K oncepcja winy anonimowej została w 2017 r. uznana przez Sąd Najwyższy jako koncepcja wykładnicza przesłanki egzoneracyjnej winy osoby trzeciej w przypadku, o którym mowa w art. 435 § 1 Kodeksu cywilnego. Jako że przesłanka ta brzmi identycznie w innych przypadkach odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, powstaje pytanie, czy także nie należałoby stosować koncepcji winy anonimowej. Artykuł rozważa tę kwestię w kontekście zasad wykładni prawniczej oraz przyjmowanych poglądów w doktrynie.

Koncepcja winy anonimowej została wypracowana na podstawie uprzednio obowiązującego art. 417 § 1 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 875 ze zm.), dalej k.c. w 1971 r. w drodze wydania przez Sąd Najwyższy „Wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie odpowiedzialności Skarbu Państwa oraz państwowych osób prawnych za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych” Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z 15.02.1971 r. (III PZP 33/70), OSNCP 1971/4, poz. 59. . Istotą tej koncepcji jest to, że pozwala odejść od tradycyjnego rozumienia przesłanki winy przez porzucenie jej subiektywnego aspektu A. Głowacka, Wina osoby prawnej. Koncepcja winy anonimowej, „Acta Erasmiana” 2016/12, s. 25–26; M. Safjan, Odpowiedzialność deliktowa osób prawnych, stan obecny i kilka uwag de lege ferenda (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, red. J. Błeszyński, Warszawa 1994, s. 194. . Koncepcja bazuje na obserwacji, że jeżeli odpowiedzialność pewnego podmiotu jest uzależniona od popełnienia deliktu przez osobę, za którą odpowiada, to de facto kwestia identyfikacji sprawcy jest prawnie irrelewantna, jeżeli da się udowodnić, że prawie na pewno sprawcą jest jedna z osób, za którą podmiot ponosi odpowiedzialność. W przypadku przesłanki egzoneracyjnej wyłącznej winy osoby trzeciej przyjmuje się, że chodzi tu z kolei o brak powiązań sprawcy z podmiotem odpowiedzialnym, gdyż ów podmiot musi wykazać, między innymi, że nie ponosi odpowiedzialności za sprawcę, jeśli chce się zwolnić z odpowiedzialności A. Śmieja (w:) System Prawa Prywatnego. Zobowiązania – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2018, t. 6, s. 567; M. Kondek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2017, t. 3a, komentarz do art. 433 k.c., teza C.15. . Koncepcja winy anonimowej od sierpnia 2017 r. jest dopuszczona jako sposób wykładni przesłanki wyłącznej winy osoby trzeciej w art. 435 § 1 k.c., na mocy którego ustanowiono odpowiedzialność na zasadzie ryzyka prowadzącego zakład wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody Uchwała SN z 26.07.2017 r. (III CZP 30/17), www.sn.pl; A. Śmieja (w:) System..., s. 598. . Co ciekawe, przesłanka egzoneracyjna, o jakiej mowa w art. 435 § 1 k.c., ma odpowiednie zastosowanie do przypadku odpowiedzialności posiadacza pojazdu mechanicznego, zgodnie z treścią art. 436 § 1 k.c. A. Śmieja (w:) System..., s. 628; R. Morek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, t. 3a, red. K. Osajda, Warszawa 2017, komentarz do art. 436 k.c., teza E.III.32. Podobnie brzmiąca przesłanka egzoneracyjna znajduje się w przepisie art. 433 k.c., który stanowi o odpowiedzialności na zasadzie ryzyka zajmującego pomieszczenie za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia A. Śmieja (w:) System..., s. 552. . W świetle tych faktów należałoby oczekiwać zmiany w sposobie interpretacji tychże sformułowań, zgodnie z zaleceniem wykładni homonimicznej, czego jednak nie dokonano Zob. M. Zelek (w:) Kodeks cywilny – Komentarz, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, t. 1, komentarz do art. 433, nb 17. . Zgodnie z zakazem interpretacji homonimicznej, który zakazuje przypisywać tak samo brzmiącym pojęciom różne znaczenia, przedstawiona sytuacja nie mogłaby mieć miejsca J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2016, s. 300; J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 132. . Zakaz ów nie jest jednak absolutny J. Wróblewski, Sądowe...; Z. Radwański, M. Zieliński, Stosowanie i wykładnia prawa cywilnego (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2014, t. 1, s. 530–531. . Przełamać językowe znaczenie przepisu można w wypadkach, kiedy przemawiają za tym istotne powody M. Kondej, Przełamanie rezultatów wykładni językowej zgodnie z zasadą nadrzędności Konstytucji, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2019/3, s. 46; M. Rak-Rozmysłowska, Poziom związania interpretacji wynikami wykładni językowej (w:) Z badań nad prawem i administracją, Acta Erasmiana VII, red. M. Sadowski, Wrocław 2014, s. 325. . Zasadą jest więc wykładanie takiego samego zwrotu w taki sam sposób, a wyjątkowo w razie zaistnienia ważnych powodów można od tej dyrektywy odstąpić. W takim razie należy postawić sobie pytanie, czy za taką dyferencjacją w wykładni przepisów i odejściem od zasad wykładni językowej stoją przesłanki godne uwzględnienia.

