P ostępowanie w stosunku do nieobecnych stanowi jeden z trybów szczególnych postępowania karnego skarbowego. Kodeks postępowania karnego z 1997 r. nie przejął wzorem procedury karnej z 1969 r. tego trybu w ściganiu czynów powszechnych. Tryb w stosunku do nieobecnych ma na celu umożliwienie przeprowadzenia postępowania przygotowawczego oraz postępowania jurysdykcyjnego pomimo nieobecności oskarżonego (podejrzanego) lub osoby odpowiedzialnej posiłkowo. Ma on charakter fakultatywny, a o jego stosowaniu w praktyce powinny decydować względy celowościZ. Siwik, Postępowanie w stosunku do nieobecnych w sprawach karnych skarbowych, „Palestra” 1978, nr 11–12, s. 51.. Jest też konsekwencją obowiązywania zasady legalizmu rozciągającej się na całe postępowanie i dotyczącej zarówno oskarżyciela, jak i sąduZob. art. 10 § 1 k.p.k. i art. 14 § 2 k.p.k..

Tryb wobec nieobecnych może pojawić się na etapie postępowania przygotowawczego, jak i w postępowaniu przed sądem, o ile przesłanki do jego stosowania wystąpią w obu stadiach procesu karnego skarbowego. Obejmuje zarówno przestępstwa, jak i wykroczenia skarbowe. Charakter i specyfika czynów skarbowych predestynuje wykorzystanie tego trybu w ściganiu i rozstrzyganiu deliktów skarbowych. W tym przypadku bowiem, na równi ze sprawiedliwą karą, istotne jest zaspokojenie uszczuplonych należności celnych i podatkowych przez ich pobór albo orzeczenie przepadku towarów będących przedmiotem przestępstwa lub wykroczenia skarbowegoG. Skowronek, Praktyczne zastosowanie postępowania w stosunku do nieobecnych w świetle przepisów kodeksu karnego skarbowego, „Przegląd Policyjny” 2002, nr 2, s. 143.. W postępowaniu in absentia orzeczenie co do kary, środka karnego lub innego środka można ograniczyć do przepadku przedmiotów (art. 19 § 4 k.k.s.).

Ograniczenie prawa do obrony i zasady kontradyktoryjności tkwiące w postępowaniu wobec nieobecnych spotkać można także w procesie powszechnym (tryb nakazowy, wyrok zaoczny, rozprawa apelacyjna pod nieobecność oskarżonego). Zrekompensowaniem tego stanu jest przyznane skazanemu w tym trybie uprawnienie do złożenia w określonym terminie wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy i przy jego stawieniu się na rozprawę prowadzenie procesu sądowego w danej instancji od początku na zasadach ogólnychZauważenia wymaga, że unormowania dotyczące trybu wobec nieobecnych poddane zostały na skutek pytania prawnego Sądu Rejonowego w Szczecinie rozstrzygnięciu Trybunału Konstytucyjnego, który wyrokiem z 9 lipca 2002 r. w sprawie P 4/01 (OTK-A 2002, nr 4, poz. 52) stwierdził zgodność art. 173–177 k.k.s. z art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz z wymienionymi w orzeczeniu aktami prawa międzynarodowego obowiązującymi w RP..

W procesie złożonym podmiotowo tryb wobec nieobecnych może być zastosowany względem jednego lub kilku oskarżonych, w stosunku do innych proces będzie przebiegać na zasadach ogólnych. Możliwa jest sytuacja, że względem oskarżonego wdrożono tryb wobec nieobecnych, a reguły podstawowe znajdą zastosowanie wobec odpowiedzialnego posiłkowo i vice versa, zależy to od zaistnienia podstaw stosowania tego trybu w stosunku do każdego z wymienionych uczestników procesu. Oczywista jest również sytuacja, w której postępowanie wobec nieobecnych będzie się toczyć zarówno względem podejrzanego (oskarżonego), jak i odpowiedzialnego posiłkowoT. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2001, s. 534..

WARUNKI STOSOWANIA TRYBU WOBEC NIEOBECNYCH

Z punktu widzenia przesłanek trybu wobec nieobecnych podstawowa jest regulacja art. 173 k.k.s., który to przepis przewiduje warunki pozytywne (umożliwiające sięgnięcie po postępowanie wobec nieobecnych) oraz przesłanki negatywne (wykluczające korzystanie z tego trybu).

Postępowanie to można wdrożyć wobec sprawcy przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, który przebywa stale za granicą albo gdy nie można ustalić jego miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju (art. 173 § 1 k.k.s.). Ratio legis tego trybu opiera się bowiem na założeniu, że sprawca przestępstwa czy wykroczenia skarbowego nie może skutecznie uchylać się od odpowiedzialności karnoskarbowej tylko z tego powodu, że przebywa stale za granicą, lub gdy nie można ustalić jego miejsca zamieszkania albo pobytu w kraju.

Wystąpienie przeszkód w procedowaniu in absentia powoduje, że przedmiot procesu jest rozstrzygany na zasadach ogólnych. Do przesłanek negatywnych zaliczyć należy:

• budzące wątpliwości okoliczności popełnienia czynu lub winy sprawcy,
• ukrycie się oskarżonego po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia,
• ustalenie w toku postępowania przed sądem miejsca zamieszkania lub pobytu oskarżonego w kraju,
•    powrót oskarżonego do kraju.

