A rtykuł poddaje pod analizę zagadnienie sądowego ustalania składu i wartości majątku wspólnego, który podlega podziałowi niezależnie od trybu postępowania na tle aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego. Zostały wyjaśnione problemy dotyczące postępowania dowodowego i ciężaru dowodu dla tej kategorii spraw, wartościowania nieruchomości z obciążającą ją hipoteką, terminu właściwego dla określenia wartości, jak również problematyka rozliczania wzajemnych nakładów na majątek wspólny. W artykule zostały wykorzystane najnowsze orzeczenia Sądu Najwyższego obejmujące poruszaną problematykę i zaprezentowane stanowiska przedstawicieli doktryny. Artykuł w swojej materii porusza praktyczne zalety wynikające z orzeczeń Sądu Najwyższego, przez co uwaga skupiona została w głównej mierze na pozytywnych aspektach przywoływanych orzeczeń.

Do postępowania cywilnego, w którym sąd dokonuje podziału majątku, dochodzi wtedy, gdy strony nie mogą dojść do porozumienia w przedmiocie podziału umownego bądź istnieją przeszkody natury faktycznej dotyczące zawarcia umowy o podział majątku. Jak już zauważył autor w innych swoich publikacjach obejmujących poruszaną problematykę, podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej regulują stosowne przepisy prawa rodzinnego Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.), dalej k.r.o. , tj. art. 43–46 k.r.o. Jednak z mocy przepisu art. 46 k.r.o. dla podziału majątku wspólnego znajdują zastosowanie odpowiednio przepisy o dziale spadku umieszczone w Kodeksie cywilnym Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740). , a to art. 1035–1046 k.c., art. 1070 k.c. i art. 1079 k.c. oraz przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, w szczególności art. 210–221 k.c. M. Kułak, O prawie do dywidendy po dacie skutecznego zbycia udziałów spółki, wbrew woli współmałżonka – glosa do postanowienia SN z 12.01.2018 r. (II CSK 220/17), „Palestra” 2019/4, s. 98–104.

Natomiast regulacje procesowe dotyczące podziału majątku znajdują się w Kodeksie postępowania cywilnego Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360). , tj. art. 566, 567 k.p.c. oraz znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy art. 680–689 k.p.c. i art. 617–625 k.p.c. Wadą jest, że ustawodawca nie uregulował problematyki podziału w sposób wyczerpujący i kompleksowy w przepisach prawa materialnego lub prawa procesowego. Liczne odesłania z jednej strony pozwalają w sposób wyczerpujący na rozpatrzenie przez sąd wszelkich kwestii związanych z majątkiem wspólnym w jednym postępowaniu, z drugiej strony powodują trudności w znalezieniu właściwych przepisów oraz sposobie ich odpowiedniego zastosowania. Podział majątku wspólnego może być dokonany w postępowaniu procesowym (np. w postępowaniu rozwodowym) lub postępowaniu nieprocesowym, w następstwie ustania małżeńskiej wspólności majątkowej E. Skowrońska-Bocian, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, Warszawa 2010, s. 240. . Niezależnie od trybu postępowania sąd powinien dokonać podziału majątku, zajmując się kwestiami ubocznymi, tj. przynależnością składników majątku, żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, rozstrzygając o zasadności, wysokości i zwrocie poniesionych nakładów i wydatków z majątku wspólnego małżonków na wydatki osobiste oraz z majątków osobistych małżonków na majątek wspólny, a także rozstrzygając o innych roszczeniach związanych z posiadaniem składników majątkowych, pobranych pożytkach, jak również spłaconych i niespłaconych długach.

Ustanie ustroju wspólności z mocy ustawy skutkuje przekształceniem wspólności łącznej we współwłasność w częściach ułamkowych i powoduje możliwość dokonania podziału majątku wspólnego. Oznacza to, że małżonkowie mogą wyjść ze wspólności poprzez fizyczny podział składników majątku wspólnego, przyznanie całego majątku jednemu z nich ze spłatą na rzecz drugiego lub też poprzez sprzedaż majątku i podział uzyskanych w ten sposób pieniędzy. Jeżeli strony złożą wniosek o zgodny podział majątku, to sąd powinien ten wniosek uwzględnić. Przy braku zgodnego wniosku sąd dokonuje podziału, uwzględniając propozycje stron. Orzeczenia wydawane w sprawach o podział masy majątkowej muszą odnosić się do całości przedmiotu działu i rozstrzygać o wszystkich zgłoszonych wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli, w tym o spłacie wartości udziału na rzecz osoby, której rzeczy nie przyznano, o nakładach z majątku osobistego na majątek wspólny i odwrotnie oraz o dopłatach wyrównujących udział, gdyż wszystkie te rozstrzygnięcia są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie uwarunkowane, stanowią integralną całość i są wzajemnie zależne. Jednocześnie strony, formułując wniosek o podział majątku, mogą żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Taki wniosek obwarowany jest wymogiem wykazania istnienia ważnych powodów dla ustalenia nierównych udziałów. Same w sobie ważne powody dla nierównych udziałów dotyczą oceny, kwalifikacji zachowania drugiego małżonka oraz spowodowanych przez niego takich stanów rzeczy, które stanowią przyczynę niższej wartości majątku wspólnego niż ta, która wystąpiłaby, gdyby postępował właściwie. Słusznie w orzeczeniach i poglądach przedstawicieli doktryny jest wyrażone stanowisko, że istotne przy tym jest nieprawidłowe, rażące lub uporczywe nieprzyczynianie się do zwiększania majątku wspólnego pomimo posiadanych możliwości zdrowotnych i zarobkowych M. Sychowicz (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. K. Piasecki, Warszawa 2006, s. 232. . Z drugiej jednak strony nieprawidłowe postępowanie polegać może na rażącym i odbiegającym od obiektywnych wzorców braku dbałości o zachowanie istniejącej już substancji majątku wspólnego J. Słyk (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2017, t. 5, s. 478–479. . Nie stanowią jednak ważnych powodów okoliczności niezależne od małżonka i przez niego niezawinione, w szczególności związane z nauką, chorobą, bezrobociem, czy nawet rażący i odbiegający od obiektywnych wzorców brak staranności o zachowanie istniejącej już substancji majątku wspólnego Postanowienie SN z 30.11.1972 r. (III CRN 235/72), OSNCP 1973/10, poz. 174; postanowienie SN z 26.11.1973 r. (III CRN 227/73), OSNCP 1974/11, poz. 189; L. Stecki, Ustanie ustawowej wspólności małżeńskiej majątkowej, Warszawa 1968, s. 111. . Kolejnym ważnym powodem, na który niewielu przedstawicieli doktryny zwraca uwagę, jest naruszenie zasad współżycia społecznego poprzez długotrwałą separację małżonków, a co za tym idzie – samodzielne gospodarowanie i dorabianie się na własny rachunek z pominięciem drugiego małżonka L. Stecki, Ustanie ustawowej wspólności małżeńskiej majątkowej, Poznań 1968, s. 111. .

