wyroku.

Literalne brzmienie treści przepisu prowadzi do wniosku, że wskazane mankamenty orzeczenia (omyłki) muszą posiadać cechę „oczywistości”, tzn. muszą być niewątpliwe, nie mogą budzić żadnych wątpliwości, a zatem powinny być bezsporne i pochodzić od sądu, referendarza sądowego lub przewodniczącego Por. wyrok SN z 8.06.1977 r. (IV PRN 4/77), LEX nr 7945. . „Oczywistość” omyłki jest o tyle istotna, że wytycza granicę dopuszczalności sprostowania, które nie może prowadzić do merytorycznej zmiany orzeczenia. Sprostowanie wyroku nie może nigdy prowadzić do zmiany samego rozstrzygnięcia. Wprawdzie może się zdarzyć, że konkretne rozstrzygnięcie zawarte w wyroku zawiera błąd będący wynikiem pomyłki i nie jest przez to zgodne z intencją składu sędziowskiego, jednak tego rodzaju błąd może być naprawiony jedynie w trybie zaskarżenia orzeczenia w toku instancji albo wniesienia skargi kasacyjnej Wyrok SN z 10.05.2018 r. (I UK 110/17), OSNP 2019/2, poz. 22, s. 89. . Samo sprostowanie orzeczenia nie może więc prowadzić do nowego rozstrzygnięcia ani uzupełnienia poprzedniego rozstrzygnięcia Wyrok SN z 5.11.2015 r. (V CNP 6/15), LEX nr 1920185. .

Jak już wskazano, przyjmuje się, że niedokładności podlegające sprostowaniu powinny charakteryzować się oczywistością i mogą polegać na niedokładności w oznaczeniu stron lub przedmiotu sprawy Zob. K. Lubiński (w:) System prawa procesowego cywilnego, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2016, t. 2, cz. 2, s. 819. . Jednak w przypadku, gdy na skutek sprostowania orzeczenia stroną staje się osoba w ogóle niebiorąca dotychczas udziału w postępowaniu sądowym lub niemająca statusu strony w konkretnej sprawie, to sytuację taką należy uznać za przekroczenie tzw. podmiotowej dopuszczalności sprostowania, powodując zmianę treści rozstrzygnięcia. Nie może być uznana za „sprostowanie” wyroku i niedopuszczalna jest też taka zmiana, w wyniku której status pozwanego przypadnie osobie, której nie doręczono pozwu i która nie była traktowana jak pozwany Postanowienie SN z 12.10.2018 r. (V CZ 73/18), LEX nr 2575851. . Oczywisty błąd pisarski związany jest z napisaniem orzeczenia lub zarządzenia przez sąd, referendarza sądowego czy też przewodniczącego i ma miejsce wtedy, gdy zaistnieje oczywista sprzeczność między intencją sędziego a tym, co wygłosił, tzn. „sąd zapisał co innego, niż myślał” Tak K. Lubiński (w:) System prawa..., s. 824–826. . Pod pojęciem oczywistego błędu rachunkowego rozumie się omyłkę w rachowaniu, co może wynikać z samej sentencji orzeczenia, jak również z zestawienia sentencji orzeczenia z podstawą rozstrzygnięcia. Stwierdzenie istnienia błędu w przeprowadzonym rachunku może prowadzić do korekty orzeczenia, która w takiej sytuacji nie będzie miała charakteru merytorycznej zmiany Postanowienie SN z 13.06.2013 r. (V CZ 28/13), http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/V%20CZ%2028-13.pdf. . Błędem rachunkowym jest zaś błąd wynikający z niewłaściwego przeprowadzenia działań arytmetycznych, a w szczególności błędne zsumowanie lub odjęcie poszczególnych pozycji. Błąd ten dotyczy zatem takich działań, które odbywają się na niekwestionowanych wartościach (sumach, liczbach), a jedynie ich wynik jest skutkiem nieprawidłowych obliczeń Por. postanowienie NSA z 26.10.2011 r. (I OZ 804/11), CBOSA. . Nie będzie więc błędem rachunkowym tzw. błąd czeski, polegający na błędnym przepisaniu wyniku działania. Będzie to błąd pisarski. Inną oczywistą omyłką jest np. pomyłkowe wymienienie w sentencji nazwisk sędziów, którzy nie brali udziału w wydaniu wyroku, pod warunkiem że wyrok wydali sędziowie, którzy rzeczywiście brali udział w rozprawie poprzedzającej jego wydanie Wyrok SN z 4.04.2000 r. (I PKN 476/99), OSNAPiUS 2001/16, poz. 515. . W nauce prawa o postępowaniu cywilnym panuje zgoda, że sprostowanie nie może prowadzić do odmiennego merytorycznego rozpoznania sprawy (np. w treści wyroku powództwo zostało oddalone w części, a sprostowanie ma prowadzić do jej zasądzenia) ani do zmiany mylnych ustaleń faktycznych lub błędnie wskazanej podstawy prawnej. Nie jest dopuszczalne sprostowanie przez samą stronę omyłki popełnionej w pozwie, jeżeli strona dostrzegła pomyłkę dopiero po wydaniu wyroku Por. uzasadnienie wyroku SN z 8.06.1977 r. (IV PRN 4/77), LEX nr 7945. . Natomiast w judykaturze zauważalna jest wyraźna tendencja do rozszerzającej wykładni „oczywistej omyłki”, czego przykładem jest m.in. postanowienie SN z 10.12.2001 r. (I PZ 93/01) Postanowienie SN z 10.12.2001 r. (I PZ 93/01), OSNP 2003/24, poz. 597. , w którym dopuszczono sprostowanie Urzędu Gminy R. „przez uściślenie oznaczenia strony” na Gmina R.