Zmieniony w 2005 r. art. 173 § 2 pkt 2 k.k.s. zróżnicował negatywne warunki trybu wobec nieobecnych w zależności od tego, czy czyn zabroniony stanowi przestępstwo, czy wykroczenie skarbowe. W sprawie o wykroczenie skarbowe postępowanie wobec nieobecnych ze względu na charakter tych czynów może toczyć się także, gdy oskarżony ukrył się po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia, jak i wówczas, gdy w toku postępowania przed sądem ustalono jego miejsce zamieszkania lub pobytu w krajuArt. 173 § 2 pkt 2 k.k.s. zmieniony przez art. 1 pkt 132 ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 178, poz. 1479).. Oczywiste jest również, że ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju podejrzanego, a zatem jeszcze na etapie postępowania przygotowawczego, obala ów tryb ze względu na brak przesłanki pozytywnej, o jakiej mowa w art. 173 § 1 k.k.s. Istotnym warunkiem umożliwiającym korzystanie z procedury wobec nieobecnych jest również ustalenie, że wina sprawcy i okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości. Postępowanie karne skarbowe oparte jest bowiem zazwyczaj na dowodach z dokumentów, co nie oznacza, że wyjaśnienia podejrzanego (oskarżonego) nie mają znaczenia w tym przypadku. Są one  istotne dla oceny winy sprawcy, która przecież ma nie budzić wątpliwości. Ustalenie to, w sytuacji gdy organ postępowania w ogóle nie przesłuchiwał podejrzanego, może rodzić zarzut, że jest oparte na subiektywnym odczuciu prowadzącego postępowanieG. Skowronek, Praktyczne zastosowanie, s. 144..

Postępowanie w stosunku do nieobecnych można zastosować wobec obywateli polskich, cudzoziemców, apatrydów. Nie jest ono nastawione wyłącznie na cudzoziemców, lecz generalnie na osoby, których miejsce zamieszkania w Polsce jest nieustaloneT. Grzegorczyk, Postępowania szczególne wobec cudzoziemców, (w:) A. J. Szwarc (red.), Przestępczość przygraniczna. Postępowanie karne przeciwko cudzoziemcom w Polsce, Poznań 2000, s. 113.. Gdyby oskarżonym (podejrzanym) był cudzoziemiec stale mieszkający w Polsce, postępowanie w stosunku do nieobecnych nie znajdzie do niego zastosowania, o ile można ustalić jego miejsce zamieszkania lub pobytu w kraju. Przepis wymaga, by sprawca „stale” przebywał za granicą, stąd wniosek, że chodzi o osoby, które przebywają za granicą trwale bądź też czasowo, ale długotrwale i bez określenia prawdopodobnej chwili powrotuG. Bogdan, A. Nita, Z. Radzikowska, A. Świątkiewicz, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Sopot 2000, s. 573.. Warunek w postaci niemożności ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu sprawcy w kraju jest spełniony, gdy organ podejmie czynności zmierzające do ustalenia zamieszkania lub pobytu sprawcy w Polsce i nie zostaną one zakończone pozytywnym wynikiem. Innymi słowy, w aktach sprawy winno się znaleźć potwierdzenie działań zmierzających do ustalenia stałego lub czasowego adresu sprawcy. W doktrynie wyraża się pogląd, że sam wyjazd oskarżonego, nawet bez podania kierunku, nie stanowi wystarczającego powodu do zastosowania trybu wobec nieobecnych, gdyż poprzedzać go powinny działania zmierzające do ustalenia miejsca jego pobytuG. Skowronek, Praktyczne zastosowanie, s. 144..

Ustalenie miejsca zamieszkania lub pobytu sprawcy w Polsce w toku postępowania sądowego powoduje konieczność rezygnacji z dalszego procedowania w tym trybie (art. 173 § 2 pkt 2 k.k.s.). Taki sam skutek zachodzi w przypadku, gdy oskarżony ukrył się po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia (art. 173 § 2 pkt 2 k.k.s.). W tym ostatnim przypadku, jeśli oskarżony ukrył się wprawdzie po wniesieniu aktu oskarżenia, lecz przed jego doręczeniem, sąd nie może wydać postanowienia o zastosowaniu trybu wobec nieobecnych, a powinien podjąć działania poszukiwawcze podejrzanego, w tym z uwzględnieniem możliwości zawieszenia postępowania i zastosowania listu gończego po wydaniu postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, gdy postępowanie dotyczy przestępstwa skarbowego. Jeśli jednak oskarżony ukrył się, ale już po doręczeniu mu odpisu aktu oskarżenia, wezwanie na rozprawę wysłane pod dotychczasowy adres uważać należy za doręczone (art. 139 § 2 w zw. z § 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.), a to umożliwia prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego na zasadzie art. 479 § 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.sT. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy, s. 536.. Prowadzenie postępowania w stosunku do nieobecnych nie jest obowiązkiem sądu, chociażby ujawniły się przesłanki do jego zastosowania. W konsekwencji sąd może wybrać wariant odroczenia rozprawy lub zawieszenia postępowania i zarządzić poszukiwania oskarżonego. Zaznaczyć należy, że kwestia ukrycia się oskarżonego po wniesieniu aktu oskarżenia jako przesłanka negatywna dotyczy tych sytuacji, w których postępowanie przygotowawcze było prowadzone z udziałem  podejrzanego, a kwestia jego ukrycia pojawia się dopiero po wniesieniu aktu oskarżenia. W przypadku gdy już postępowanie przygotowawcze toczyło się w trybie wobec nieobecnych, sprawcy nie ma na tym etapie procesu, trudno więc przyjmować, że ukryje się on po wniesieniu aktu oskarżenia. Gdyby jednak zaistniała sytuacja, że oskarżony, co do którego prowadzono postępowanie przygotowawcze w trybie wobec nieobecnych, odebrał odpis aktu oskarżenia, wysłany przez sąd, należy uznać, że ustalono jego miejsce zamieszkania lub pobytu w kraju, co już stanowi przesłankę negatywną tego trybu. Wtórna w tym przypadku jest kwestia, czy stawi się on dalej na rozprawę, choć gdyby się nie stawił i zachodziły podstawy do uznania, że się ukrywa, należałoby podjąć działania poszukiwawcze lub – w przypadku trybu uproszczonego – istniałaby możliwość wydania wyroku zaocznego. Problem jednak w tym, że w powszechnym procesie karnym w postępowaniu uproszczonym sąd dysponuje jeśli nie wyjaśnieniami złożonymi w postępowaniu przygotowawczym, w których podejrzany odnosi się do zarzutu, to przynajmniej samym jego oświadczeniem, że odmawia składania wyjaśnień, gdyż obecnie praktycznie nie ma sytuacji, w której sąd nie dysponowałby wcześniej złożonymi wyjaśnieniami oskarżonego, choćby w postaci wspomnianego protokołu zawierającego stwierdzenie o odmowie złożenia wyjaśnień. Sąd nie może wydać wyroku zaocznego, jeżeli oskarżony nie złożył uprzednio wyjaśnieńUchwała SN z 17 lutego 1971 r., VI KZP 58/71, OSNKW 1972, nr 4, poz. 59.. W przypadku postępowania karnego skarbowego, które już w stadium przygotowawczym toczyło się wobec nieobecnych, brak jest w aktach śladu przesłuchania podejrzanego, co wyklucza możliwość rozstrzygnięcia sprawy wyrokiem zaocznym. Kolejna kwestia, która również przesądzi o braku możliwości wydania wyroku zaocznego, wiąże się z obecnością obrońcy. Zgodnie z art. 479 § 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s., w przypadku gdy oskarżony, któremu doręczono wezwanie, nie stawi się na rozprawę główną, sąd może prowadzić postępowanie pod jego nieobecność, a jeśli nie stawi się także obrońca, istnieje możliwość wydania wyroku zaocznego. W postępowaniu wobec nieobecnych udział obrońcy jest jednak obligatoryjny. Wprawdzie w art. 176 § 1 k.k.s mówi się, że ten udział jest obowiązkowy także w postępowaniu odwoławczym, to a fortiori jest on obowiązkowy w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. W rezultacie pojawienie się obrońcy obligatoryjnego eliminuje możliwość rozstrzygnięcia sprawy wyrokiem zaocznym, również gdyby chodziło o wykroczenie skarbowe, brak bowiem w tym zakresie odmiennych uregulowań.