W toku postępowania o podział majątku wspólnego sąd rozlicza całość stosunków majątkowych między małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej E. Skowrońska-Bocian, Rozliczenia majątkowe…, s. 192. . Nie uwzględnia się przy tym przedmiotów – co prawda – należących do majątku wspólnego, lecz zbytych w ramach normalnej gospodarki L. Stecki, Glosa do orzeczenia SN z 2.03.1972 r. (III CZP 100/71), OSPiKA 1973/9, poz. 150. , podobnie rzecz się ma do przedmiotów wyzbytych z pokrzywdzeniem małżonka, gdy składnikiem majątku jest dywidenda w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością M. Kułak, O prawie do dywidendy po dacie skutecznego zbycia udziałów spółki..., s. 94–108. . Mimo to wyzbycie się składnika majątku z pokrzywdzeniem drugiego małżonka należy traktować z pewnym ograniczeniem tylko do specyficznej sytuacji, jaką jest dywidenda. Przez to w pełni aktualny jest pogląd przedstawicieli doktryny o zaliczaniu wartości przedmiotów, które nie weszły do wspólności z winy jednego z małżonków, są one uwzględniane przy dokonywaniu podziału w ten sposób, że ich wartość zaliczona zostaje na poczet udziału tego z małżonków, którego zawinione zachowanie spowodowało uszczuplenie majątku wspólnego J.S. Piątowski (w:) System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.S. Piątowski, Wrocław 1985, s. 489–490. . Jednakże zadając sobie pytanie, jaki stan przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego powinien być brany pod uwagę przy ustalaniu składu i wartości majątku wspólnego przy jego podziale, nietrudno prima facie nie zauważyć, że żaden z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego czy Kodeksu postępowania cywilnego nie rozstrzyga tej kwestii wprost. W zakresie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w przedmiocie podziału majątku wspólnego ustawodawca wskazał jedynie, jaki sąd będzie właściwy do rozstrzygania sporów w tym przedmiocie. Przepis art. 566 k.p.c. stanowi, o których dodatkowo roszczeniach sąd orzeka w tego typu postępowaniu, o czym sąd – zgodnie z brzmieniem art. 567 § 2 k.p.c. – może orzec postanowieniem wstępnym. Nadto w art. 567 § 3 k.p.c. przewidziano ogólnie, że do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w paragrafie pierwszym, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Znamienne jest, że przepisy dotyczące działu spadku tej kwestii również nie rozstrzygają, gdyż na kanwie art. 684 k.p.c. przewidziane zostało jedynie, że skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. W takim przypadku zniesienie współwłasności może nastąpić na drodze postępowania przed sądem, wówczas sąd powinien dążyć do tego, by wszyscy współwłaściciele uzgodnili sposób podziału i przedstawili możliwie zgodny wniosek tak, aby wydane postanowienie odpowiadało w jak największym zakresie ich woli Uchwała SN z 23.07.1982 r. (III CRN 161/82), LEX nr 142603. .

Postępowanie dowodowe w wykazaniu wartości majątku dla postępowania, w którym ustala się nierówne udziały w majątku wspólnym

Z uwagi na brzmienie treści przepisów art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. i art. 688 k.p.c. skład i wartość majątku wspólnego podlegającego podziałowi ustala sąd. Przepisy te należy zatem rozumieć jako wskazówkę dla sądu, który powinien wziąć pod uwagę przy orzekaniu cały majątek. Inaczej ma się sprawa aktywności sądu przy ustalaniu składu i wartości majątku podlegającego podziałowi. Różnice są widoczne w trybie postępowania – inna jest aktywność sądu w postępowaniu rozwodowym, w którym strona wysunęła żądanie ustalenia nierównych udziałów, a inaczej kształtuje się aktywność w postępowaniu nieprocesowym. W przypadku drugiego trybu postępowania z praktyki można zaobserwować, że sąd z uwagi na treść przepisów postępowania nieprocesowego bardziej jest aktywny w celu ustalenia składników majątku. Nie oznacza to, że sąd działa ex officio w ustaleniu składu i wartości majątku wspólnego. Sąd Najwyższy w wyroku stwierdził, że działania sądu ex officio nie mogą prowadzić do naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron Wyrok SN z 12.12.2000 r. (V CKN 175/00), OSP 2001/7–8, poz. 116. . To na stronach spoczywa powinność wskazania całego majątku podlegającego podziałowi. Zgodnie z treścią przepisu art. 684 k.p.c. ustawodawca nie stworzył dla sądu uprawnień do prowadzenia z urzędu dochodzeń mających na celu ustalenie, czy i jakie składniki majątku należą jeszcze do majątku wspólnego S. Madaj, Postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich, Warszawa 1978, s. 122. . Ciężar gromadzenia materiału procesowego spoczywa na stronach. Jego istota sprowadza się do ryzyka poniesienia przez stronę ujemnych konsekwencji braku wywiązania się z powinności przedstawienia dowodów. Skutkiem braku wykazania przez stronę prawdziwości twierdzeń o faktach istotnych dla sprawy jest tylko to, że twierdzenia takie zasadniczo nie będą mogły leżeć u podstaw sądowego rozstrzygnięcia. Strona, która nie udowodni przytoczonych twierdzeń, utraci korzyści, jakie uzyskałaby aktywnym działaniem S. Dalka, Ciężar dowodu w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1998, s. 51, 83, 118–119. . Sąd niezależnie od trybu postępowania, w którym rozpatruje się wniosek o ustalenie istnienia nierównych udziałów, nie ma obowiązku dążenia do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy oraz nie jest zobowiązany do zarządzenia dochodzenia w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie. Nie ma też obowiązku przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

Mimo powyższego sąd, ustalając skład i wartości majątku wspólnego, powinien podjąć stosowne postępowanie dowodowe w przedmiocie ustalenia, czy istnieje dany składnik majątku wspólnego, jeżeli z oświadczeń stron wynika, że istnieje inny majątek wspólny wymagający podziału Postanowienie SN z 11.03.2010 r. (IV CSK 429/09), LEX nr 678022. . Nie zwalnia to strony postępowania od wykazywania majątku nadającego się do podziału. Wbrew pozorom to na stronie spoczywa – w dalszym ciągu – powinność zgłoszenia rzeczy istniejących do podziału. Z kolei dla drugiej strony – zgodnie z zasadami logiki – istnieje uprawnienie do kwestionowania ich istnienia, ich wartości lub wykazania wchodzenia składników majątku do majątku osobistego. Sąd Najwyższy w jednym ze swoich postanowień stwierdził, że zgodnie z art. 46 k.r.o. oraz art. 567 § 3 k.p.c. w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej stosuje się przepisy o dziale spadku, w tym także art. 684 k.p.c., zgodnie z którym sąd z urzędu i samodzielnie ustala skład oraz wartość majątku wspólnego ulegającego podziałowi, niezależnie od stanowiska uczestników postępowania w tym przedmiocie Postanowienie SN z 30.01.2009 r. (II CSK 450/08), LEX nr 599753. .

