P rzedmiotem niniejszego artykułu jest zagadnienie dopuszczalności kumulacji ról oskarżyciela posiłkowego, interwenienta oraz podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, przez jeden podmiot, w sytuacji realnego zbiegu przestępstw karnych i karnych skarbowych. Artykuł poddaje ocenie możliwość wniesienia kasacji przez taki podmiot oraz kierunki ich zaskarżania. Wskazuje też na możliwość pełnienia specyficznej roli przez oskarżonego, który chociaż nie ma uprawnień do wystąpienia jako inna strona procesu, to w określonej konfiguracji może być podmiotem faktycznie reprezentującym wszystkie trzy powyższe strony procesowe.

Czy ta sama osoba fizyczna lub prawna może w tym samym procesie wnieść jednocześnie kilka kasacji o przeciwstawnych kierunkach zaskarżenia? Odpowiedź na powyższe pytanie, na gruncie postępowania karnego, z pozoru jawi się jako oczywista i brzmieć musi negatywnie. Przepis art. 522 ustawy – Kodeks postępowania karnego Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 30 ze zm.), dalej k.p.k. stanowi wyraźnie, że kasację w stosunku do tego samego oskarżonego i od tego samego orzeczenia każdy uprawniony może wnieść tylko raz. Sformułowanie „uprawniony” dotyczy wszystkich podmiotów uprawnionych do wniesienia kasacji, a więc zarówno stron procesowych (art. 520 § 1 k.p.k.): oskarżyciela publicznego, oskarżyciela prywatnego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżonego, ich przedstawicieli procesowych, jak i podmiotów uprawnionych do wniesienia kasacji nadzwyczajnej (art. 521 k.p.k.), tj. Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka J. Gajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, t. 2, s. 296. . Pojęcie „strony” w postępowaniu karnym nie zostało zdefiniowane ustawowo ani nie jest jednolicie ujmowane w doktrynie. Niemniej na potrzeby niniejszej publikacji można przyjąć, że są nimi ci jego uczestnicy, tj. podmioty biorące udział w postępowaniu karnym (osoby fizyczne, prawne i podmioty nieposiadające osobowości prawnej), którzy działają w procesie we własnym imieniu, mając interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 1999, s. 247. . „Przepis art. 522 k.p.k. zamyka drogę do zaskarżenia orzeczenia kasacją temu podmiotowi, który uprzednio wniósł kasację od tego orzeczenia, w stosunku do tego samego oskarżonego” P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, Warszawa 2007, s. 180. . „(…) Przeszkodą do przyjęcia kasacji jest także to, że obecnie składana kasacja dotyczy tego samego orzeczenia i po raz kolejny pochodzi od tego samego podmiotu (art. 522 k.p.k.)” Postanowienie SN z 17.05.2017 r. (IV KZ 9 /17), www.sn.pl/orzecznictwo. . „Droga do wnoszenia kolejnej kasacji przez ten sam podmiot i od tego samego wyroku i tego samego oskarżonego jest również zamknięta niezależnie od tego czy poprzednią jego skargę merytorycznie rozpoznano, pozostawiono bez rozpoznania, czy też odmówiono prawomocnie jej przyjęcia, gdyż także odmowa przyjęcia dotyczy – jak to wyraźnie wynika z treści art. 530 § 2 k.p.k. – «kasacji wniesionej». Tym samym prawomocność tego rozstrzygnięcia również uniemożliwia wystąpienie przez tę samą osobę z kolejnym takim środkiem zaskarżenia w sprawie tego samego oskarżonego” Postanowienie SN z 19.04.2012 r. (V KZ 13/12). www.sn.pl/orzecznictwo. . Jednocześnie treść przepisu art. 522 k.p.k. nie ogranicza praw innego uprawnionego, który może zaskarżyć to samo orzeczenie w stosunku do tego samego oskarżonego. „Stosownie do art. 522 k.p.k. dopuszczalna jest kasacja wnoszona przez uprawniony podmiot, od orzeczenia podlegającego zaskarżeniu tym środkiem, po uprzednim oddaleniu kasacji innego podmiotu od tego orzeczenia, choćby podnosiła ona taki sam zarzut, czyli wskazywała na obrazę prawa, co do której wypowiadał się uprzednio Sąd Najwyższy, rozpoznając poprzednią skargę kasacyjną” Wyrok SN z 8.10.2002 r. (III KKN 119/01), OSNKW 2003/1–2, poz. 17. .