Uchwała Sądu Najwyższego z 26.07.2017 r.

Jak już wspomniano powyżej, 26.07.2017 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę, na mocy której dopuścił koncepcję winy anonimowej jako dopuszczalny sposób wykładni przesłanki wyłącznej winy osoby trzeciej, o której mowa w art. 435 § 1 k.c. Uchwała SN z 26.07.2017 r. (III CZP 30/17), www.sn.pl. Stan faktyczny, na kanwie którego zapadł wyrok, sprowadzał się do przypadku wykolejenia pociągu wskutek rozkręcenia torowiska, w wyniku czego pasażer tego pociągu doznał obrażeń i poniósł szkodę. Jego ubezpieczyciel wniósł o zapłatę odszkodowania i pozwał zarządcę linii kolejowej (PKP PLK S.A.), który powołał się na fakt rozkręcenia szyn przez nieznanych sprawców w celu wykazania przesłanki egzoneracyjnej winy osoby trzeciej. Sąd Najwyższy przyznał rację zarządcy linii kolejowej, stwierdzając, że „za wystarczające należy uznać wysokie prawdopodobieństwo, że osoba trzecia, która spowodowała szkodę, nie należy do kręgu osób objętych odpowiedzialnością prowadzącego przedsiębiorstwo, i że była to osoba, której można przypisać winę; zakłada to brak istotnych wskazówek przeciwnych” Uchwała SN z 26.07.2017 r. (III CZP 30/17), www.sn.pl. . Teza uchwały stwierdzała natomiast, że „​prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody nie odpowiada za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, jeżeli istnieją podstawy do przyjęcia, że szkoda nastąpiła z wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności, choćby osoba ta nie została zidentyfikowana (art. 435 k.c.)”.

Sąd Najwyższy rozpoczął wywód od treści przepisów art. 435 k.c. Wskazał, że nie ograniczają one katalogu środków dowodowych, a tym samym dopuszczają wykorzystanie domniemania faktycznego z art. 231 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. nr 43 poz. 296 ze zm.), dalej k.p.c. . Następnie przeszedł do argumentów systemowych. Mianowicie, według Sądu Najwyższego przepis art. 435 k.c. przewiduje odpowiedzialność, która jest tak szeroka jak i surowa, co implikuje wniosek, że przesłanki egzoneracyjne nie mogą być interpretowane ścieśniająco. Ponadto Sąd Najwyższy odniósł się do funkcji kompensacyjnej, konstatując, że jej wydźwięk jest osłabiony w każdym przypadku, w którym sprawcy nie sposób zidentyfikować. W swoim wywodzie podparł się wynikami analizy orzecznictwa i doktryny, co pozwoliło mu na wysunięcie wniosku o ich niejednoznacznym stosunku do koncepcji winy anonimowej. Obalił tym samym argument z communis opinio doctorum M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2012, s. 335. . Dodatkowo pogląd ten miała wesprzeć analiza treści przepisu art. 425 k.c., który według SN przewiduje „domniemanie” poczytalności.