Pamiętać należy, że w postępowaniu nieprocesowym zasada kontradyktoryjności ulega pewnej modyfikacji i doznaje pewnych ograniczeń. Oceniając sztywne reguły onus probandi, w postępowaniu nieprocesowym przy orzekaniu należy brać pod uwagę specyfikę poszczególnych rodzajów spraw, które wymagają aktywniejszej postawy sądu, niż ma to miejsce w procesie A. Jakubecki, Kontradyktoryjność a poznanie prawdy w procesie cywilnym w świetle zmian kodeksu postępowania cywilnego, „Przegląd Sądowy” 1998/10, poz. 63. . Postępowanie dowodowe powinno skupiać się także na dokładnym ustaleniu nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty. Sąd powinien w tym przedmiocie ocenić stanowiska zainteresowanych i je przeanalizować, uwzględniając przy tym sytuację osobistą, zdrowotną, materialną i zawodową strony postępowania. Dopuścić dowód z przesłuchania zainteresowanych oraz przeanalizować dowody zgłoszone w toku postępowania. Dopiero zupełne postępowanie dowodowe pozwoli na racjonalne wyjście ze współwłasności, uwzględniające w miarę możliwości interesy obojga byłych małżonków M. Kułak, Specyfika postępowania dowodowego w sprawach o rozwód ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ciężaru dowodu (w:) Rodzina i prawo, red. D. Jaroszewska-Choraś, A. Kilińska-Pękacz, A. Wideł-Domaradzka, Bydgoszcz 2017, s. 118–126. . Przeprowadzenie w sposób wyczerpujący postępowania dowodowego w celu właściwego ustalenia składników majątku wspólnego i ich wartości jest warunkiem koniecznym do ustalenia wartości nakładów poczynionych przez stronę postępowania z majątku osobistego na majątek wspólny stron postępowania, a także oceny, czy ziściły się przesłanki uzasadniające ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym stron. Dopiero po wyczerpującym postępowaniu dowodowym, na podstawie stosownych ustaleń, sąd powinien dokonać odpowiednich rozliczeń pomiędzy uczestnikami postępowania Postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 5.12.2017 r. (II Ca 719/17), www.orzeczenia.ms.gov.pl (dostęp: 2.06.2021 r.). .

Ustalanie wartości nieruchomości wraz z ciążącą na niej hipoteką

Zagadnienie ustalania wartości składnika majątkowego małżonków, jakim jest nieruchomość, jest dosyć skomplikowane. Dodatkową trudnością, z jaką musi się zmierzyć sąd orzekający w postępowaniu, jest sytuacja, w której dochodzi do ustalenia udziałów z majątku stanowiącego nieruchomość obciążoną wierzytelnością, której spłata po ustaniu małżeństwa małżonków doprowadziła do wzbogacenia jednego z małżonków kosztem drugiego. Na tym tle dochodziło do wielu rozbieżności. Różnice istniały w zapatrywaniach przedstawicieli doktryny i stanowiskach judykatury A. Grajewski, Podział majątku wspólnego a zwolnienie byłego małżonka z długu, „Palestra” 2016/11, s. 14. . A problem wartościowania składnika obciążonego hipoteką jest dosyć istotny z punktu widzenia praktyki. Wielokrotnie sądy powszechne rozpoznają wnioski dotyczące ustalenia wartości składnika majątku wspólnego, jakim jest nieruchomość, przy uwzględnieniu obciążającej ją hipoteki. Problem nabiera znaczenia, gdy istnieje kilka obciążeń hipotecznych na jednej nieruchomości. Dodatkowym skomplikowaniem, nieobcym praktyce, może być obciążenie hipoteczne wyrażone w walucie obcej. Liczne obciążenia hipoteczne mogą powodować, że w dniu orzekania i ustalania wartości nieruchomości nieruchomość wraz z obciążeniami może być warta „zero”, jednak z uwagi na czynniki gospodarcze i kursy walut wartość obciążeń w przyszłości będzie przewyższała wartość nieruchomości. W konsekwencji taki składnik majątku będzie przedstawiał wartość ujemną. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Okręgowego w Szczecinie taki składnik majątku nie może mieć wartości ujemnej Postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 22.08.2013 r. (II Ca 79/13), www.orzeczenia.ms.gov.pl (dostęp: 2.07.2021 r.). .

Nie ulega wątpliwości, że obciążenie hipoteczne zmienia atrakcyjność nieruchomości, przez to nieruchomość jest trudniejsza w zbyciu, w konsekwencji taka nieruchomość ma mniejszą wartość A. Grajewski, Podział majątku wspólnego…, s. 14. .

Sąd, dokonując podziału majątku wspólnego w przypadku nieruchomości obciążonej hipoteką, rozstrzyga z wykorzystaniem art. 618 § 3 w zw. z art. 688 i 567 § 3 k.p.c. o długach związanych z majątkiem wspólnym, zaciągniętych w trakcie trwania wspólności, spłaconych po jej ustaniu, lecz przed podziałem majątku Postanowienie SN z 9.09.1976 r. (III CRN 83/76), LEX nr 5036. . Dług spłacony między ustaniem wspólności majątkowej a podziałem majątku wspólnego przestaje być długiem i przekształca się w roszczenie o zwrot nakładów na rzecz małżonka, który dokonał spłaty. Roszczenie takie podlega rozliczeniu na podstawie art. 45 k.r.o. Postanowienie SN z 5.12.1978 r. (III CRN 194/78), LEX nr 2380. Do takich długów ma zastosowanie art. 618 § 3 k.p.c. Przepis ten nie znajduje natomiast zastosowania do dokonanej przez jednego z małżonków po podziale majątku wspólnego spłaty długu ciążącego nadal na obojgu małżonkach jako dłużnikach solidarnych. Małżonkowie nadal bowiem pozostają wobec wierzyciela dłużnikami osobistymi, a ich sytuację regulują przepisy o zobowiązaniach solidarnych Postanowienie SN z 26.01.2017 r. (I CSK 54/16), LEX nr 2261747. .