Przepis art. 176 § 1 k.k.s. stosuje się odpowiednio do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, gdy nie ma on pełnomocnika, i w takim wypadku prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznaczy odpowiedzialnemu posiłkowo pełnomocnika (art. 176 § 2 zd. 1 k.k.s.). Odpowiednie stosowanie art. 176 § 1 k.k.s. w stosunku do pełnomocnika odpowiedzialnego posiłkowo pozwala przyjąć, że winien on obowiązkowo uczestniczyć w rozprawie, mimo że sam udział podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej nie jest na rozprawie konieczny, chociażby ta toczyła się w trybie zwyczajnym (arg. ex art. 158 § 1 k.k.s.).

Istotne problemy mogą wynikać z odniesienia trybu wobec nieobecnych do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. Na zasadzie art. 173 § 3 k.k.s. regulacje dotyczące warunków pozytywnych i negatywnych tego trybu znajdują zastosowanie  do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. Po pierwsze, odpowiednie stosowanie tych przepisów oznacza tu możliwość objęcia procedurą wobec nieobecnych podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jedynie, gdy czyn ma charakter przestępstwa skarbowego. Co do wykroczeń skarbowych nie stosuje się bowiem unormowań dotyczących odpowiedzialności posiłkowej (arg. ex art. 53 § 40 k.k.s.). W odpowiednim stosowaniu przesłanek pozytywnych i negatywnych tego trybu nie powinno być problemów, gdy podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej jest osoba fizyczna. Wówczas warunki pozytywne trybu odnieść należy do tego podmiotu. Uwarunkowania negatywne muszą być zmodyfikowane o tyle, że elementów w zakresie „winy sprawcy i okoliczności popełnienia czynu”, o jakich mówi przepis art. 173 § 2 pkt 1 k.k.s., nie można odnieść wprost do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności. Wina sprawcy czynu oraz okoliczności jego popełnienia mają znaczenie dla przypisania zawinionego sprawstwa bądź innej prawnokarnie relewantnej jego postaci osobie objętej aktem oskarżenia co do czynu, w związku z którym można wdrożyć odpowiedzialność posiłkową. Wszelkie zaś braki w materiale dowodowym rzutujące na odpowiedzialność sprawczą mogą prowadzić do uniewinnienia oskarżonego lub innego niż skazanie zakończenia procesu, co z kolei wyłącza także odpowiedzialność posiłkową, którą należy wówczas pozostawić bez rozpoznania. Elementy ujęte w art. 173 § 2 pkt 1 k.k.s. odnoszą się do oskarżonego, a jedynie pośrednio decydują o odpowiedzialności posiłkowej w tym znaczeniu, że przesądzenie warunków odpowiedzialności karnej oskarżonego i jego skazanie na karę grzywny lub orzeczenie środka karnego równowartości pieniężnej przepadku przedmiotu otwiera drogę dla nałożenia odpowiedzialności, obligatoryjnego przy wystąpieniu podstaw z art. 24 k.k.s. Odpowiednie zastosowanie art. 173 § 2 pkt 1 k.k.s. oznaczać tu będzie brak wątpliwości odnośnie do istnienia podstaw tej odpowiedzialnościTak też T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2006, s. 652.. Wątpliwości co do związków oskarżonego z podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej czy w zakresie możliwości uzyskania korzyści przez ten podmiot w związku z czynem sprawcy skutkować winny zaniechaniem stosowania trybu wobec nieobecnych do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. Z kolei przesłanka ukrycia się oskarżonego po wniesieniu do sądu aktu oskarżenia – art. 173 § 2 pkt 2 k.k.s. winna być rozumiana jako ukrycie się podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej po wniesieniu aktu oskarżenia z wnioskiem o nałożenie takiej odpowiedzialności. Do podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej będącego osobą fizyczną bezpośrednio zastosowanie znajdzie negatywna przesłanka ujęta w dalszej części art. 173 § 2 pkt 2 k.k.s., mówiąca o ustaleniu po wniesieniu aktu oskarżenia miejsca zamieszkania lub pobytu w kraju. Choć – jak już wspomniano – udział podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej na rozprawie w myśl art. 158 § 1 k.k.s. nie jest obowiązkowy, to stosuje się doń art. 75 k.p.k. w zw. z art. 125 § 1 k.k.s., stwarzający możliwość przymusowego sprowadzenia osoby reprezentującej ów podmiot. Do tej strony procesu stosuje się także przepisy art. 138 i art. 139 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s., a zatem w przypadku przebywania za granicą winna ona wskazać adresata dla doręczeń w kraju, gdy zaś tego nie uczyni albo też zmieni miejsce zamieszkania lub nie będzie przebywać pod wskazanym adresem, pisma wysłane pod te znane adresy będą uznane za doręczone.