Jak można zauważyć, przytoczone komentarz oraz orzeczenia, odnosząc się do zakazu wnoszenia po raz kolejny kasacji, posługują się zwrotami „ten sam podmiot” lub „ta sama osoba”, utożsamiając je faktycznie z pojęciem „uprawnionego”, tj. stroną procesu posiadającą prawo do jednorazowego wywiedzenia kasacji. „Ten sam podmiot”, czyli np. skonkretyzowana osoba fizyczna lub prawna, zgodnie z literalnym brzmieniem mógłby wystąpić w procesie zawsze tylko w roli jednej strony i posiadać w związku z tym prawo do wniesienia wyłącznie jednej kasacji.

Sformułowania te, będące oczywiście pewnego rodzaju skrótem myślowym, są w pewnym sensie uzasadnione tradycją zakazu kumulacji ról procesowych w postępowaniu karnym, przewidującym jedynie nieznaczne odstępstwa w tym zakresie. Procedura karna wprost formułuje zakaz łączenia ról stron „przeciwstawnych” (sprzecznych). W myśl art. 50 k.p.k. w postępowaniu sądowym z uprawnień pokrzywdzonego określonych w art. 53 nie może korzystać osoba występująca w tej samej sprawie w charakterze oskarżonego, z wyjątkiem przewidzianym w art. 497 i art. 498 § 3 k.p.k. (postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego) Wyrok SN z 6.04.2006 r. (IV KK 12/06), OSNKW 2006/6, poz. 61; postanowienie SN z 26.10.2006 r. (I KZP 24/06), OSNKW 2006/11, poz. 101. . Na podstawie tego samego przepisu wykluczone jest także łączenie przez jedną osobę ról oskarżyciela publicznego oraz oskarżonego Zob. np. S. Steinborn, Prawo karne procesowe – część ogólna, red. J. Grajewski, Warszawa 2007, s. 315. . Podobnie w przypadku pozostałych, „niesprzecznych” stron, brak jest możliwości wykonywania przez jedną z nich równocześnie praw innej strony. Konstrukcja art. 60 § 2 k.p.k. wyklucza, aby występował, w tym samym procesie, jednocześnie oskarżyciel prywatny i oskarżyciel posiłkowy, a przepisu art. 53 k.p.k., aby podmiot będący oskarżycielem posiłkowym mógł wystąpić równolegle w roli oskarżyciela publicznego.

Jeden uprawniony podmiot (osoba fizyczna, prawna, jednostka nieposiadająca osobowości prawnej) będzie tym samym występował, co do zasady, zawsze w jednej roli procesowej, jako jedna ze stron postępowania i jako „uprawniony”, na podstawie art. 522 k.p.k., będzie mógł wnieść tylko raz kasację od tego samego orzeczenia i w stosunku do tego samego oskarżonego.

Postępowanie karne skarbowe, będące rodzajem postępowania karnego, nie odeszło od zasady jednorazowego zaskarżenia kasacją. Ustawa – Kodeks karny skarbowy Ustawa z 10.09.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 2020 r. poz. 19 ze zm.), dalej k.k.s. , realizując dążenie do unifikacji procedury w sprawach karnych, przyjęła generalne założenie, że w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, „jeżeli przepisy niniejszego kodeksu nie stanowią inaczej” (art. 113 § 1 k.k.s.). Przepis art. 522 k.p.k., w oparciu o normę blankietową art. 113 § 1 k.k.s., znajduje również odpowiednie zastosowanie w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, przy jednoczesnym braku przepisów Kodeksu karnego skarbowego stanowiących w tym zakresie „inaczej”.

Chociaż analiza normatywna nakreślonego zagadnienia wydaje się i w tym postępowaniu nie budzić wątpliwości, to jednak specyfika postępowań karnych skarbowych, w tym własne (autonomiczne) rozwiązania zakładające brak zakazu kumulacji niektórych ról procesowych, nakazuje w inny sposób interpretować pojęcie „uprawnionego” z art. 522 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s. Skutkować to będzie odmiennym rozumieniem określenia „każdy uprawniony”, niemogącego już być utożsamianym tak, jak miało to miejsce w postępowaniu karnym, tylko z jednym podmiotem, tj. z jedną osobą fizyczną, prawną lub jednym podmiotem nieposiadającym osobowości prawnej.