Podkreślić trzeba, że według art. 370 k.c., jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, to są one zobowiązane solidarnie, chyba że umówiono się inaczej co do jego spłaty. W orzecznictwie wskazuje się, że do małżonków, którzy zaciągnęli wspólnie zobowiązanie dotyczące ich majątku wspólnego, ma zastosowanie przepis art. 370 k.c. przewidujący odpowiedzialność solidarną każdej z osób, a więc i każdego z małżonków Wyrok SN z 27.12.1979 r. (I CR 408/79), OSN 1980/6, poz. 9. . Artykuł 30 § 1 k.r.o. statuuje zaś, że oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Solidarna odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny istnieje niezależnie od ustroju majątkowego, w jakim małżonkowie pozostają, i jest uzależniona od przesłanek określonych w art. 30 § 1 k.r.o. Ustawa nie uzależnia istnienia odpowiedzialności od pozostawania małżonków we wspólności majątkowej i pozostawanie małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej nie wyłącza ich solidarnej odpowiedzialności. Przy obowiązywaniu rozdzielności majątkowej różnica polega jedynie na tym, że wierzyciel może domagać się zaspokojenia swojego roszczenia jedynie z majątków osobistych małżonków, gdyż majątek wspólny nie występuje w ogóle. Powstanie solidarnej odpowiedzialności małżonków uzależnione jest od spełnienia warunku, że zobowiązanie zostało zaciągnięte w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny. Do zobowiązań zaciągniętych w sprawach zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny należą te, które są związane z prowadzeniem wspólnego gospodarstwa domowego oraz z wychowaniem i kształceniem dzieci Wyrok SN z 22.09.1996 r. (I CR 544/66), LEX nr 2286. . Małżonek, który zaprzestaje spłacania kredytu, naraża się więc na roszczenie regresowe określone w art. 376 k.c., które zgodnie z treścią art. 618 § 3 k.p.c. nie wygasa pomimo dokonania podziału majątku wspólnego. Roszczenie regresowe oparte na art. 376 k.c. dłużnik solidarny może zgłosić wobec współdłużnika solidarnego w każdym czasie, także poza postępowaniem o dział spadku P. Harosz (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2019, s. 882. . Zatem dłużnik solidarny, który spełni świadczenie, może żądać zwrotu wynagrodzenia w częściach równych od pozostałych współdłużników, o ile z treści danego stosunku nie wynika nic innego.

Do czasu najnowszego orzeczenia Sądu Najwyższego z 26.01.2017 r. w doktrynie funkcjonowały przeciwstawne dwa poglądy w ustalaniu wartości majątku wspólnego, w którym jeden ze składników obciążony może być wierzytelnością zabezpieczoną hipoteką. Pierwszy opierał się na tym, że sąd, dokonując podziału majątku w wyniku ustania wspólności majątkowej, brał pod uwagę aktywa i pasywa majątku J. Gudowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, red. T. Ereciński, J. Gudowski, Warszawa 2016, t. 5, art. 567. . W konsekwencji sędziowie przy obliczaniu wartości ulegającego podziałowi majątku uwzględniali obciążenia wszystkich praw rzeczowych ograniczonych J. Gudowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego… . Oznaczało to, że dług zaciągnięty przez jednego z małżonków podlegał rozliczeniu w postępowaniu, którego przedmiotem był podział majątku wspólnego. W takiej sytuacji sąd rozstrzygał charakter korzyści majątkowej. Powodowało to traktowanie korzyści majątkowej jako nakładu z majątku tego z małżonków, który zaciągnął osobiste zobowiązanie, co powinno być rozliczone między małżonkami Postanowienie SN z 11.03.2010 r. (IV CSK 429/09), LEX nr 678022; wyrok SN z 16.01.2014 r. (IV CSK 103/13), LEX nr 1436007. . Podstawą do rozliczenia długów spłaconych przez jednego małżonka po ustaniu wspólności majątkowej, a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego, stanowiły przepisy art. 207 k.c. w zw. z art. 618 § 3 k.p.c. w zw. z art. 688 i art. 567 § 3 k.p.c. Mimo że był to osobny spór, który jedynie z mocy art. 618 § 3 k.p.c. rozstrzygano w sprawie o podział majątku wspólnego. Jednakże w tym zakresie sąd był związany zgłoszonym żądaniem i mógł orzekać jedynie, gdy takie żądanie zostało zgłoszone. Zgodnie z dyspozycją art. 193 § 2¹ k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 383 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w przypadku, gdy strona postępowania chciała rozszerzyć żądanie dotyczące rozliczenia spłaty długu, powinna to uczynić w piśmie procesowym, a nie ustnie na rozprawie.

Drugi pogląd (aktualny) opiera się na założeniu, że przy sądowym ustalaniu wartości majątku powinna być zawsze uwzględniona cena, jaką za nieruchomość można otrzymać w obrocie gospodarczym, bez uwzględniania obciążenia w postaci hipoteki Postanowienie SN z 26.01.2017 r. (I CSK 54/16), LEX nr 2261747. . Zgodnie z art. 151 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami z 21.08.1997 r. Ustawa z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 1997 r. nr 115 poz. 741). stanowiącym, że wartość rynkową nieruchomości stanowi najbardziej prawdopodobna jej cena, możliwa do uzyskania na rynku, określona z uwzględnieniem cen transakcyjnych przy przyjęciu, że strony umowy były od siebie niezależne, nie działały w sytuacji przymusowej, miały stanowczy zamiar zawarcia umowy oraz że upłynął czas niezbędny do wyeksponowania nieruchomości na rynku i do wynegocjowania warunków umowy. Powoduje to, że sąd, orzekając, nie bierze pod uwagę pasywów i obciążeń prawnorzeczowych przy określeniu wartości podlegającego podziałowi majątku, stwierdzając fakt braku wpływu obciążenia hipotecznego na obniżenie wartości rynkowej sprzedawanej nieruchomości. Co więcej, Sąd Najwyższy w najnowszym orzeczeniu argumentuje swoje stanowisko okolicznością sprzedaży nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym, w chwili sprzedaży nieruchomości na rzecz nowego nabywcy wygasa prawo do nieruchomości sprzedającego, a uprawniony wierzyciel może żądać zaspokojenia z sumy uzyskanej w egzekucji. Oznacza to, że przy szacowaniu wartości składników majątku nie ma tak istotnego znaczenia obciążenie zmieniające wartość rzeczywistą tych składników majątkowych Postanowienie SN z 21.01.2010 r. (I CSK 205/09), LEX nr 560500. . Przez co nie uwzględnia się prawa rzeczowego ograniczającego możliwość rozporządzenia rzeczą Postanowienie SN z 20.04.2011 r. (I CSK 661/10), OSNCZD 2012/2, poz. 31. . To powoduje, że podziałowi podlegają tylko aktywa, a zatem ingerencja sądu w obciążenia majątkowe powinna być ograniczona do minimum i odbywać się w zakresie, w jakim jest nieunikniona. Taka sytuacja nie ma zaś miejsca w przypadku zobowiązań małżonków o charakterze solidarnym, z uwagi na to, że istnieją normy prawne regulujące to zagadnienie.