Z unormowań dotyczących instytucji odpowiedzialności posiłkowej wynika jednak, że podmiotem pociągniętym do tej odpowiedzialności może być także osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej (art. 53 § 40 k.k.s.). Kodeks karny skarbowy stanowi w art. 123 § 2, że za podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej niebędący osobą fizyczną czynności procesowych może dokonywać organ uprawniony do działania w jego imieniu. Prawo karne skarbowe nie określa natomiast, które organy są uprawnione do działania w imieniu poszczególnych podmiotów. Kwestie te regulują przepisy dotyczące statusu poszczególnych kategorii osób prawnych i jednostek organizacyjnychA. R. Światłowski, B. Nita, Prawo do obrony podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w k.k.s., (w:) Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000, s. 350.. Powstaje zatem pytanie, czy owo odpowiednie stosowanie przepisu art. 173 § 1 k.k.s. do pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej podmiotu niebędącego osobą fizyczną oznacza stosowanie trybu w przypadku podmiotów, które nie mają siedziby na terenie kraju i spełniają wymogi do poniesienia subsydiarnej odpowiedzialności posiłkowej za grzywnę lub równowartość przepadku przedmiotów, a z których nie wywiązał się sprawca działający w warunkach art. 24 k.k.s., czy też odpowiednie stosowanie przepisu art. 173 § 1 k.k.s. oznacza jego odniesienie do osoby reprezentującej podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej niebędący osobą fizyczną. Niewątpliwie wyjściowe jest ustalenie siedziby tego podmiotu, a wynikać to powinno z rejestrów, wpisów do ewidencji i innych form udokumentowania funkcjonowania tych podmiotów. Zazwyczaj chodzi tu o różne formy prowadzenia działalności gospodarczej w postaci spółek osobowych i kapitałowych, mogą to być także fundacje, spółdzielnie itp. W przypadku tych podmiotów organ prowadzący postępowanie przygotowawcze, a w przypadku trybu wobec nieobecnych stosowanego na etapie postępowania sądowego – sąd, winien podjąć działania zmierzające do ustalenia siedziby, miejsca prowadzenia działalności, miejsca urzędowania w zależności od struktury podmiotu. W tym przypadku, podobnie jak w odniesieniu do osób fizycznych, stan prawny dotyczący siedziby podmiotu, a wynikający z ustaleń w rejestrach, np. Krajowym Rejestrze Sądowym, wypisach z ewidencji, może nie być adekwatny do stanu faktycznego, gdyż podmiot, który ma być odpowiedzialny posiłkowo, nie funkcjonuje w miejscu wskazanym w dokumentach i nie jest znana inna siedziba czy miejsce działalności danego podmiotu. Wówczas zasadniczo można powiedzieć, że odpowiednie zastosowanie znajduje przesłanka z art. 173 § 1 k.k.s. w zw. z art. 173 § 3 k.k.s. Czy jednak samo podjęcie ustaleń w zakresie siedziby, miejsca działalności podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jest wystarczające dla przesądzenia o trybie wobec nieobecnych? Wydaje się, że należy również wdrożyć działania zmierzające do ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu osoby reprezentującej ów podmiot albo organ tego podmiotu, by ustalić, co dzieje się z samym podmiotem, którego ma reprezentować. Przy czym zauważyć tu należy, że nie zawsze osoba ta będzie kompetentna do reprezentowania tego podmiotu i w przypadku odnalezienia takiej osoby należy zweryfikować, czy aktualna jest jej reprezentacja i jakie są losy samego podmiotu, który reprezentuje. Kwestie te są istotne nie tylko dla samej decyzji o zastosowaniu procedury wobec nieobecnych, ale rzutują także na przyszłość w zakresie realności wyegzekwowania odpowiedzialności, o ile grzywny czy równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów nie uiści sam sprawca.