Poddając ten wyrok analizie, należy stwierdzić, że Sąd Najwyższy trafnie uzasadnił swoją ocenę. Prawdą jest, że sama treść przepisów nie ogranicza swobody sądu w zakresie postępowania dowodowego. Sąd może i powinien wykorzystać wszelkie dostępne środki dowodowe, gdyż są równorzędne, w tym instytucję domniemania faktycznego. Nie jest jednak jasne, dlaczego sąd przyjął, że w zakresie poczytalności materialnej przepis art. 425 k.c. stanowi o jej „domniemaniu”. Użycie cudzysłowu oznacza, że pojęcie domniemania zostało użyte jako eufemizm na sytuację podobną do domniemania. M. Zelek wskazuje, że przepis art. 425 k.c. można wiązać jedynie z domniemaniem faktycznym poczytalności. Nie ma ono charakteru prawnego M. Zelek (w:) Kodeks..., komentarz do art. 425, teza 11. . Wobec tego wypowiedź sądu należy wyłożyć w ten sposób, że chodziło mu o faktyczne domniemanie poczytalności w przeciwieństwie do prawnego domniemania poczytalności.

Wobec powyższego należy się zastanowić, czy domniemanie faktyczne poczytalności obejmuje fakt istnienia osoby, którą można uznać za poczytalną. Ontologiczny fakt istnienia osoby trzeciej jest odrębny od normatywnego faktu poczytalności takiej osoby A. Śmieja (w:) System…, s. 404-405. . W takim wypadku domniemanie faktyczne istnienia osoby trzeciej należy oprzeć o całokształt okoliczności, jak zresztą można wyczytać w uchwale, i dopiero w przypadku ustalenia istnienia takiej osoby trzeciej można mówić o domniemaniu faktycznym jej poczytalności. Bada się wówczas okoliczności faktyczne, które mogą uzasadniać przyjęcie tego domniemania, np. fakt, że pewna czynność jest na tyle skomplikowana lub trudna, że wykona ją wyłącznie dorosły.

Jeżeli chodzi o funkcję kompensacyjną, jest ona najpełniej realizowana w sytuacji, gdy przepis operuje pojęciami obiektywnymi, a więc w przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Jeżeli zasadę ryzyka się łagodzi poprzez przesłankę wyłącznej winy osoby trzeciej, zakres kompensacji się zawęża M. Kaliński, Odpowiedzialność odszkodowawcza (w:) System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań - część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2018, s. 71–73. . Trafnie przyjął SN, że samą przesłankę egzoneracyjną należy interpretować w duchu toposu in dubio pro libertate, skoro pozwala ona na uwolnienie się od surowej odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Ogólnie rzecz biorąc, sąd w uchwale nie odniósł się do differentiae specificae odpowiedzialności prowadzącego przedsiębiorstwo w kontekście odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Implikuje to pytanie, czy uwagi te mogą mieć zastosowanie do innych przepisów, które posługują się tożsamą przesłanką egzoneracyjną.

Odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo

Jak już wskazano, prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch siłami przyrody, o którym mowa w art. 435 § 1 k.c., odpowiada za bardzo szeroki krąg osób. Zalicza się do nich pracowników, przedstawicieli, podwykonawców, pomocników, producentów maszyn i tym podobnych A. Śmieja (w:) System..., s. 616–618; W. Dubis (w:) Kodeks cywilny – Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2016, s. 877. . Można wnosić, że utrudnione będzie ustalenie, czy niezidentyfikowany sprawca szkody będzie osobą trzecią, co przemawia przeciwko stosowaniu koncepcji winy anonimowej w przypadku art. 435 § 1 k.c. Wyrok SN z 8.11.1988 r. (II CR 315/88), OSP 1990/4, poz. 217; A. Rembieliński, Wina osoby trzeciej jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność właściciela samochodu, „Nowe Prawo” 1964/4, s. 330; A. Szpunar, Glosa do wyroku SN z 8.11.1988 r. (II CR 315/88), OSP 1990/4, poz. 217, pkt 1; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, Warszawa 1967, s. 178–179. Ruch przedsiębiorstwa jest rozumiany na tyle szeroko, aby ująć całą działalność danego przedsiębiorstwa, także wykraczającą poza jego siedzibę B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność... . Periculum, które powoduje ruch przedsiębiorstwa, jest obiektywnie bardzo duże – może spowodować szkody ogromnych rozmiarów oraz zagrożenie dla zdrowia lub życia wielu ludzi. Z drugiej strony podmiot odpowiedzialny może też próbować wykluczyć, że jakakolwiek osoba, za którą odpowiada, wyrządziła szkodę Uchwała SN z 26.07.2017 r. (III CZP 30/17), www.sn.pl. . O ile funkcja kompensacyjna przemawiałaby za odpowiedzialnością przedsiębiorcy, o tyle sprzeciwiałaby się jej funkcja prewencyjna i represyjna M. Szpunar, O funkcjach odpowiedzialności cywilnej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1974/1, s. 173; M. Kaliński, Odpowiedzialność…, s. 74-75. . Istota funkcji prewencyjnej zawiera się w takim oddziaływaniu na podmioty zobowiązane, aby podjęły czynności w celu uchylenia potencjalnej szkody lub zminimalizowania jej wysokości M. Szpunar, O funkcjach…, s. 176; M. Kaliński, Odpowiedzialność…, s. 74. , natomiast istota funkcji represyjnej zawiera się w karaniu podmiotów odpowiedzialnych za swoje czyny M. Szpunar, O funkcjach…, s. 178; M. Kaliński, Odpowiedzialność…, s. 75–76. . Należy stwierdzić, że prewencja najlepiej działa wtedy, gdy podmiot ma możliwość zabezpieczenia się przed szkodą. Inaczej dochodzi do nadmiernego obniżenia aktywności, co może przekładać się w makroskali na spowolnienie rozwoju gospodarczego R. Cooter, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, Warszawa 2011, s. 411, 430. . Z kolei karanie przedsiębiorcy za fakt ingerencji osób niezidentyfikowanych z imienia i nazwiska, choć z nim niepowiązanych, jest nieadekwatne, gdyż nie spełnia ani celu zapobiegawczego, o czym była już mowa, ani celu sprawiedliwościowego, gdyż waga cywilnego zawinienia jest znikoma wobec wysokości zasądzanego odszkodowania M. Krzeczek, K. Molis, Kilka słów o karze – ujęcie ogólne, „Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały” 2017/1 , s. 134. .

Wobec tego w pewnych okolicznościach, kiedy szkoda wydaje się być prawie na pewno spowodowana przez osobę trzecią w wieku powyżej 13 roku życia (co będzie wynikało z dokładnego zbadania okoliczności faktycznych zdarzenia) wydaje się niesprawiedliwe, aby obciążać przedsiębiorcę ciężarem odpowiedzialności odszkodowawczej. Ustalenie wskazanej okoliczności zależne jest od możliwości ustalenia kręgu osób, za które prowadzący przedsiębiorstwo odpowiada. W związku z tym w orzecznictwie na mocy omawianej uchwały dopuszczono stosowanie koncepcji winy anonimowej do przesłanki egzoneracyjnej Wspomina o nim, nie zgadzając się z nim, A. Śmieja (w:) System..., s. 619; poparcie w doktrynie: M. Safjan (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–449(10), red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2018, s. 1523; P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, t. 3a, Warszawa 2017, komentarz do art. 435, teza D.IV.35; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność..., s. 178–180; M. Zelek (w:) Kodeks cywilny, komentarz do art. 435, teza V.8; poparcie w orzecznictwie: uchwała SN z 26.07.2017 r. (III CZP 30/17), www.sn.pl. . Nie jest jednak to większościowy pogląd A. Olejniczak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, t. 3, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, komentarz do art. 435 k.c., teza 25; M. Sekuła-Leleno, Indywidualizacja osoby trzeciej jako przesłanka egzoneracyjna odpowiedzialności z art. 435 k.c., „Monitor Prawniczy” 2018/22, s. 1211. . Powyższe tezy pozwalają na wysunięcie wniosku, że differentia specifica odpowiedzialności przedsiębiorcy, o której mowa w art. 435 k.c., nie przemawia przeciwko stosowaniu koncepcji winy anonimowej. Należałoby więc sugerować kierowanie się linią orzeczniczą Sądu Najwyższego i jednocześnie zalecić ostrożne korzystanie z koncepcji winy anonimowej ze względu na możliwe ograniczenie praw poszkodowanego oraz relatywnie szeroki krąg osób, za które przedsiębiorca odpowiada.