W sprawie o podział majątku wspólnego sąd dokonuje podziału składników majątkowych – aktywów, natomiast nie rozstrzyga o zaciągniętych przez oboje małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej i niespłaconych jeszcze długach oraz nie dokonuje „podziału” zobowiązań byłych małżonków, w tym także przez potrącenie przyszłych zobowiązań. Jeżeli oboje małżonkowie są stroną umowy kredytowej, oznacza to, że ich zobowiązanie ma charakter solidarny, a podział majątku nie wpływa na obowiązek dłużników osobistych spłaty tego kredytu zgodnie z umową Odmienne stanowisko wyraził Sąd Okręgowy w Szczecinie (II Ca 79/13), który zauważył, że na podstawie art. 1034 § 1–2 k.p.c. w zw. z art. 45 k.r.o. od chwili podziału majątku byli małżonkowie odpowiadają przy spłacie rat kredytu w stosunku do wielkości swych udziałów (pro rata parte). . W sprawie o podział majątku wspólnego małżonków, obejmującego nieruchomość obciążoną hipoteką zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy, sąd – przydzielając tę nieruchomość na własność jednemu z małżonków – ustala jej wartość, jeżeli nie przemawiają przeciwko temu ważne względy, z pominięciem wartości obciążenia hipotecznego Postanowienie z 28.03.2019 r. (III CZP 21/18), LEX nr 2637570. . Oznacza to, że problematyka niespłaconych długów obciążających majątek wspólny, których nie rozlicza się w podziale majątku, jest kwestią odrębną od kwestii wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku.

Termin właściwy do ustalenia wartości majątku, jak i poszczególnych składników majątkowych

Problematyka ustalania wartości majątku, poszczególnych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego, wiąże się z terminem, dla którego dokonuje się prawidłowej oceny ogólnej wartości majątku, jak i poszczególnych przedmiotów. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu dotyczącym ustalenia składu majątku wspólnego podlegającego podziałowi, istotna jest chwila ustania wspólności majątkowej między małżonkami lub otwarcia spadku (powstania współwłasności) Postanowienie z 20.10.1989 r. (III CRN 327/89), LEX nr 79956. , natomiast wartość majątku według stanu i cen w chwili dokonywania podziału Uchwała z 27.09.1974 r. (III CZP 58/74), OSNC 1975/6, poz. 90. . Jest to logiczne, ponieważ stosownie do dyspozycji przepisów właściwych dla spadku – spadek stosownie do dyspozycji z art. 922 § 1 k.c. stanowi ogół majątkowych praw i obowiązków zmarłego. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. A data otwarcia spadku stanowi wyznacznik dla określenia stanu spadku. Oznacza to, że taki stan spadku stanowi przedmiot działu, a zmiany w nim podlegają w chwili dokonywania podziału stosownemu uwzględnieniu i ewentualnie rozliczeniu.

Wychodząc z powyższego założenia i przyjmując, że przepisy dotyczące działu spadku znajdują odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o podział majątku wspólnego, można stwierdzić, że aktualny jest pogląd sprowadzający się do ustalania składu majątku wspólnego według stanu istniejącego w dacie ustania wspólności Postanowienie SN z 20.01.1974 r. (III CRN 384/73), LEX nr 7386. . Tożsame stanowisko zajął Sąd Najwyższy w jednym z nowszych postanowień, wskazując, że stosownie do art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. skład i wartość majątku podlegającego podziałowi ustala sąd Postanowienie SN z 11.03.2010 r. (IV CSK 429/09), LEX nr 678022. . Wartość tych składników ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej i według cen obowiązujących w chwili zamknięcia rozprawy. Jednocześnie bierze się pod uwagę stan rzeczy – kondycję, stan zużycia, stan prawny, cechy itp. Postanowienie SN z 28.01.2015 r. (II CSK 322/14), LEX nr 1665584. Nie są wyłączone z wartościowania przedmioty nabyte w wyniku surogacji Surogacja polega na tym, że jeśli wymieniasz jeden przedmiot majątkowy wchodzący do twojego majątku osobistego na inny, to ten nowy przedmiot również wchodzi do twojego majątku osobistego. . W takim przypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską Postanowienie SN z 26.10.2017 r. (II CSK 883/16), LEX nr 2390705. . A wszelkie zmiany majątkowe, do których doszło w czasie między ustaniem wspólności a chwilą działu, podlegają rozliczeniu, a następnie wyrównaniu w postaci spłat lub dopłat. Podobnie kształtuje się sytuacja przy ustalaniu wartości majątku w przypadku podpisania przez małżonków umowy o częściowym podziale majątku wspólnego, zawartej przed ustanowieniem przez sąd rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy. W takim przypadku sąd, orzekając o rozdzielności majątkowej ze skutkiem wstecznym – uwzględniającym umowę małżonków pomimo nieobowiązywania jej w czasie wcześniejszym ze względu na regulacje ustawowe – ustala wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili zawarcia umowy o częściowym podziale majątku Uchwała SN z 23.02.2018 r. (III CZP 103/17), LEX nr 2445100; J. Biernat, Rodzinne prawo, umowa o podział majątku wspólnego małżonków, rozdzielność majątkowa, nieważność czynności prawnej – glosa do uchwały SN z 23.02.2018 r. (III CZP 103/17), LEX nr 346984. . Podkreślono, że wszelkie zmiany majątkowe, które miały miejsce w związku z ustaniem wspólności, z chwilą działu podlegają rozliczeniu i następnie wyrównaniu w postaci spłat lub dopłat, a uwzględnienie chwili podziału majątku jest istotne również dlatego, że stan dzielonych przedmiotów zastany w chwili ustania wspólności różniłby się od stanu w momencie podziału.

Rozliczanie nakładów i wydatków, które małżonek poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny

Podstawę procesową dokonania takich rozliczeń stanowią art. 567 § 1 k.p.c. w zw. z art. 686 k.p.c. Materialnoprawnej podstawy orzeczenia w tym zakresie nie stanowi już jednak art. 45 § 1 k.r.o., który nie dotyczy przesunięć majątkowych dokonanych po ustaniu wspólności, lecz od tej chwili rozliczenia z tytułu wydatków i nakładów regulują stosowane odpowiednio przepisy dotyczące współwłasności, a konkretnie art. 207 k.c., który obciąża współwłaścicieli obowiązkiem ponoszenia wydatków i ciężarów związanych z rzeczą wspólną w stosunku do wielkości ich udziałów w rzeczy wspólnej Postanowienie SN z 2.07.2009 r. (V CSK 481/08), LEX nr 627260. .