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE PROWADZONE W STOSUNKU DO NIEOBECNYCH

Postępowanie w stosunku do nieobecnych może zaistnieć już w przygotowawczym stadium procesu, przy spełnieniu przesłanek z art. 173 § 1 k.k.s. i braku wyłączeń, o jakich mowa w art. 173 § 2 k.k.s. Ponieważ przepis art. 173 § 1 k.k.s stanowi o postępowaniu przeciwko sprawcy, przyjąć należy, że dla skorzystania z tego trybu w postępowaniu przygotowawczym niezbędne jest jego przejście z fazy w sprawie (in rem) w postępowanie przeciwko osobie (in personam). Przepis mówi wyraźnie o sprawcy czynu skarbowego, a nadto warunki jego stosowania są tak skonstruowane, że wyraźnie odnoszą się do osoby odpowiedzialnej za czyn zabroniony jako przestępstwo lub wykroczenie skarbowe. Wydaje się zatem, że postanowienie o przedstawieniu zarzutów, a w przypadku podstaw odpowiedzialności posiłkowej postanowienie o pociągnięciu do tej odpowiedzialności winno antycypować wydanie postanowienia o zastosowaniu trybu w stosunku do nieobecnych. W literaturze słusznie podkreśla się, że istota postępowania w stosunku do nieobecnych sprowadza się do modyfikacji zwykłego porządku procesowego ze względu na nieobecność oskarżonego (podejrzanego – H. S.) lub podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo i redukcji tych czynności procesowych, których nie można wykonać z powodu ich absencjiJ. Kosonoga, Zakres gwarancji procesowych oskarżonego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych (rozdział 19 k.k.s.), „Prokuratura i Prawo” 2002, z. 7–8, s. 93.. Do klasycznych czynności postępowania przygotowawczego, których nie można wykonać w pełnym zakresie z powodu nieobecności podejrzanego, zalicza się przedstawienie zarzutów, które stanowi złożoną instytucję procedury karnej i składa się ze sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ogłoszenia tego postanowienia podejrzanemu oraz przesłuchania go na okoliczności związane z postawionym zarzutem (art. 313 § 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Wobec specyfiki trybu wobec nieobecnych, w którym brak jest podejrzanego, oczywiste staje się okrojenie możliwości wykonania wszystkich czynności składających się na instytucję przedstawienia zarzutów, która ogranicza się w tym przypadku do wydania postanowienia, załączanego do akt sprawy. Nie ulega wątpliwości, że wydanie takiego postanowienia otwiera proces przygotowawczy na etap, w którym występuje podejrzany. De lege lata Kodeks postępowania karnego wymóg sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów odnosi do postępowania przygotowawczego prowadzonego w formie śledztwa (art. 313 § 1 k.p.k.), dla dochodzenia konieczność wydania takiego postanowienia k.p.k. odnosi do przypadku, gdy podejrzany jest tymczasowo aresztowany (art. 325g § 1 k.p.k.). W pozostałych przypadkach w dochodzeniu treść zarzutu wpisuje się do protokołu przesłuchania podejrzanego i w trakcie przesłuchania początek wykonania tej czynności rozpoczyna poinformowanie podejrzanego o treści zarzutu, a z tą chwilą osobę przesłuchiwaną uważa się za podejrzanego (art. 325g § 2 k.p.k.). W przypadku gdy postępowanie o czyn karny skarbowy jest prowadzone w formie śledztwa i pojawią się podstawy do przedstawienia zarzutów, wydaje się takie postanowienie i przy spełnieniu pozostałych warunków z Kodeksu karnego skarbowego można wydać postanowienie o zastosowaniu postępowania wobec nieobecnych. Dla większości przestępstw skarbowych, jak i dla wszystkich wykroczeń skarbowych, dominującą formą prowadzenia postępowania przygotowawczego jest jednak dochodzenie, w którym nie jest wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Z uwagi jednak na szczególną sytuację, jaka przewidziana jest w przypadku trybu wobec nieobecnych, gdzie nie ma niejako głównego „aktora” procesu, którym jest podejrzany, nie jest możliwe jego przesłuchanie, a niezbędne staje się wydanie samego postanowienia w tej kwestii. Zaznaczyć należy również, że przepis art. 325g § 1 k.p.k. mówi, iż nie jest wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jest to zatem czynność dozwolona. W zakresie czynów karnych skarbowych, gdzie ma być zastosowany tryb wobec nieobecnych, to dozwolenie przeradza się jednak w obowiązek. Zbyt daleki wydaje się wszak argument, w świetle którego konieczność sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów przemawia za uznaniem, że w postępowaniu w stosunku do nieobecnych nie stosuje się przepisów o postępowaniu uproszczonymZ. Gostyński, Komentarz do kodeksu karnego skarbowego, Warszawa 2000, s. 315.. Także wobec nieobecnego podmiotu, który ma być odpowiedzialny posiłkowo, wydaje się postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej, włączając je do akt sprawy (art. 124 § 1 k.k.s.). Z oczywistych względów nie ma możliwości poinformowania pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej o wydaniu takiego postanowienia.

Zmieniony art. 175 § 2 k.k.s. rozszerza dotychczasową jego treść i przewiduje, że postanowienia o zastosowaniu postępowania wobec nieobecnych nie ogłasza się nieobecnej stronieArt. 175 § 2 k.k.s. zmieniony przez art. 1 pkt 134 ustawy powołanej w przypisie 6.. Takie sformułowanie przepisu odnosi się również do postanowienia o zastosowaniu trybu wobec nieobecnych wydanego wobec odpowiedzialnego posiłkowo. Poprzednio przepis art. 175 § 2 k.k.s. odnosił się do podejrzanego i jedynie w zakresie czynności związanych z postawieniem zarzutu.