Odpowiedzialność zajmującego pomieszczenie

Udowodnienie, że spełniona została przesłanka egzoneracyjna wyłącznej winy osoby trzeciej w przypadku, o którym mowa w art. 433 k.c., jest trudne ze względu na niedookreślony krąg osób, za które podmiot odpowiedzialny może odpowiadać A. Śmieja (w:) System..., s. 567–568; M. Kondek (w:) Kodeks..., komentarz do art. 433, teza C.16. . W przypadku art. 433 k.c. doktryna i orzecznictwo są zgodne, że odpowiada się za podwładnych, niepoczytalnych z art. 425 § 1 k.c. i za domowników, niezależnie od ich poczytalności i wieku. Toczy się spór o to, czy krąg tych osób obejmuje gości A. Śmieja (w:) System..., s. 566; M. Zelek (w:) Kodeks..., komentarz do art. 433, teza VI.5. . Ze względu na brak ogólnej normy dotyczącej gości przyjąć należy, że zajmujący pomieszczenie odpowiada za gości wyłącznie wtedy, gdy zakłócają korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych (art. 144 k.c.) E. Skowrońska-Bocian, M. Warciński (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–44910, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020, t. 1, komentarz do art. 144, nb 22; uchwała SN z 4.03.1975 r. (III CZP 89/74), OSP 1976/4, poz. 86; w tym kierunku: M. Zelek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 353–626, red. M. Gutowski, Warszawa 2019, t. 2, komentarz do art. 433, nb 18. . Zauważyć należy, że gość to osoba przybyła w odwiedziny do innej osoby, która tego gościa przyjęła, a więc zaakceptowała jego obecność na terenie zajmowanym przez odwiedzanego Definicja słowa „gość”, https://sjp.pwn.pl/szukaj/go%C5%9B%C4%87.html (dostęp: 6.09.2020 r.). . W związku z tym odwiedzany z łatwością może ustalić krąg osób zaliczanych do gości. Tym samym krąg osób, za które odpowiada zajmujący pomieszczenie, nie jest szeroki, a osoby zaliczające się do tego kręgu będzie można imiennie wskazać.

Koncepcja winy anonimowej mogłaby pomóc usunąć wątpliwości w przypadku, gdy szkodę spowodowała nieznana osoba trzecia, co jednak wyklucza możliwość kwalifikacji takiej osoby jako gościa. Nawet w przypadku, gdy udowodnione jest, że szkodę wyrządziła na pewno osoba trzecia, za którą zajmujący pomieszczenie odpowiada, odpowiedzialne solidarnie są wszystkie osoby trzecie, co do których istnieje dostatecznie prawdopodobne podejrzenie spowodowania szkody (art. 441 § 1 i 2 k.c.). Ciężar ustalenia rzeczywistego sprawcy należy już do sądu w postępowaniu regresowym (art. 441 § 2 k.c.) E. Bagińska, Teoria odpowiedzialności częściowej (proportional liability) jako koncepcja sprawiedliwego rozłożenia ciężaru odpowiedzialności deliktowej – wprowadzenie do problematyki, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2016/XXXV, s. 56–58; W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2020, komentarz do art. 441, teza 12. .

Obiektywne niebezpieczeństwo, dla którego ustanowiono odpowiedzialność na zasadzie art. 433 k.c., jest niewielkie i mniejsze niż niebezpieczeństwo wynikające z ruchu przedsiębiorstwa z art. 435 § 1 k.c. Uznanie koncepcji winy anonimowej doprowadziłoby do uszczuplenia praw poszkodowanego, a więc ograniczenia działania funkcji kompensacyjnej, gdyż odeszłoby się od ratio legis art. 433 k.c. Zakłada on prosty mechanizm odpowiedzialności wynikający z często zdarzającej się niemożności wskazania przez poszkodowanego w wyniku effusis vel deiectis osoby odpowiedzialnej J. Kuźmicka-Sulikowska, Zasady odpowiedzialności deliktowej w świetle nowych tendencji w ustawodawstwie polskim, Warszawa 2007, s. 200; A. Śmieja (w:) System..., s. 532–533. . Ściany pomieszczenia stanowią barierę dowodową, której poszkodowany często nie jest w stanie pokonać, co w praktyce stanowi o niemożności uzyskania kompensacji.