Możliwość kumulacji ról procesowych dotyczy nieznanych postępowaniu karnemu, specyficznych stron procesu karnego skarbowego, którymi są interwenient i podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej. Zgodnie z art. 53 § 41 k.k.s. „interwenientem” jest podmiot, który, nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w  postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi. Może nim być osoba fizyczna lub prawna oraz jednostka nieposiadająca osobowości prawnej. Z kolei „podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej” to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał do udziału w tym charakterze (art. 53 § 40 k.k.s.). Odpowiedzialność posiłkowa to forma odpowiedzialności prawnej innej niż odpowiedzialność karna skarbowa, ponoszona przez inny podmiot niż sprawca przestępstwa skarbowego. Za karę grzywny, wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego, czyni się w całości albo w części odpowiedzialną posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli sprawca czynu zabronionego jest zastępcą tego podmiotu, prowadzącym jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działający w jakimkolwiek innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową. „Jej celem jest zabezpieczenie interesów finansowych Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego poprzez uczynienie odpowiedzialnym subsydiarnie (posiłkowo) za karę grzywny, inny podmiot niż sprawca przestępstwa skarbowego. Jest to rodzaj osobistej odpowiedzialności majątkowej ponoszonej przez inny podmiot, który odniósł lub mógł odnieść korzyść majątkową, obok sprawcy” F. Prusak, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Kraków 2006, LEX/el., tezy 2 i 5 do art. 24. .

Kodeks karny skarbowy dopuszcza wprost, aby podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej mógł pełnić więcej niż jedną rolę procesową i jednocześnie wystąpić w roli interwenienta (art. 125 § 4 k.k.s.). Ta sama osoba fizyczna, osoba prawna lub podmiot nieposiadający osobowości prawnej może tym samym pojawić się w postępowaniu karnym skarbowym równocześnie w roli dwu jego stron. „Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może (…) wystąpić z interwencją, uzyskując automatycznie status tej strony procesowej” G. Skowronek, Szczególne strony postępowania w sprawach karnych skarbowych, „Prokuratura i Prawo” 2005/7–8, s. 171. . Każda z tych stron procesowych jest uprawniona do wniesienia własnej kasacji przez ustanowionych pełnomocników (art. 169 k.k.s.). Jeden podmiot, występujący w roli tych dwóch stron procesowych, jest więc uprawniony do wywiedzenia dwóch niezależnych skarg kasacyjnych. Muszą być one ukierunkowane zgodnie z posiadanym przez daną stronę procesową gravamen (uciążliwość decyzji dla uczestnika procesu), który w tym przypadku nie będzie zbieżny (art. 425 § 3 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej dąży zawsze do uniewinnienia oskarżonego, gdyż w ten sposób uniknie odpowiedzialności majątkowej z tytułu kary grzywny nałożonej na sprawcę czynu, z kolei interwenient, dążąc do odzyskania swojej własności od Skarbu Państwa, zajmuje pozycję przeciwną oskarżonemu. Jego interwencja może bowiem zmniejszyć bądź zniweczyć możliwość zastosowania wobec oskarżonego instytucji, z reguły łagodzących jego odpowiedzialność karną, których wymogiem jest orzekanie przepadku przedmiotów C. Kulesza, Radca prawny jako pełnomocnik w postępowaniu karnym skarbowym, „Radca Prawny” 2001/3, s. 32. . Kasacje obu wymienionych wyżej stron będą więc posiadały przeciwne kierunki zaskarżenia, tj. pierwsza zawierać będzie zarzuty formułowane na korzyść skazanego, druga – na jego niekorzyść.