Również w drodze postanowienia należy realizować w stosunku do nieobecnych czynność zmiany postanowienia o przedstawieniu zarzutów (art. 314 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Zmiana, uzupełnienie lub uchylenie postanowienia o pociągnięciu do odpowiedzialności posiłkowej następuje także w formie postanowienia (art. 124 § 4 k.k.s.), również w sytuacji, gdy mamy do czynienia z trybem wobec nieobecnych. Z uwagi na nieobecność podejrzanego lub podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej upadają zazwyczaj takie czynności, jak przesłuchanie tych podmiotów, ich przeszukanie, okazanie czy konfrontacja z innymi osobowymi źródłami dowodowymiT. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2001, s. 537 oraz A. Skowronek, G. Skowronek, Model postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, Warszawa 2006, s. 70..

Z momentem wydania postanowienia o zastosowaniu trybu wobec nieobecnych aktualizuje się zagadnienie obrony obowiązkowej, a w przypadku osoby odpowiedzialnej posiłkowo – pełnomocnictwa. Wprawdzie przepis art. 176 k.k.s. wypowiadający się w kwestii obrony i pełnomocnictwa w postępowaniu w stosunku do nieobecnych nie określił momentu, w którym należy ustanowić tych przedstawicieli procesowych, to jednak brak takiego oznaczenia jednoznacznie przemawia, że obowiązek ten staje się wymagalny, gdy jest zastosowane postępowanie wobec nieobecnych (wydane postanowienie), a w przypadku postanowień zatwierdzanych przez prokuratora moment zatwierdzenia rodzi obowiązek skierowania do sądu wniosku o wyznaczenie obrońcy dla podejrzanego lub pełnomocnika dla podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej. W piśmiennictwie podnosi się, że nieustanowienie obrońcy w postępowaniu przygotowawczym dla podejrzanego lub pełnomocnika dla podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w razie pojawienia się trybu wobec nieobecnych czyni zasadnym rozważenie możliwości zwrócenia sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczegoT. Razowski, Formalna i merytoryczna kontrola oskarżenia w polskim procesie karnym, Kraków 2005, s. 262.. Nieustanowienie obrońcy dla oskarżonego w tym szczególnym trybie należy ocenić przez pryzmat bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia przewidzianej w art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. i stosowanej odpowiednio poprzez art. 113 § 1 k.k.s.L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2007, s. 832.

Postanowienie o zastosowaniu postępowania w stosunku do nieobecnych na etapie postępowania przygotowawczego wydaje organ prowadzący postępowanie przygotowawcze w danym momencie, jeśli zostały spełnione przesłanki dla zastosowania tego trybu (art. 175 § 1 k.k.s.). W sprawach o przestępstwa skarbowe postanowienie o zastosowaniu tego trybu wymaga zawsze zatwierdzenia przez prokuratora, niezależnie czy postępowanie jest prowadzone w formie dochodzenia czy śledztwa i niezależnie czy prowadzi je organ finansowy, czy niefinansowy (art. 175 § 1 zd. 2 k.k.s.). Również w sytuacji gdy organ finansowy prowadzi postępowanie przygotowawcze pod nadzorem finansowego organu nadrzędnego, kwestia zatwierdzenia postanowienia o zastosowaniu trybu wobec nieobecnych pozostaje w gestii prokuratora. Zatwierdzenie nie jest potrzebne w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe oraz gdy prokurator osobiście prowadził postępowanie o przestępstwo skarbowe i sam wydał postanowienie o zastosowaniu trybu w stosunku do nieobecnych. Zatwierdzenie postanowienia o zastosowaniu trybu w stosunku do nieobecnych przez prokuratora nie oznacza objęcia przez niego nadzorem całego postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe. Podkreśla się, że norma ta ma zapobiegać niekontrolowanemu stosowaniu trybu wobec nieobecnychG. Skowronek, Praktyczne zastosowanie, s. 148..