W ogólnym postępowaniu administracyjnym przyjęto koncepcję weryfikowania wadliwości istotnej i nieistotnej decyzji administracyjnych Na temat teorii gradacji wad aktu administracyjnego zob. R. Herrnritt, Grundlehren des Verwaltungsrechtes, Tübingen 1921, s. 281, za: A. Korzeniowska-Polak, Uzupełnienie albo sprostowanie decyzji wydanej w postępowaniu administracyjnym ogólnym, „Samorząd Terytorialny” 2014/11, s. 61. . Usuwanie wad istotnych decyzji ma miejsce – co do zasady – w trybie kontroli instancyjnej. W przypadku zaś rozstrzygnięć ostatecznych – zgodnie z zasadą trwałości decyzji – można dokonywać ich modyfikacji wyłącznie w formie wznowienia postępowania bądź stwierdzenia nieważności decyzji lub postanowienia. Rektyfikacja wad nieistotnych orzeczeń administracyjnych (decyzji i postanowień) może polegać na ich uzupełnieniu bądź sprostowaniu. Ta druga forma rektyfikacji może polegać na: a) sprostowaniu błędu rachunkowego, b) pisarskiego lub c) innej oczywistej omyłki (art. 113 § 1 k.p.a.), lub może polegać na sprostowaniu – wybranych części decyzji – również w trybie art. 111 k.p.a. W rozumieniu kodeksowym sprostowanie rozstrzygnięcia stanowi zmianę jego treści w sytuacji wystąpienia w nim wad nieistotnych. Z tego powodu rozwiązanie to jest odstępstwem od zasady związania organu własną decyzją i dlatego też do przesłanek zastosowania oraz możliwości modyfikacji decyzji w tym trybie nie można stosować wykładni rozszerzającej Por. K. Klonowski, Kodeks postępowania administracyjnego, LEX/el. 2019, komentarz do art. 113. . Dyskusyjny jest też charakter postanowienia o sprostowaniu, które jest merytorycznie powiązane z naprawianą decyzją (postanowieniem), w ujęciu procesowym postanowienie to ma byt samodzielny i podlega zaskarżeniu.