Przedmiotowa możliwość zostaje jeszcze bardziej rozbudowana w przypadku realnego zbiegu przestępstw (concursus delictorum). Zbieg ten oraz stanowiąca jego konsekwencję kara łączna to karnistyczne konstrukcje określające w polskim systemie prawa karnego sposób oceny wielu przestępstw popełnionych przez tego samego sprawcę P. Kardas, Zbieg przestępstw i kara łączna w polskim prawie karnym, „Annales Universtitatis Mariae Curie--Skłodowska Lublin. Sectio G” 2013/2. . Zbieg ten, wobec recypowania art. 85 k.k. przez Kodeks karny skarbowy (art. 20 § 2 k.k.s.), jest możliwy również w przypadku przestępstw karnych skarbowych. Wobec częstych sytuacji polegających na ścisłym powiązaniu popełnianych czynów z Kodeksu karnego i Kodeksu karnego skarbowego prowadzenie postępowania, które swym zakresem obejmie zarówno popełnione przestępstwa (powszechne), jak i przestępstwa skarbowe, daje możliwość dokonania pełnej i adekwatnej oceny wszystkich zachowań sprawcy (sprawców). Ma w nim nastąpić wykrycie i ustalenie popełnienia zarówno przestępstwa kryminalnego, jak i skarbowego (przestępstw kryminalnych i skarbowych) oraz jego sprawcy (sprawców), pod warunkiem niewydania, nawet nieprawomocnego, wyroku za jedno z nich. Zbieg taki nie jest zjawiskiem rzadkim w realiach sądowych Przykładem jest wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku (III K 197/15), Sądu Apelacyjnego w Krakowie (II AKz 90/16), Sądu Apelacyjnego w Łodzi (II Aka 160/14), Sądu Apelacyjnego w Katowicach (II Aka 219/16), Sądu Apelacyjnego w Warszawie (II AKa 429/13). . W takim układzie procesowym koniecznością jest oparcie przewodu sądowego na właściwych procedurach postępowania. Oskarżanie, sądzenie i ukaranie sprawcy za czyny karne odbywać się będzie na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego, z kolei za czyny karnoskarbowe na podstawie Kodeksu karnego skarbowego. Nie istnieje norma prawna dająca podstawę do uznania, że którakolwiek z procedur, zawartych bądź to w Kodeksie postępowania karnego, bądź w Kodeksie karnym skarbowym, ma w postępowaniu dotyczącym realnego zbiegu czynów karalnych wyłączne lub dominujące zastosowanie, przy jednoczesnej możliwości całkowitego lub częściowego pominięcia drugiej z nich. W konsekwencji w odniesieniu do zarzutów karnych właściwe jest stosowanie Kodeksu postępowania karnego, w przypadku zarzutów karnych skarbowych – wyłącznie Kodeksu karnego skarbowego (art. 113 § 1 k.k.s.). Obydwie procedury karne koegzystują względem siebie, kształtując takie postępowanie w zakresie i w sposób realizujący jednak własne cele, w zależności od rodzaju karnoprawnej oceny czynu oskarżonego. Wymusza to konieczność prowadzenia nietypowego, „hybrydowego” procesu, gdyż opartego jednocześnie na procedurze karnej oraz karnej skarbowej.

Jedną z cech tej konstrukcji jest dopuszczenie do jednoczesnego wystąpienia wszystkich stron procesowych charakterystycznych dla obydwu procedur karnych. Oprócz stron wspólnych (zasadniczych), tj. prokuratora i oskarżonego, mogą w takim postępowaniu wystąpić równocześnie interwenient, podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej i finansowy organ postępowania przygotowawczego jako oskarżyciel publiczny oraz pokrzywdzony przestępstwem karnym, występujący w roli oskarżyciela posiłkowego (art. 53 k.p.k.). Uprawnienia tych stron zawężone są oczywiście tylko do danej części postępowania, odnoszącej się, odpowiednio, bądź to do czynów karnych, bądź do karnoskarbowych i strony te mogą dokonywać czynności procesowych jedynie w zakresie swych uprawnień, wyszczególnionych w Kodeksie postępowania karnego lub Kodeksie karnym skarbowym.