POSTĘPOWANIE W STOSUNKU DO NIEOBECNYCH NA ETAPIE SĄDOWYM

Tryb wobec nieobecnych w tej fazie procesu pojawia się bądź w drodze wydania przez sąd postanowienia o jego zastosowaniu, gdy dopiero w postępowaniu jurysdykcyjnym pojawiły się dla niego podstawy, bądź wcześniej poprzez wydanie postanowienia już w postępowaniu przygotowawczym i skierowanie do sądu aktu oskarżenia w ramach tego trybu. W tym ostatnim przypadku sąd nie wydaje oddzielnego postanowienia o jego zastosowaniu i przyjmując zasadność tej procedury, wyznacza termin rozprawy, przesyłając odpis aktu oskarżenia do oskarżonego. W przypadku gdyby sąd wyraził odmienną ocenę w zakresie wystąpienia przesłanek pozytywnych dla sięgnięcia po ów tryb bądź w zakresie wystąpienia podstaw negatywnych, powinien wpierw wydać postanowienie o zmianie trybu (art. 339 § 3 pkt 3 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.), a następnie zazwyczaj zawiesić postępowanie (art. 339 § 3 pkt 5 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.sZ. Gostyński, Komentarz, s. 312..). Gdyby wątpliwości co do przesłanek z art. 173 k.k.s. nabrał już prezes sądu (w praktyce przewodniczący wydziału), winien skierować sprawę na posiedzenie w celu rozważenia możliwości zmiany trybu postępowania. Rozbieżność w zakresie interpretacji w realiach sprawy przesłanek wdrożenia trybu wobec nieobecnych pomiędzy organem postępowania przygotowawczego a sądem jest całkiem realna, zwłaszcza w kontekście ocennej przesłanki negatywnej „budzących wątpliwości winy sprawcy lub okoliczności popełnienia czynu zabronionego”. W przypadku gdy skierowany w ramach trybu wobec nieobecnych akt oskarżenia wysłany przez sąd zostanie odebrany przez oskarżonego, upadają przesłanki dla rozpoznania sprawy w trybie wobec nieobecnych. Pojawia się pytanie, jak winien wówczas procedować sąd. Brak w przepisach szczególnych regulacji w tym zakresie nie pozwala na jednoznaczne sprecyzowanie modelu postępowania w takiej sytuacji. W praktyce sądowej niekiedy spotyka się w takich okolicznościach przekazanie sprawy organowi wnoszącemu akt oskarżenia, co wielokroć wiąże się z wyrażeniem przez oskarżonego woli dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, wówczas organ finansowy ma możliwość wykonania w tym zakresie czynności ze sprawcą i w przypadku dokonania uzgodnień oraz wypełnienia warunków dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, obejmujących: wpłatę uzgodnionej kary grzywny, uszczupleń należności publicznoprawnej, zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania, a w niektórych sytuacjach przepadku przedmiotów, ponownie przekazuje się sprawę do sądu, tym razem dla udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Przyznać jednak trzeba, że nie ma podstawy prawnej dla takiej praktyki. Gdyby zaś zainteresowany nie wyrażał chęci skorzystania z dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, zasadność przekazania sprawy do organu wnoszącego akt oskarżenia jest tym bardziej wątpliwa. Zauważyć należy, że wprawdzie kwestia negocjacji ze sprawcą w przypadku dobrowolnego poddania się odpowiedzialności należy do finansowego organu postępowania przygotowawczego, to jednak w instrumentach procesowych możliwych do zastosowania przez sąd jest znana z procesu karnego powszechnego instytucja skazania bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, która znajduje odpowiednie zastosowanie w postępowaniu karnym skarbowym (art. 387 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.), a dodatkowe regulacje tej instytucji, uwzględniające specyfikę spraw karnych skarbowych, zawiera art. 161 k.k.s. W tym przypadku możliwość rozstrzygnięcia bez postępowania dowodowego jest uzależniona nie tylko od sądu i oskarżonego, ale również prokuratora (brak sprzeciwu), a od finansowego organu postępowania przygotowawczego – gdy korzysta on na mocy art. 122 § 1 pkt 1 k.k.s. z uprawnień prokuratora. Zasadne zatem wydaje się odebranie od oskarżonego wyjaśnień i w przypadku gdyby przyznawał się do zarzucanego mu czynu, przy założeniu kompletności zgromadzonego w sprawie materiału, wydanie wyroku. W sytuacji gdyby oskarżony chciał zaznajamiać się z materiałami sprawy, wchodziłoby w rachubę odroczenie rozprawy. Jeśli efektem tych zaznajomień byłyby wnioski dowodowe oskarżonego, wiążące się z potrzebą poszukiwania dowodów, wówczas rozważenia wymagałaby instytucja z art. 397 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.

Innym zagadnieniem pojawiającym się w postępowaniu wobec nieobecnych była do niedawna wspomniana już kwestia rozumienia pojęcia prowadzenia postępowania w stosunku do nieobecnych na zasadach ogólnych. Zasadny wydawał się pogląd uznający, że postępowanie w stosunku do nieobecnych nakłada się na tryb zwykły, jak i uproszczonyT. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2001, s. 534.. W rezultacie stosowanie trybu zwykłego bądź uproszczonego uzależnione było od przesłanek warunkujących jeden bądź drugi tryb. Tam gdzie postępowanie przygotowawcze prowadzone było w formie śledztwa, postępowanie jurysdykcyjne toczyć się winno w postaci zwyczajnej. W literaturze spotykało się także pogląd, w świetle którego określenie, że postępowanie ma się toczyć na zasadach ogólnych, oznaczało, iż nie stosuje się w tym postępowaniu przepisów o postępowaniu uproszczonym, za czym miał przemawiać m.in. fakt, że skoro w postępowaniu karnym skarbowym pozbawienie wolności wyłączało tryb uproszczony, z uwagi na to, że oskarżony miał utrudnione możliwości udziału w postępowaniu, to tym bardziej trudno zaakceptować było stosowanie trybu uproszczonego w postępowaniu, w którym oskarżony w ogóle nie brał udziału ze względu na jego nieobecnośćZ. Gostyński, Komentarz, s. 313.. Dla kwestii ewentualnego wydania wyroku zaocznego nie miało to zresztą szczególnego znaczenia, gdyż obowiązkowy był i jest w tym trybie udział obrońcy, a brak wyjaśnień podejrzanego także uniemożliwia skorzystanie z wyrokowania zaocznego.

Wątpliwą kwestią jest, czy stawiennictwo pełnomocnika podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej wyłączy możliwość wydania wyroku zaocznego w tym zakresie. W doktrynie wskazuje się, że udział w rozprawie pełnomocnika podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej z punktu widzenia uznania wyroku za zaoczny, w zakresie odpowiedzialności posiłkowej, jest irrelewantnyIbidem, s. 287–288.. Wyrok zaoczny w części dotyczącej odpowiedzialności posiłkowej doręcza się podmiotowi pociągniętemu do odpowiedzialności posiłkowej. W terminie 7 dni od doręczenia odpisu wyroku zaocznego może on wnieść sprzeciw, w którym powinien usprawiedliwić swoją nieobecność na rozprawie. Może on połączyć ze sprzeciwem wniosek o uzasadnienie wyroku na wypadek nieprzyjęcia lub nieuwzględnienia sprzeciwu (art. 482 § 1 k.p.k. w zw. z art. 125 § 1 k.k.s.A. R. Światłowski, B. Nita, Prawo do obrony, s. 349.).

Zaznaczyć też należy, że zmieniony art. 174 k.k.s. nie zawiera obecnie sformułowania, iż „postępowanie toczy się na zasadach ogólnych”, co tym bardziej wydaje się wspierać koncepcję uznającą tryb wobec nieobecnych jako nakładający się na postępowanie zwyczajne lub uproszczone, a w postępowaniu przygotowawczym na dochodzenie lub śledztwoArt. 174 w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 133 ustawy powołanej w przypisie 6..