Zajmowanie pomieszczenia wiąże się ponadto z eksploatacją korzyści z nim związanych, za które powinien odpowiadać zajmujący pomieszczenie. W doktrynie brak jest poglądów dopuszczających stosowanie koncepcji winy anonimowej w sytuacji opisanej w art. 433 k.c. K. Lewandowski, Ubezpieczenie nieruchomości, Warszawa 2006, s. 58–59; brak jest wzmianki o dopuszczalności takiej koncepcji choćby w części Systemu autorstwa A. Śmiei (s. 565–568). Należy zwrócić uwagę też na to, że przesłanka egzoneracyjna zawiera sformułowanie „i której działaniu nie mógł zapobiec”, które jest rozumiane w ten sposób, że wymaga się od osoby zajmującej pomieszczenie działania z należytą starannością i dopiero gdy szkoda i tak powstałaby mimo zachowania należytej staranności, osoba zajmująca pomieszczenie mogłaby zwolnić się z odpowiedzialności M. Kondek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2017, t. 3a, komentarz do art. 433 k.c., teza C.16. .

Ta część przesłanki egzoneracyjnej jest bezpośrednim przejawem funkcji prewencyjnej, gdyż wprowadza obowiązki zapobiegawcze. Należy więc z należytą starannością ustalić krąg gości i z należytą starannością należy zapobiec ich wybrykom. W razie zaniechania tych czynności lub niedołożenia należytej staranności sam podmiot odpowiedzialny na zasadzie art. 433 k.c. pozbawia się dobrodziejstwa skorzystania z przesłanki egzoneracyjnej. Funkcja represyjna przemawia za stosowaniem koncepcji winy anonimowej, gdyż brak wtedy nieadekwatnej odpowiedzialności cywilnej. Wobec powyższego należy stwierdzić, że koncepcja winy anonimowej nie może być zastosowana do art. 433 k.c., gdyż nie ma niebezpieczeństwa nieustalenia tożsamości osoby trzeciej, co należy uznać za ważny powód odstąpienia od wykładni literalnej M. Zelek (w:) Kodeks…, komentarz do art. 433, nb 17. . Podane argumenty pozwalają przełamać wykładnię językową Z. Radwański, M. Zieliński (w:) System..., s. 530–531; J. Wróblewski, Sądowe..., s. 132. .