W postępowaniu dotyczącym realnego zbiegu czynów karnych i karnych skarbowych wyjątkiem jest, jak się wydaje, brak możliwości wystąpienia oskarżyciela prywatnego jako strony procesowej. W myśl art. 59 k.p.k. może on wnosić i popierać oskarżenie o czyny ścigane z oskarżenia prywatnego w postępowaniu karnym. Są to czyny godzące w chronione prawem dobra (interesy) prywatne jednostki i ich ściganie pozostawiono samemu pokrzywdzonemu, np. umyślny lekki uszczerbek na zdrowiu (art. 157 § 2 k.k.), nieumyślny lekki uszczerbek na zdrowiu (art. 157 k.k.), zniesławienie w typie podstawowym (212 § 1 k.k.), zniesławienie w typie kwalifikowanym, gdy popełniony jest za pomocą środków masowego komunikowania (art. 212 § 2 k.k.), znieważenie (art. 216 § 1 i 2 k.k.), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.) itd. W sytuacji równoległego oskarżenia sprawcy ww. czynów także o czyny karne skarbowe, które są zawsze ścigane z urzędu i w stosunku do których akt oskarżenia wnieść może tylko oskarżyciel publiczny, to ten akt (jeżeliby nie doszło do sytuacji skierowania sprawy karnej do odrębnego postępowania) obejmować będzie również i czyny karne oskarżonego, co skutkować będzie zastosowaniem normy art. 60 k.p.k., przewidującej działanie oskarżyciela prywatnego, w tego rodzaju procesie, już tylko w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Wobec dopuszczalności wystąpienia w jednym postępowaniu w zasadzie wszystkich stron procesowych znanych postępowaniu karnemu należy dokonać analizy możliwości wystąpienia innych jeszcze konstrukcji, oprócz wprost przewidzianego w k.k.s. łączenia ról interwenienta i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, mających charakter kumulacji ról procesowych.

Pierwszą jest możliwość wystąpienia oskarżyciela posiłkowego, którym może być osoba fizyczna, prawna lub podmiot nieposiadający osobowości prawnej, w roli interwenienta, który także może być osobą fizyczną, prawną lub podmiotem nieposiadającym osobowości prawnej. Jeśli oskarżyciel posiłkowy, będąc pokrzywdzonym przestępstwem karnym, posiada roszczenie o wydanie swoich przedmiotów podlegających przepadkowi w następstwie popełnienia przez oskarżonego również przestępstwa skarbowego, może zgłosić swą interwencję w tym postępowaniu i przy spełnieniu warunków z art. 119, 126, 127 i 128 k.k.s. brak będzie podstaw, aby mogła ona zostać oddalona. Oskarżyciel posiłkowy, występując w roli interwenienta, nie może, zgodnie z ustawowymi uprawnieniami interwenienta, jedynie wypowiadać się w kwestiach ani dowodzić kwestii niezwiązanych z jego roszczeniami do rzeczy objętej przepadkiem. Może realizować uprawnienia interwenienta (wnioski dowodowe, oświadczenia, zaskarżanie decyzji) jedynie w zakresie tych roszczeń (art. 120 § 3 k.k.s.). Ograniczenia te dotyczyć mogą oczywiście tylko przestępstwa skarbowego i nie mogą w żaden sposób oddziaływać na jego uprawnienia jako oskarżyciela posiłkowego w odniesieniu do czynu (czynów) karnych oskarżonego.