Kluczową kwestią w odniesieniu do sprostowania jest dopuszczalny zakres jego zastosowania. Niezbędne jest ustalenie, które błędy w treści decyzji kwalifikują się do sprostowania, a które nie. W orzecznictwie przyjmuje się, że zakwalifikowanie błędów w decyzji do kategorii oczywistych omyłek w rozumieniu art. 113 § 1 k.p.a. uzależnione jest od rodzaju decyzji, jej redakcji (cech danego aktu), a także miejsca i funkcji zapisu podlegającego sprostowaniu Por. wyrok NSA z 30.03.2005 r. (OSK 1333/04), CBOSA. . Przez pojęcie błędu pisarskiego rozumie się widoczne, wbrew zamierzeniu organu administracji publicznej, niewłaściwe użycie wyrazu, widocznie mylną pisownię, widoczne, niezamierzone opuszczenie jednego lub więcej wyrazów. Natomiast inne oczywiste omyłki to omyłki stojące na równi z błędami pisarskimi, polegające na tym, że w decyzji wyrażono coś, co jest niezgodne z myślą organu, a zostało wypowiedziane Por. wyrok NSA z 11.04.2014 r. (II OSK 2759/12), CBOSA. . W innym orzeczeniu wskazano, że przez oczywiste omyłki należy rozumieć błędy, które jednoznacznie wynikają z zestawienia zebranego w sprawie materiału z treścią decyzji. Oczywistość może wynikać bądź z natury samego błędu, bądź też z porównania rozstrzygnięcia z uzasadnieniem, treścią wniosku czy też innymi okolicznościami wynikającymi z akt sprawy Por. wyrok NSA z 26.06.2012 r. (II GSK 812/11), LEX nr 1217423. . Błąd rachunkowy oznacza – podobnie jak ma to miejsce w praktyce sądowej – omyłkę w wykonaniu działania matematycznego, np. dodawania lub dzielenia, a „błąd pisarski” – widoczne, wbrew zamierzeniu organu, niewłaściwe użycie wyrazu, widocznie mylną pisownię albo widocznie niezamierzone opuszczenie jednego lub więcej wyrazów. Natomiast oczywista omyłka w rozumieniu art. 113 k.p.a. to widoczne, niezgodne z zamierzonym, niewłaściwe użycie wyrazu, widocznie mylna pisownia czy też opuszczenie jakiegoś wyrazu. W odniesieniu do konkretnych przykładów przyjmuje się, że gdy w decyzji administracyjnej błędnie ujęto datę jej wydania, brak jest podstaw do jej uchylenia, gdyż wada taka powinna być usunięta w trybie art. 113 k.p.a. Błędy popełnione w zakresie sprecyzowania danych strony, dotyczących miejsca i daty urodzenia oraz miejsca zamieszkania, nie mogą być zaliczone do błędów i omyłek istotnych. Z kolei niewłaściwe wskazanie w decyzji numerów ewidencyjnych działek i przypisanie ich niewłaściwym osobom nie może być w każdym przypadku zaliczone do kategorii oczywistej omyłki. W takiej sytuacji należy odnieść się do innych części decyzji, w których podano te dane. Podobnie należy podchodzić do zmiany kręgu osób uwidocznionych w ewidencji jako podmioty władające nieruchomością. Trzeba mieć przy tym na uwadze, że przy każdej próbie zastosowania tych reguł należy kierować się wykładnią ścieśniającą Por. K. Klonowski, Kodeks postępowania... . W postępowaniu o sprostowanie w trybie wymienionego przepisu nie mogą być zaś rozpatrywane kwestie merytoryczne będące zasadniczym przedmiotem decyzji. Nie może więc to postępowanie dotyczyć błędnych ustaleń faktycznych lub wadliwego zastosowania przepisów prawa. Niedopuszczalne jest więc sprostowanie ustaleń dotyczących prawa obowiązującego, stanu faktycznego i jego kwalifikacji prawnej oraz konsekwencji prawnych zastosowania określonej normy prawnej. Sprostowanie nie może bowiem prowadzić do merytorycznej zmiany decyzji Por. wyrok NSA z 10.04.2013 r. (I OSK 579/13), LEX nr 1336406. . Niedopuszczalne jest również sprostowanie decyzji, które prowadziłoby do ponownego rozstrzygnięcia sprawy albo zastępowałoby tryby nadzwyczajne. Inaczej wygląda kwestia zastosowania konstrukcji prawnej z art. 111 k.p.a., która dotyczyć może przypadku, kiedy adresat decyzji występuje z żądaniem sprostowania nieprawidłowego jego zdaniem pouczenia, które nie ma znamion oczywistej omyłki, lecz jest rezultatem dokonania przez organ błędnej interpretacji przepisów odnoszących się do zasad i trybu wnoszenia środków prawnych od decyzji, niekwalifikującej się jednak do uzupełnienia Por. wyrok NSA z 22.03.2002 r. (V SA 3051/01), LEX nr 109324. .

Podmiot upoważniony do sprostowania

W przedmiocie sprostowania sąd orzeka postanowieniem, bądź to uwzględniając wniosek w tym zakresie, bądź też oddalając go. Zasadą jest, że o sprostowaniu orzeka sąd, który wydał orzeczenie. Jeżeli jednak sprawa toczy się przed sądem drugiej instancji, sąd ten może z urzędu sprostować wyrok pierwszej instancji. Oczywista omyłka pisarska może zostać sprostowana także w orzeczeniu w części niezaskarżonej. O sprostowaniu sąd może postanowić zarówno na posiedzeniu niejawnym, jak i może skierować sprawę na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę w przedmiocie wniosku o dokonanie sprostowania (art. 148 § 2 k.p.c.). O sprostowaniu umieszcza się wzmiankę na oryginale wyroku, a na żądanie stron także na udzielonych im wypisach. Zgodnie z treścią art. 350 § 2 k.p.c. dalsze odpisy i wypisy powinny być zredagowane w brzmieniu uwzględniającym postanowienie o sprostowaniu. Sprostowanie wyroku nie jest też ograniczone żadnym terminem, co oznacza, że możliwe jest także po uprawomocnieniu się orzeczenia.