Odpowiedzialność posiadacza pojazdu

Artykuł 436 § 1 k.c. stanowi o odpowiedzialności posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody za szkodę spowodowaną ruchem tego środka. Jeśli chodzi o krąg osób, za które posiadacz pojazdu ponosi odpowiedzialność, obejmuje on osoby, za które odpowiada na podstawie przepisów art. 427–430 k.c. Zaliczamy do niego też władającego pojazdem jako prekarzysta lub dzierżyciel W. Dubis (w:) Kodeks..., s. 883; A. Śmieja (w:) System..., s. 655; P. Bucoń, Odpowiedzialność cywilna uczestników wypadku komunikacyjnego, Warszawa 2008, s. 72; J. Szczechowicz, Odpowiedzialność cywilna posiadacza mechanicznego środka komunikacji za szkody wyrządzone w ruchu lądowym, Olsztyn 2013, s. 67. . Należy uznać, że krąg osób, za które posiadacz pojazdu odpowiada, jest wąski i dookreślony J. Szczechowicz, Odpowiedzialność... . Możliwość ustalenia, kto należy do tego kręgu, jest zatem rzeczą prostą. Osobą trzecią może być inny uczestnik ruchu, osoba zobowiązana do nadzoru nad sprawcą szkody lub podmiot odpowiadający za prawidłowe utrzymanie drogi albo wykonujący roboty drogowe W. Dubis (w:) Kodeks..., s. 882. . Niebezpieczeństwo płynące z ruchu pojazdu jest niewielkie i nie osiąga rozmiarów niebezpieczeństwa ruchu przedsiębiorstwa, a jest większe od niebezpieczeństwa wynikającego z zajmowania pomieszczenia. Odpowiednie stosowanie przesłanki egzoneracyjnej, o której mowa w art. 435 § 1, do przypadku regulowanego przepisem art. 436 § 1 k.c., nie pozwala na rozstrzygnięcie, gdyż stosowanie odpowiednie nie jest stosowaniem wprost. Funkcja art. 435 § 1 k.c. (cuius commodum, eius periculum) jest inna niż art. 436 § 1 k.c. (częsty brak winy sprawcy szkody) A. Śmieja (w:) System..., s. 629; uchwała SN z 26.07.2017 r. (III CZP 30/17), www.sn.pl. . Bycie posiadaczem pojazdu, który przez swoją ruchliwość oraz masę może stanowić niebezpieczeństwo dla innych użytkowników dróg, powoduje, że posiadacz powinien wziąć na swoje barki ciężar odpowiedzialności za ruch tego pojazdu Tak też: A. Śmieja (w:) System..., s. 629. . Eksploatacja korzyści związanych z pojazdem (cuius commodum, eius periculum) stanowi jedynie uboczną funkcję tej podstawy odpowiedzialności. Dochodzi do tego znaczne ryzyko wypadku ze względu na dużą liczbę pojazdów występujących na drogach oraz znaczenie transportu dla życia codziennego A. Śmieja (w:) System..., s. 608. . Na tle art. 436 § 1 k.c. ogromna większość doktryny nie dopuszcza stosowania koncepcji winy anonimowej w celu zwolnienia się z odpowiedzialności J. Szczechowicz, Odpowiedzialność..., s. 63; P. Bucoń, Odpowiedzialność..., s. 74; J. Kuźmicka-Sulikowska, Zasady..., s. 191; G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna za wypadki drogowe, Warszawa 2007, rozdz. 1, podrozdz. 3, pkt 3; brak wzmianek w A. Śmieja, System..., s. 654–656; za jest A. Rembieliński, Wina..., s. 330. .

Sytuacja, w której posiadacz odpowiada za to, za co w całości odpowiadać powinna niezidentyfikowana osoba trzecia, wydaje się niesprawiedliwa, gdyż brak jest tu tak silnego ratio legis jak w przypadku art. 435 § 1 k.c. ze względu na możność identyfikacji potencjalnego sprawcy (tablice rejestracyjne, cechy szczególne pojazdu). Dodatkowo, skoro zagrożenie prowadzenia przedsiębiorstwa jest abstrakcyjnie większe, a krąg osób, za które prowadzący przedsiębiorstwo odpowiada, jest trudny do ustalenia w konkretnej sytuacji, to tym bardziej w wypadku mniejszego zagrożenia oraz węższego i łatwiejszego do ustalenia kręgu wspomnianych osób można by dopuścić ostrożne stosowanie koncepcji winy anonimowej.

Nie wydaje się trafne obciążać odpowiedzialnością posiadacza pojazdu, jeżeli wypadek został spowodowany ewidentnie z winy osoby trzeciej. Względy prewencyjne nakazują stosować prewencję tam, gdzie działania zapobiegawcze są możliwe. Nie są możliwe, gdy sprawca – osoba trzecia – pozostaje niezidentyfikowana. Prewencja mogłaby doprowadzić do zmniejszenia aktywności ponad rozsądny rozmiar. Tak samo jak w wypadkach poprzednich, represja za czyny, na których dokonanie podmiot odpowiedzialny nie miał wpływu, pozostaje nieuzasadniona.

Bodziec w postaci braku odpowiedzialności za szkody spowodowane wyłącznie z winy niezidentyfikowanej osoby trzeciej nie jest na tyle silny, aby doprowadził do nadmiernej redukcji aktywności w sytuacji, gdy większość sprawców można zidentyfikować. Nakaz interpretacji in dubio pro libertate także tu zostanie użyty ze względu na obecność tożsamej przesłanki egzoneracyjnej, choć jego wydźwięk jest w pewien sposób osłabiony ze względu na niezbyt surową i szeroką odpowiedzialność cywilną. Poza tym funkcja kompensacyjna może być realizowana w znacznej mierze przez system obowiązkowych ubezpieczeń, co oznacza, że z relacji cywilnoprawnej deliktowej przenosi się ją na system ubezpieczeniowy. Nie stoi to na przeszkodzie użycia koncepcji winy anonimowej, gdyż to zakład ubezpieczeń będzie zobowiązany go znaleźć. Tym samym potwierdzono zakaz wykładni homonimicznej.