Podobną możliwością jest połączenie ról oskarżyciela posiłkowego i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, którym także może być osoba fizyczna, prawna lub podmiot nieposiadający osobowości prawnej. Oskarżyciel posiłkowy, będąc pokrzywdzony przestępstwem karnym oskarżonego, może być równolegle podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej, jeśli oskarżony jako sprawca zabronionego czynu skarbowego jednocześnie był zastępcą tego podmiotu np. jako pełnomocnik, a oskarżyciel posiłkowy odniósł albo mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową. „Brak jest przesłanek negatywnych aby w tego rodzaju układzie procesowym, ten sam podmiot mógł stać się pokrzywdzonym np. przestępstwem z art. 296 § 1 k.k., a jednocześnie zostać pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej za karę grzywny grożącą osobie, która działała w jego imieniu np. w związku z przestępstwami skarbowymi z art. 56 § 1 k.k.s. lub art. 76 § 1 k.k.s.” T. Dudek, Wybrane zagadnienia dotyczące funkcjonowania podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w postępowaniu karnym skarbowym, „Prokuratora i Prawo” 2016/9, s. 49. Należy jednak zauważyć, że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej oraz oskarżyciel posiłkowy mają przeciwstawne cele procesowe. Z samej istoty interesu prawnego oskarżyciela posiłkowego wynika, że może on podejmować czynności procesowe tylko na niekorzyść oskarżonego, a jego celem jest doprowadzenie do ukarania oskarżonego. „Oskarżyciel posiłkowy – z braku gravamen – nie ma uprawnienia do zaskarżenia orzeczenia na korzyść oskarżonego” Postanowienie SN z 23.09.2008 r. (I KZP 21/08), OSNKW 2008/10, poz. 80. . Z kolei podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej zawsze dąży do uniewinnienia oskarżonego. Warunkiem nałożenia odpowiedzialności posiłkowej jest bowiem ukaranie (skazanie) sprawcy przestępstwa. „Pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej może podważać i kwestionować w procesie odpowiedzialność karną samego sprawcy, tylko bowiem przy skazaniu sprawcy aktualizuje się jego odpowiedzialność, jak i swoje związki ze sprawcą i możliwość odniesienia korzyści z jego działania, gdyż są to warunki odpowiedzialności posiłkowej” Wyrok Sądu Okręgowego w Rzeszowie z 27.09.2013 r. (II Ka 440/13), orzeczenia.rzeszow.so.gov.pl. Odpowiedzialność ta jest tym samym przeciwieństwem oskarżenia posiłkowego, będąc możliwą jedynie wobec kary grzywny oraz w stosunku do kosztów postępowania, którymi obciążono ukaranego (skazanego).

Ważnym argumentem przy analizie możliwości tej kumulacji może być istnienie zasady z art. 50 k.p.k., zgodnie z którą w postępowaniu sądowym z uprawnień pokrzywdzonego, określonych w art. 53 k.p.k. (oskarżyciela posiłkowego), nie może korzystać osoba występująca w tej samej sprawie w charakterze oskarżonego, z wyjątkiem przewidzianym w postępowaniu o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. Bezsprzecznie podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest stroną podobną do oskarżonego, żądanie przeciwko niemu kieruje bowiem oskarżyciel publiczny. Do tego podmiotu oraz jego pełnomocnika stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące podejrzanego, oskarżonego i obrońcy, wskazane enumeratywnie w art. 125 § 1 k.k.s. Jednak zgodnie z art. 113 § 2 pkt 1 k.k.s. do postępowania w sprawie o przestępstwa skarbowe nie stosuje się przepisów Kodeksu postępowania karnego dotyczących pokrzywdzonego i mediacji, nie może więc mieć zastosowania – nawet w drodze analogii – uregulowanie art. 50 k.p.k. Nawet jeśli przyjąć, że podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej posiada w praktyce podobieństwo do oskarżonego, co może mieć konsekwencje w obrazie art. 50 k.p.k., to w świetle powyższego nie jest to argument zasadny. Uregulowanie to nie zostało również przeniesione do art. 125 § 1 k.k.s., a sam k.k.s. nie zawiera w tym zakresie własnych uregulowań. „(…) Brak jest obecnie przeszkód prawnych do łączenia roli pokrzywdzonego i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej” T. Dudek, Wybrane zagadnienia…, s. 50. . Reasumując: podmiot będący oskarżycielem posiłkowym w postępowaniu dotyczącym realnego zbiegu przestępstw karnych i karnych skarbowych może jednocześnie wystąpić także w roli interwenienta oraz podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, czyli łącznie w roli trzech stron procesowych. Powoduje to, że będzie mógł on wywieść w swoim imieniu trzy odrębne kasacje, jako „uprawniony” w rozumieniu art. 522 k.p.k. oraz art. 522 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s. Będą one oczywiście posiadały, z powodu odmiennego gravamen tych stron, różny kierunek zaskarżenia. Kasacja interwenienta i oskarżyciela posiłkowego będą niekorzystnie ukierunkowane dla oskarżonego, z kolei kasacja podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej ukierunkowana będzie na jego korzyść.