Jak już wyżej wspomniano, postępowanie w stosunku do nieobecnych może pojawić się także w konfiguracji wieloosobowej, tzn. w postępowaniu, w którym występuje więcej niż jeden oskarżony. Wówczas postępowanie co do niektórych z nich może przebiegać  w analizowanym trybie, w stosunku zaś do pozostałych będzie się toczyć na zasadach ogólnych, co w praktyce może często oznaczać brak ich obu w procesie, gdyż w postępowaniu uproszczonym – a to jest zasadnicze dla procedury karnej skarbowej – rozprawa może się toczyć mimo nieobecności oskarżonego (art. 479 § 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.), bez sięgania do omawianego tu trybu. Różnica między nimi będzie taka, że pierwszy z nich musi mieć obrońcę, którego udział w rozprawie jest obowiązkowy (art. 176 § 1 k.k.s.), a wyrok wydany wobec takiego oskarżonego nie będzie wyrokiem zaocznym.

ŚRODKI ZASKARŻENIA ROZSTRZYGNIĘĆ ZAPADAJĄCYCH W POSTĘPOWANIU WOBEC NIEOBECNYCH

Specyfika związana z zaskarżaniem rozstrzygnięcia zapadłego w postępowaniu wobec nieobecnych dotyczy w istocie oskarżonego i nie obejmuje wszystkich wariantów. Nie podlega w ogóle zaskarżeniu postanowienie o zastosowaniu trybu wobec nieobecnych. Należy ono do grupy postanowień niezaskarżalnych. Gdy zaś chodzi o wyrok wydany w postępowaniu wobec nieobecnych, podlega on zaskarżeniu przez każdą ze stron na zasadach ogólnych. Wśród podmiotów skarżących wyróżnić należy oskarżyciela publicznego, odpowiedzialnego posiłkowo, interwenienta oraz samego oskarżonego, który w przypadku gdy rozstrzygnięcie zapadło w trybie wobec nieobecnych, a przed jego uprawomocnieniem, może je skarżyć tak jak każda ze stron.

Inaczej rzecz się przedstawia w sytuacji, gdy wyrok uprawomocnił się, obojętnie w pierwszej czy w drugiej instancji, a skazany stawił się do rozporządzenia (dyspozycji) sądu lub został ujęty – wówczas należy doręczyć mu odpis prawomocnego wyroku, a na jego wniosek złożony w zawitym terminie 14 dni od daty tego doręczenia sąd, którego wyrok się uprawomocnił (może być to zatem wyrok sądu pierwszej lub drugiej instancji), wyznacza niezwłocznie rozprawę (art. 177 k.k.s.). Skazany nie ma obowiązku podnosić jakichkolwiek zarzutów przeciwko zapadłemu rozstrzygnięciu, składany wniosek powinien jednak odpowiadać ogólnym wymaganiom stawianym pismom procesowym (art. 119 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy, s. 834.).

Podobnie jak w przypadku wyroku zaocznego kwestionowanego przez oskarżonego sprzeciwem, samo złożenie wniosku o wyznaczenie rozprawy (mającego charakter quasi-sprzeciwu) nie oznacza, że wyrok wydany względem niego w postępowaniu wobec nieobecnych traci moc już z tą chwilą. Utrata mocy wyroku następuje bowiem dopiero, gdy skazany stawi się na rozprawę (art. 177 in fine k.k.s.). Unormowanie to stanowi zarazem wyraz zachowania gwarancji zasad procesowych względem oskarżonego, który ma prawo zakwestionować wyrok wydany wobec nieobecnych i prawo realizowania wszystkich uprawnień procesowych oskarżonego na rozprawie prowadzonej już na zasadach ogólnych, pod warunkiem stawienia się na nią. Z chwilą stawienia się na rozprawę moc traci jedynie wyrok wydany w tej instancji, w której się uprawomocnił, tj. odpowiednio sądu pierwszej instancji albo sądu odwoławczego. W zależności od tego, czy wyrok był skarżony, czy nie, postępowanie będzie przeprowadzane w pierwszej  instancji bądź tylko w drugiej instancjiT. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy, s. 540.. Przewidziany w art. 177 k.k.s. środek zaskarżenia nie jest środkiem odwoławczym i przy jego wniesieniu nie obowiązuje zakaz reformationis in peius. Inaczej jest jednak, gdy wyrok wydany w postępowaniu wobec nieobecnych był zaskarżony tylko na korzyść oskarżonego na zasadach ogólnych przez obrońcę, wówczas sąd drugiej instancji, rozpoznający następnie sprawę z wniosku skazanego złożonego w trybie art. 177 k.k.s., jest związany zakazem reformationis in peius. Wniosek, o jakim mowa w art. 177 k.k.s., może złożyć także obrońca oskarżonego wyznaczony na podstawie art. 176 k.k.s., skoro może przedsiębrać również czynności po uprawomocnieniu się wyroku. Nie ma zatem przeszkód, by obrońca ustanowiony dla nieobecnego oskarżonego zaskarżył wyrok uprawomocniony, wydany w trybie wobec nieobecnych, na zasadach ogólnych, a następnie uprawomocniony wyrok zaskarżył na korzyść już skazanego w warunkach art. 177 k.k.s.

W przeciwieństwie do skazanego, odpowiedzialny posiłkowo, co do którego procedowano w warunkach wobec nieobecnych, nie ma możliwości zaskarżenia wyroku prawomocnego w sposób, o jakim mowa w art. 177 k.k.s., ale może uczestniczyć – na zasadach ogólnych – w nowym procesie zainicjowanym wnioskiem skazanego.