Podsumowanie

Okoliczność egzoneracyjna wyłącznej winy osoby trzeciej została użyta przez ustawodawcę w części Kodeksu cywilnego dotyczącej deliktów w przepisach art. 433, 435 § 1 i art. 436 § 1 k.c. Tym samym nakaz wykładni homonimicznej zalecałby interpretację wszystkich przesłanek w podobny sposób, a więc w sposób przyjęty przez Sąd Najwyższy w wyroku z sierpnia 2017 r. Jednak nie może być to uznany sposób interpretacji z tego względu, że zakaz interpretacji homonimicznej nie jest absolutny. Granicą tego zakazu są ważne powody. Pojawiają się one w przypadku odpowiedzialności zajmującego pomieszczenie (art. 433 k.c.), gdy nie można stosować koncepcji winy anonimowej ze względu na jej nieprzydatność. Sytuacja uzasadniająca jej zastosowanie nie może bowiem zajść. Zajmujący pomieszczenie ma dołożyć należytej staranności, a więc ustalić tożsamość osób przebywających u niego w pomieszczeniu.

Jeżeli chodzi o odpowiedzialność osoby odpowiedzialnej z art. 435 § 1 k.c., to brak jest przesłanek do odmowy stosowania koncepcji winy anonimowej w przypadku, gdy rzeczywiście stwierdzono, że prawie na pewno spowodowała szkodę osoba trzecia, np. metodą eliminacji osób odpowiedzialnych. Mimo to należy zachować ostrożność ze względu na wysokie abstrakcyjne niebezpieczeństwo, które powoduje ruch zakładu, oraz szeroki krąg osób, za który prowadzący zakład odpowiada. Tak samo należałoby stosować koncepcję winy anonimowej do przypadku, o którym mowa w art. 436 § 1 k.c. Nie byłaby to częsta sytuacja ze względu na fakt, że uczestników ruchu zazwyczaj można zidentyfikować. Niemniej jednak ze względu na mniejsze abstrakcyjne periculum, które powoduje ruch pojazdów, oraz względną łatwość identyfikacji sprawcy, można by dopuścić stosowanie koncepcji winy anonimowej.

Z analizy można wyciągnąć wniosek, że za stosowaniem koncepcji winy anonimowej stoi przede wszystkim funkcja prewencyjna i represyjna odpowiedzialności odszkodowawczej, a także zasada in dubio pro libertate. Jeżeli przepis ma działać motywująco na potencjalne podmioty odpowiedzialne na zasadzie ryzyka, musi istnieć możliwość wdrożenia środków zapobiegawczych. Jeżeli szkodę powoduje nieznana osoba trzecia, nie ma takiej możliwości, więc jedynym sposobem funkcjonowania staje się redukcja aktywności. Nie zawsze jest ona korzystna, w szczególności w makroskali. Represja z kolei jest nieadekwatna, gdyż ewentualna kara nie spełnia żadnych celów kary. Funkcja kompensacyjna musi być uwzględniana w oparciu o całokształt okoliczności i nie jest samodzielna. Uznanie dopuszczalności stosowania koncepcji winy anonimowej do okoliczności egzoneracyjnej wyłącznej winy osoby trzeciej nie jest rozwiązaniem optymalnym ze względu na opuszczanie elementu subiektywnego winy w zależności od konkretnej sytuacji, co nie wydaje się najszczęśliwszym zabiegiem w świetle zasady bezpieczeństwa obrotu. Tym samym, de lege ferenda, zalecane byłoby odniesienie się ustawodawcy do koncepcji winy anonimowej w ten sposób, że przesłankę winy zastąpiono by w przepisach będących przedmiotem wykładni w duchu koncepcji winy anonimowej (m.in. art. 435 i 436 k.c.) przesłanką niedochowania należytej staranności przez podmiot odpowiedzialny, która ma charakter obiektywny Z. Banaszczyk, P. Granecki, O istocie należytej staranności, Palestra 2002/7–8, s. 14. .