Zgodnie z dyspozycją treści art. 45 § 1 zdanie 2 k.r.o. każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Jednakże problemu w tym zakresie dostarcza Kodeks rodzinny i opiekuńczy, który posługując się w art. 45 k.r.o. pojęciami „nakłady” i „wydatki”, nie określa ich desygnatów. W piśmiennictwie przyjmuje się, że chodzi o wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej M. Walasik, Rozstrzyganie o wydatkach lub nakładach na majątek osobisty małżonka w sprawie o podział majątku wspólnego, „Polski Proces Cywilny” 2011/2, s. 129–135; G. Jędrejek, Ustalenie wartości nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka, „Monitor Prawniczy” 2013/4, s. 175. . Podstawą przysporzenia może być czynność faktyczna, jak i jakiekolwiek inne zdarzenie Postanowienie SN z 2.10.2008 r. (II CSK 203/08), LEX nr 548801. . Małżonek ma prawo żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Natomiast ograniczeniem jest niedopuszczalność żądania zwrotu wydatków i nakładów, które zostały zużyte w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny Wyrok SN z 7.06.2002 r. (IV CKN 1108/00), LEX nr 57210. . Nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek odrębny jednego z małżonków nie są składnikiem tego majątku, ale elementem zewnętrznym w stosunku do tego majątku, a ich zwrotu dokonuje się przy podziale majątku, a nie w jego ramach. Pomijając literalne brzmienie przepisu art. 45 § 1 k.r.o., należy stwierdzić, że do takich samych wniosków prowadzą same założenia postępowania o podział majątku wspólnego i charakter nakładów, jako dobrowolnego użycia własnych dóbr majątkowych na rzecz innej osoby bez względu na jej wolę, a więc wszelkich inwestycji utrzymujących rzecz w należytym stanie lub ulepszających ją.

Roszczenie o zwrot nakładów jest roszczeniem o charakterze obligacyjnym Wyrok SN z 7.03.1997 r. (II CKN 57/96), OSNC 1997/6–7, poz. 92. . Jako roszczenie obligacyjne może być kierowane tylko przeciwko właścicielowi, który nabył rzecz z nakładami. Rozpoznanie roszczeń z tytułu nakładów następuje na wniosek uczestnika postępowania, który powinien odpowiadać wymogom zawartym w art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a do rozpatrzenia tego żądania mają zastosowanie przepisy procesowe Postanowienie SN z 23.06.2016 r. (V CNP 72/15), LEX nr 2109491. . W zależności od zakresu żądania sąd powinien zbadać w ramach sprawy o podział majątku m.in. kwoty spłaconych długów przez jednego z małżonków z jego własnych środków już po ustaniu wspólności majątkowej, a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego, które powstały w trakcie trwania wspólności ustawowej i były długiem wspólnym małżonków albo jednego z nich, ale w związku z majątkiem wspólnym Postanowienie SN z 7.01.2009 r. (II CSK 390/08), LEX nr 490512. . Zgłoszenie rozliczeń z tego tytułu powinno zawierać precyzyjne oznaczenie wysokości żądanej z tego tytułu kwoty, a braki w tym zakresie podlegają usunięciu w trybie art. 130 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., niezależnie od tego, czy strona działa osobiście, czy jest reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika Postanowienie SN z 19.07.2012 r. (II CSK 660/11), LEX nr 1228437. . Nakładami są wydatki, których celem jest utrzymanie rzeczy w stanie zdatnym do normalnego korzystania, zgodnie z przeznaczeniem. Mieszczą się tu wydatki na remonty i konserwację rzeczy, dokonanie zasiewów, utrzymanie inwentarza, podatki oraz inne świadczenia publiczne, a także ubezpieczenia rzeczy Wyrok SN z 22.03.2006 r. (III CSK 3/06), LEX nr 196597. .

Zakres postępowania dowodowego wynika z art. 227 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Na sądzie spoczywa powinność ustalenia źródeł finansowania składnika majątkowego. Z racji skomplikowania roszczeń z tego tytułu ustalenie wartości tych nakładów niewątpliwie może wymagać posiadania przez sąd wiadomości specjalnych w rozumieniu art. 278 § 1 k.p.c., zatem konieczne może być dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, w której ustali wartość nakładów poczynionych na sporny składnik majątku. Weryfikacja źródeł finansowania składnika majątkowego powinna sprowadzać się do wnikliwego ustalenia wysokości nakładów poczynionych z majątku wspólnego i z majątku osobistego stron postępowania. Warto zauważyć, że przy precyzowaniu źródeł finansowania i poczynionych nakładów na składnik majątkowy nie ma jednej właściwej metody, która ma w każdym wypadku zastosowanie. Jednakże stosując odpowiednią wykładnię przepisu art. 45 k.r.o., judykatura ukształtowała linię orzeczniczą dla sytuacji, w której małżonkowie w czasie trwania wspólności ustawowej razem zbudowali dom (składnik majątku) na gruncie wchodzącym w skład majątku odrębnego jednego z nich – wartość nakładów określa się wtedy w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartości domu według cen rynkowych z czasu jego budowy, a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych w chwili podziału majątku wspólnego Uchwała SN z 16.12.1980 r. (III CZP 46/80), OSNCP 1981/11, poz. 206. . Stosownie zaś do innej uchwały wydanej przez Sąd Najwyższy przy rozliczaniu w postępowaniu działowym poczynionych nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny należy ustalić stosunek ułamkowy tych nakładów do wartości rynkowej nabytego lokalu z chwili jego nabycia, a następnie odnieść do wartości z daty podziału Uchwała z 12.04.1989 r. (III CZP 31/89), LEX nr 146220; postanowienie SN z 2.10.2008 r. (II CSK 203/08), LEX nr 548801. . Natomiast w jeszcze innej uchwale Sąd Najwyższy, ustalając wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez tego małżonka na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do lokalu, stwierdził, że odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od którego zgromadzenia uzależniony był przydział mieszkania Uchwała z 5.10.1990 r. (III CZP 55/90), OSNC 1991/4, poz. 48. . W orzecznictwie wskazuje się, że jeśli małżonek po ustaniu wspólności majątkowej dokona zakupu jakiegoś przedmiotu majątkowego za pieniądze stanowiące majątek wspólny, to drugiemu małżonkowi przysługuje w ramach podziału majątku wspólnego roszczenie o zasądzenie kwoty odpowiadającej przysługującemu mu udziałowi. W takim przypadku nie działa natomiast zasada surogacji Postanowienie SN z 27.04.2017 r. (IV CSK 346/16), LEX nr 2312226. .