W postępowaniu administracyjnym przyjmuje się, że organ załatwiający sprawę administracyjną jest obowiązany sprostować decyzję (postanowienie) bez względu na to, czy akt ten jest ostateczny, czy nieostateczny. Nie jest on jednak obowiązany prostować z urzędu oczywistych omyłek w wydanych przez ten organ postanowieniach w toku postępowania i w związku z jego prowadzeniem, gdy sprawa została zakończona w danej instancji, chyba że wnosi o to strona. Organ może prostować błędy pisarskie i rachunkowe oraz inne oczywiste omyłki w każdym czasie. Przyjmuje się, że prawo do sprostowania decyzji to wyłączna kompetencja organu, który ją wydał.

Tryb sprostowania z urzędu i na wniosek)

Inicjatywa w sprostowaniu orzeczenia sądowego może nastąpić zarówno z urzędu, jak i na wniosek strony, uczestnika postępowania, interwenienta ubocznego, prokuratora oraz każdego innego podmiotu, którego praw (interesu prawnego) orzeczenie wprost dotyczy. Dokonanie sprostowania z urzędu, jak i złożenie wniosku w tym przedmiocie, nie jest ograniczone żadnym terminem Postanowienie SN z 29.01.2019 r. (II PK 210/17), LEX nr 2617404. . Ponieważ sprostowaniu mogą ulegać także niedokładności, błędy pisarskie albo rachunkowe lub inne oczywiste omyłki popełnione w uzasadnieniu wyroku, gama podmiotów uprawnionych do wnioskowania jest tak szeroka Postanowienie SN z 23.04.1976 r. (I PO 9/76), z omówieniem W. Siedleckiego, Przegląd orzecznictwa, „Państwo i Prawo” 1977/12, s. 118. .

Zakres przedmiotowy zastosowania sprostowania w sprawach administracyjnych obejmuje zarówno decyzje (ostateczne i nieostateczne), jak i postanowienia. Właściwy do przeprowadzenia tych incydentalnych postępowań jest organ, który wydał dany akt. Rozstrzygnięcia w tym zakresie nie może zatem wydać z urzędu organ odwoławczy (zażaleniowy) w toku instancji w stosunku do aktu organu pierwszej instancji.

Ustawodawca nie ustanowił też żadnych ograniczeń czasowych przy uruchamianiu tych postępowań. Czasowe ograniczenie może jedynie wynikać z zastosowania procedury usunięcia danego aktu z obrotu prawnego, czy to w drodze stwierdzenia nieważności, czy to uchylenia i zmiany bądź wygaszenia. W szczególności ostateczność aktu usuwającego pierwotny akt stanowi kres możliwości stosowania tej instytucji. Można zaś w każdym czasie wystąpić o sprostowanie lub wyjaśnienie również po uruchomieniu toku instancji albo kontroli sądowoadministracyjnej w odniesieniu do aktu, który ma być sprostowany Por. wyrok NSA z 26.03.1993 r. (I SA 1429/92), ONSA 1994/1, poz. 39. . Nie wprowadzono także ograniczeń dotyczących elementów aktów, do których można je stosować. Każdy z nich może być więc przedmiotem sprostowania lub wyjaśnienia. Z wnioskiem o sprostowanie może wystąpić strona oraz podmioty na prawach strony. Postępowanie to może być również wszczęte z urzędu.

Z kolei dokonanie sprostowania decyzji w trybie art. 111 k.p.a. może nastąpić wyłącznie w terminie 14 dni od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji. Organ administracji publicznej, który wydał decyzję, może ją sprostować z urzędu w zakresie dotyczącym:

1. rozstrzygnięcia, bądź
2. pouczenia co do prawa odwołania, wniesienia w stosunku do decyzji powództwa do sądu powszechnego lub skargi do sądu administracyjnego.