Sąd, wydając orzeczenie, określa sposób spłat lub dopłat między małżonkami. W tym samym orzeczeniu sąd powinien oznaczyć termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. Wynika to z treści przepisów art. 212 § 1 i 3 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 46 k.r.o. oraz art. 45 § 1 zd. 2 k.r.o. Stosując art. 212 § 3 k.c., sąd powinien uwzględnić składniki majątkowe, które są przedmiotem postępowania działowego, a ponadto kompleksowo stan majątkowy uczestników postępowania działowego, w szczególności czy inne, nieobjęte postępowaniem składniki majątku współwłaściciela zobowiązanego do spłat mogą mieć znaczenie dla możliwości i terminu wywiązania się przez niego z obowiązku spłat, w tym poprzez ewentualną możliwość zaciągnięcia odpowiedniego kredytu. Decydując o terminie spłaty, z uwagi na wysokość dochodów uzyskiwanych przez stronę, sąd powinien mieć na uwadze ich częstotliwość i możliwość ewentualnej jednorazowej spłaty. Zatem sąd, ustalając określony termin, powinien znaleźć złoty środek między możliwościami zarobkowymi jednego z małżonków a interesem drugiego z małżonków. Nadmierne rozciąganie w czasie obowiązku uiszczenia spłaty na jego rzecz prowadziłoby do pokrzywdzenia strony.

Wnioski

Postępowanie dotyczące podziału majątku wspólnego następuje w konsekwencji braku możliwości dojścia do porozumienia stron postępowania w przedmiocie podziału umownego bądź gdy istnieją przeszkody natury faktycznej dotyczące umowy o podział majątku. Problematyka dotycząca podziału nie jest uregulowana w sposób jednolity i kompleksowy w jednym akcie prawnym. Przez to pojawiać się mogą trudności w znalezieniu właściwych przepisów oraz w sposobie ich zastosowania. W toku postępowania o podział majątku wspólnego sąd rozlicza całość stosunków majątkowych między małżonkami według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej. Nie uwzględnia się przy tym tych przedmiotów należących do majątku wspólnego, które zostały zbyte w ramach normalnej gospodarki.

Podziału majątku sąd może dokonać w toku postępowania procesowego, np. rozwodowego, albo w oddzielnym postępowaniu nieprocesowym o podział majątku wspólnego. Celem takiego postępowania jest kompleksowe rozstrzygnięcie kwestii spornych dotyczących majątku wspólnego. Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 684 k.p.c. sąd ma obowiązek dokładnego zbadania, co wchodzi w skład majątku wspólnego i jaka jest wartość jego poszczególnych składników, a także majątku w całości. Przeprowadzenie w sposób wyczerpujący postępowania dowodowego w celu właściwego ustalenia składników majątku wspólnego i ich wartości jest warunkiem koniecznym do ustalenia wartości nakładów poczynionych przez stronę postępowania z majątku osobistego na majątek wspólny stron, a także oceny, czy ziściły się przesłanki uzasadniające ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym stron. Dopiero po dokonaniu wyczerpującego postępowania dowodowego, na podstawie stosownych ustaleń, sąd powinien dokonać odpowiednich rozliczeń pomiędzy uczestnikami postępowania. Nie oznacza to, że sąd działa ex officio w ustaleniu składu i wartości majątku wspólnego. To na stronach spoczywa powinność wskazania całego majątku podlegającego podziałowi. Zgodnie z treścią przepisu art. 684 k.p.c. ustawodawca nie stworzył dla sądu uprawnień do prowadzenia z urzędu dochodzeń mających na celu ustalenie, czy i jakie składniki majątku należą jeszcze do majątku wspólnego. Ciężar gromadzenia materiału procesowego spoczywa na stronach. Ryzyko sprowadza się do poniesienia przez stronę ujemnych konsekwencji braku wywiązania się z powinności przedstawienia dowodów. Skutkiem braku wykazania przez stronę prawdziwości twierdzeń o faktach istotnych dla sprawy jest tylko to, że twierdzenia takie zasadniczo nie będą mogły leżeć u podstaw sądowego rozstrzygnięcia. Strona, która nie udowodni przytoczonych twierdzeń, utraci korzyści, jakie uzyskałaby aktywnym działaniem.

Podziałowi podlegają tylko te składniki majątku, które wchodziły do niego w momencie ustania wspólności, a jego wartość ustala się według stanu tego majątku oraz cen dokonywania podziału. Jeśli w skład majątku wchodzi nieruchomość, sąd ustala także jej przynależność do majątku wspólnego lub osobistego małżonków. Zgodnie z najnowszym orzecznictwem Sądu Najwyższego ustalenie to powinno zostać dokonane w oparciu o ceny rynkowe, jak również nie powinno uwzględniać obciążeń ustanowionych na majątku (np. hipoteka na nieruchomości), pomimo realnego zmniejszania wartości majątku. Powoduje to, że podział majątku nie wpływa na odpowiedzialność w stosunku do wierzyciela. Jednocześnie rodzi to odpowiedzialność na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o zobowiązaniach solidarnych. Dzięki temu sąd nie musi rozstrzygać w kwestii spłaty przyszłych zobowiązań wynikających z hipoteki. Dodatkowo zostają zabezpieczone interesy obojga małżonków i jest zmniejszona ingerencja sądu w stosunek powstały między stronami a wierzycielem.

Z uwagi na liczne niewiadome i nasuwające się problemy wynikające z obciążenia hipotecznego najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego idzie w kierunku, aby sąd dokonywał jedynie podziału istniejących w dacie podziału aktywów i decydował o rozliczeniu tych wspólnych długów byłych małżonków, które zostały spłacone przez każdego z nich w okresie między ustaniem wspólności ustawowej a podziałem majątku wspólnego. Umożliwia to zabezpieczenie w sposób porównywalny interesów obojga małżonków. Zmniejsza ingerencję w stosunki powstałe między małżonkami a wierzycielem. Daje małżonkom możliwość większej aktywności, aby we własnym zakresie zbyli nieruchomość, wycenili sami wartość majątku, pod warunkiem że ich propozycja będzie zgodna z cenami rynkowymi, a także nie będzie sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego oraz nie będzie naruszać rażąco interesu jednego z byłych małżonków. Umożliwia aktywność stron w kierunku renegocjowania warunków umowy i odpowiedzialności stron. Dopiero gdy inne sposoby zniesienia współwłasności okażą się niewystarczające, najwłaściwszym sposobem będzie zniesienie współwłasności poprzez sprzedaż nieruchomości. W takiej sytuacji sąd powinien z urzędu wezwać wierzyciela hipotecznego do udziału w sprawie (art. 510 § 2 k.p.c.). W zależności od stanowiska banku sąd może przyznać nieruchomość jednemu z dotychczasowych współwłaścicieli, jeżeli bank zgodzi się na zmianę umowy kredytowej i zwolnienie z długu drugiego małżonka, lub – w razie braku takiej zgody – dokonać sprzedaży licytacyjnej nieruchomości. Pamiętać należy, że podział majątku wspólnego nie prowadzi do zwolnienia się od odpowiedzialności osobistej wobec wierzyciela. W dalszym ciągu małżonkowie pomimo zakończonego postępowania odpowiadają solidarnie za zobowiązania i po ich stronie spoczywa powinność spłaty długu u wierzyciela.

Skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen rynkowych bez obciążeń w chwili dokonania podziału. Z najnowszego orzeczenia Sądu Najwyższego wynika kilka istotnych przesłanek. Pierwszą z nich jest dopuszczalność zawarcia umowy o częściowym podziale majątku wspólnego przed wydaniem wyroku ustalającego rozdzielność majątkową, drugą – ważność tej umowy uzależniona od konwalidacji przez wyrok sądu obejmujący datę wsteczną poprzedzającą dokonanie umownego podziału, trzecią – że stan majątku wspólnego należy rozumieć jako przynależność określonych rzeczy i praw do tego majątku, a nie ich właściwość. Kolejną przesłanką będzie dobrowolność w zawarciu przez obie strony takiej umowy i późniejsze jej egzekwowanie przez strony oraz wskazówka dla sądu rozpoznającego sprawę z zakresu podziału majątku, który powinien zbadać, czy strony już w trakcie istnienia wspólności nie zawarły umowy dotyczącej podziału majątku wspólnego. Zatem w takim przypadku sąd powinien z urzędu wypytać strony, czy taka umowa istnieje i kiedy została zawarta. Sąd Najwyższy w uchwale z 23.02.2018 r., konwalidując tego typu umowę, akcentował zmianę zapatrywania na dotychczasowe brzmienie art. 35 k.r.o. i zalegalizowanie czynności prawnej zakazanej lub niemożliwej w czasie, w którym ona istnieje, oraz nadanie skuteczności, wskazując jednocześnie przy tym na charakter działania wyroku wstecz, zwiększył ochronę małżonków przed odpowiedzialnością za długi i zobowiązania jednego z małżonków.

Zgodnie z dyspozycją treści art. 45 § 1 zdanie 2 k.r.o. każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Uprawnienie takie nie znajduje zastosowania w przypadku wydatków i nakładów, które zostały zużyte w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. W takiej sytuacji zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Roszczenie o zwrot nakładów jest roszczeniem o charakterze obligacyjnym. Przez to może być kierowane tylko przeciwko właścicielowi, który nabył rzecz z nakładami. Zgłoszenie rozliczeń z tego tytułu powinno zawierać precyzyjne oznaczenie wysokości żądanej kwoty.

Konkludując, należy stwierdzić, że najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego daje nowe spojrzenie na problematykę podziału majątku. Wiele można zarzucić nowym koncepcjom, jednakże w tekście poczynione były starania, aby pokazać zalety kierunku, w jakim zmierza orzecznictwo i praktyczne wykorzystanie wskazanych orzeczeń. Problem jest dosyć istotny dla praktyki, ponieważ w dalszym ciągu nie ma jednej właściwej reguły, a tym bardziej jednej regulacji obejmującej kompleksowo zagadnienie podziału majątku. Uznać to należy za bolączkę, z jaką powinny mierzyć się w dalszym ciągu sądy powszechne i przedstawiciele doktryny.

Abstract

Marek Kułak

The author is an advocate trainee (District Bar Association in Krakow), a doctoral student at the Jagiellonian University in Krakow.

Court valuation of property in the procedure for determination of unequal shares in the common property – remarks regarding selected rulings of the Supreme Court

The article analyses the issue of court determination of the composition and value of common property which is subject to division, regardless of the procedure in the light of the current case law of the Supreme Court. Issues related to the evidentiary proceedings and the burden of proof for this category of cases, valuation of the real estate with the mortgage encumbered by it, time limits to determine the value, as well as the problem of settling mutual outlays on joint property were clarified. The article takes into account the most recent rulings of the Supreme Court covering the issues discussed and presents positions of representatives of the doctrine. The article deals with practical advantages resulting from the Supreme Court rulings, which mainly focused on positive aspects of the judgments referred to.

Keywords: joint property of spouses, unequal shares in joint property, division of property, evidence proceedings in divisional proceedings, mortgage, market price

Marek Kułak

ORCID 0000-0002-7129-8794, e-mail: marek.kulak@doctoral.uj.edu.pl

Autor jest aplikantem adwokackim (ORA w Krakowie), doktorantem na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

 Bibliografia załącznikowa 

Biernat Jakub, Rodzinne prawo, umowa o podział majątku wspólnego małżonków, rozdzielność majątkowa, nieważność czynności prawnej – glosa do uchwały SN z 23.02.2018 r. (III CZP 103/17), LEX nr 346984

Dalka Sławomir, Podstawy postępowania cywilnego, Gdańsk 1989

Dalka Sławomir, Sądowe postępowanie cywilne, Gdańsk 1984

Grajewski Artur, Podział majątku wspólnego a zwolnienie byłego małżonka z długu, „Palestra” 2016/11

Gudowski Jacek (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, red. T. Ereciński, J. Gudowski, Warszawa 2016, t. 4

Harosz Piotr (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2019

Jakubecki Andrzej, Kontradyktoryjność a poznanie prawdy w procesie cywilnym w świetle zmian kodeksu postępowania cywilnego, „Przegląd Sądowy” 1998/10, poz. 63

Jędrejek Grzegorz, Ustalenie wartości nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka, „Monitor Prawniczy” 2013, s. 175

Kułak Marek, O prawie do dywidendy po dacie skutecznego zbycia udziałów spółki, wbrew woli współmałżonka – glosa do postanowienia SN z 12.01.2018 r. (II CSK 220/17), „Palestra” 2019, s. 98

Kułak Marek, Specyfika postępowania dowodowego w sprawach o rozwód ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ciężaru dowodu (w:) Rodzina i prawo, red. D. Jaroszewska-Choraś, A. Kilińska-Pękacz, A. Wideł--Domaradzka, Bydgoszcz 2017

Madaj Stanisław, Postępowanie nieprocesowe w sprawach małżeńskich, Warszawa 1978

Osajda Konrad, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2017, t. 5

Piątowski Józef S., System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław 1985

Skowrońska-Bocian Elżbieta, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, Warszawa 2002

Stecki Leopold, Glosa do orzeczenia SN z 2.03.1972 r. (III CZP 100/71), OSPiKA 1973/9, poz. 150

Stecki Leopold, Ustanie ustawowej wspólności małżeńskiej majątkowej, Warszawa 1968

Sychowicz Marek (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. K. Piasecki, Warszawa 2006

Walasik Marcin, Rozstrzyganie o wydatkach lub nakładach na majątek osobisty małżonka w sprawie o podział majątku wspólnego, „Polski Proces Cywilny” 2011, s. 129