Forma sprostowania

Orzeczenie sądu w przedmiocie sprostowania zapada w formie postanowienia. Dotychczas postanowienie wydane przez sąd pierwszej instancji zaskarżalne było w drodze zażalenia do sądu drugiej instancji. Od czasu wejścia w życie nowelizacji z 4.07.2019 r. Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469). dokonano zmiany w systemie zwyczajnych środków zaskarżenia, w wyniku czego aktualnie środkiem zaskarżenia postanowienia w przedmiocie sprostowania jest tzw. zażalenie poziome, wnoszone do innego składu tego samego sądu, tzn. sądu pierwszej instancji (art. 394^1a § 1 pkt 8 k.p.c.). Jeżeli postanowienie w przedmiocie sprostowania wydane zostało przez sąd drugiej instancji, nie podlega ono zaskarżeniu ani w drodze zażalenia do Sądu Najwyższego (art. 394¹ k.p.c.), ani poprzez poziome zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji (art. 394² k.p.c.).

W sprawach administracyjnych organ, który wydał decyzję, rozstrzyga o sprostowaniu lub o odmowie sprostowania błędów pisarskich i rachunkowych oraz innych oczywistych omyłek w drodze zaskarżalnego postanowienia. Postanowienie takie organ administracji publicznej wydaje na żądanie strony lub z urzędu, przy czym postanowienie takie może być wydane w każdym czasie. Nie wydaje się prawidłowe ograniczenie kręgu osób uprawnionych do żądania sprostowania wyłącznie do stron postępowania, sprostowaniem powyższych omyłek i błędów mogą być bowiem zainteresowane także inne podmioty, w tym inne organy administracji publicznej Wyrok NSA z 17.08.1994 r. (SA/Ka 2240/93), ONSA 1995/2, poz. 96. . Jak wskazuje się w orzecznictwie, postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie sprostowania wyroku, które w rzeczywistości zmienia merytorycznie zawarte w tym orzeczeniu rozstrzygnięcie, podlega zaskarżeniu skargą kasacyjną, o ile jest ona dopuszczalna w danej sprawie Wyrok SN z 10.05.2018 r. (I UK 110/17), OSNP 2019/2, poz. 22, s. 89. .

Podsumowanie

Sprostowanie jest konstrukcją prawną mającą szerokie zastosowanie procesowe, zarówno w ramach procedur sądowych, jak i administracyjnych. Wydaje się to być uzasadnione faktem, że każdy organ władzy publicznej może w sposób nieświadomy spowodować wadę podejmowanego rozstrzygnięcia, która – w przypadku braku możliwości sprostowania – mogłaby doprowadzić do zniweczenia całego procesu poprzedzającego wydanie orzeczenia i – w konsekwencji – ograniczyć możliwość jego wykonania. Rektyfikacja wadliwości orzeczeń jest więc elementem niezbędnym, tak jak błąd ludzki jest powszechny i może zdarzyć się również przy okazji stosowania i konkretyzowania prawa. Porównanie regulacji prawnych w zakresie stosowania instytucji sprostowania wskazuje na ich ogromne podobieństwo procesowe dotyczące:

1. samej do istoty i zakresu sprostowania,
2. inicjatywy do wszczęcia postępowania (z urzędu i na wniosek),
3. formy orzekania (postanowieniem),
4. prawa do zaskarżenia (w formie zażalenia), oraz
5. braku ograniczeń czasowych w jej zastosowaniu.

Różnice, jakie można wskazać w powyższych regulacjach, są dwie. Pierwsza dotyczy ostatnio dokonanej zmiany w procedurze cywilnej, polegającej na wprowadzeniu tzw. poziomego zażalenia, które przysługuje w przypadku wydania postanowienia w przedmiocie sprostowania orzeczenia. Przysługuje ono już nie do sądu wyższej instancji, a do innego składu orzekającego w tym samym sądzie. Rozwiązanie takie może niewątpliwie wpłynąć na przyspieszenie procesu weryfikacji słuszności podjętego rozstrzygnięcia. Druga kwestia, na którą warto zwrócić uwagę, porównując instytucję sprostowania w postępowaniu cywilnym i administracyjnym, wydaje się mieć o wiele istotniejsze znaczenie praktyczne i nie wynika z regulacji normatywnej. Chodzi tu o sposób praktycznego jej wykorzystywania, jaki nasuwa się po analizie orzeczeń sądowych. Otóż o ile w ramach postępowania cywilnego zauważalna jest rozszerzająca wykładnia definicji sprostowania (idąca często w kierunku doprecyzowania przez stronę elementów istotnych sprawy), o tyle w sprawach administracyjnych jest ona wciąż interpretowana zawężająco  jako odstępstwo od zasady trwałości decyzji administracyjnej. W konsekwencji powyższego powszechnie stosowaną formułą naprawiania oczywistych błędów pisarskich, rachunkowych czy innych, równie oczywistych, w sprawach administracyjnych jest zmiana części decyzji bądź stwierdzanie nieważności w części wymagającej sprostowania „naprawianej” decyzji administracyjnej.