Czy taka kumulacja ról procesowych może w jakikolwiek negatywny sposób przełożyć się na przebieg postępowania? Odpowiedź musi brzmieć przecząco. Nie dochodzi w tym przypadku do kumulacji ról stron przeciwstawnych, tj. przede wszystkim oskarżonego i pokrzywdzonego. Oskarżyciel posiłkowy nie występuje w roli oskarżonego, a tym samym zakaz wyrażony w art. 50 k.p.k. pozostaje nienaruszony. Także kumulacja ról stron procesu karnego skarbowego jest wprost dopuszczalna przez Kodeks karny skarbowy, a ich łączenie ze stroną charakterystyczną dla procesu karnego, jaką jest oskarżyciel posiłkowy, również w żaden sposób nie jest zanegowane przez którąkolwiek z procedur karnych i nie powoduje niekorzystnych konsekwencji dla praw i obowiązków którejkolwiek ze stron postępowania.

Odpowiedź na powyższe pytanie nie jest jednak tak jednoznaczna w przypadkach niebędących wprawdzie formą kumulacji ról procesowych, w wyniku których ten sam podmiot może wnieść kilka kasacji, jednak umożliwiających oskarżonemu posiadanie bezpośredniego wpływu na inne strony postępowania, a tym samym na treść wywiedzionych przez nie kasacji, i to bez względu na ich kierunek zaskarżenia.

Oczywiste jest, że oskarżony nie może wystąpić równolegle jako inna strona procesu karnego (poza wyjątkami z art. 497 i art. 498 § 3 k.p.k.), a zasada ta pozostaje aktualna również w postępowaniu karnym skarbowym. Należy jednak zauważyć, że możliwe są na ich gruncie konstrukcje, które spowodują, że uczestnik ten dysponować może bezsprzecznie realnym wpływem na zachowania pozostałych stron procesu, ich oświadczenia i decyzje i w efekcie, poprzez te działania, na kształt wydanego w stosunku do niego orzeczenia.

Oskarżonym w sprawach o czyny karne i karne skarbowe jest zawsze osoba fizyczna (art. 71 k.p.k., art. 1 k.k.s.). Jednak pozostałe strony: interwenient, oskarżyciel posiłkowy oraz podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej, mogą być, tak jak zostało to wcześniej zaakcentowane, także osobami prawnymi lub podmiotami nieposiadającymi osobowości prawnej. Brak jest przeszkód, aby wszystkimi tymi stronami mógł być jeden podmiot, np. spółka akcyjna. Oskarżony o przestępstwa karne i skarbowe może być jej właścicielem, współwłaścicielem lub posiadać w nich status organu zarządzającego, np. jako jej członek zarządu. Zgodnie z art. 38 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 875 ze zm.), dalej k.c. osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. W sytuacji gdy prezes takiej spółki jest oskarżonym, a sama spółka – podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej, wykluczone jest dokonanie czynności procesowej w postaci złożenia oświadczenia wiedzy w formie zeznań – z samej istoty tej czynności – przez ten podmiot za pośrednictwem np. pełnomocnika. To członek zarządu będący oskarżonym będzie osobą składającą takie zeznania. Tożsama sytuacja zachodzi w przypadku posiadania przez tę spółkę statusu interwenienta. Poza sporem jest, że tego rodzaju pozycja i uprawnienia oskarżonego będą miały niezmiernie znaczący wpływ na jego sytuację procesową i przebieg postępowania.

Z podobną konstrukcją możemy mieć do czynienia również na gruncie przestępstwa karnego, gdzie w sprawie np. o działanie na szkodę tej samej spółki oskarżonym będzie prezes jej zarządu, a pokrzywdzonym (oskarżycielem posiłkowym) będzie sama ta spółka, stanowiąca formalnie odrębny podmiot prawny. Składającym zeznania w jej imieniu będzie oskarżony. Konfiguracje takie – choć wydają się wewnętrznie sprzeczne – są możliwe i w pełni dopuszczalne zarówno na gruncie postępowania karnego skarbowego, jak i karnego. Odmienną i szczególną regulację w tym zakresie przewidziano tylko w art. 33 ust. 4 ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary Ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. z 2020 r. poz. 358 ze zm.). , zgodnie z którym w imieniu podmiotu zbiorowego w postępowaniu nie może występować osoba, za której czyn podmiot zbiorowy ma odpowiadać. Powyższe problemy i zagrożenia wynikają zatem nie tylko z powodu kumulacji takich czy innych ról procesowych, ale są następstwem – niekwestionowanego i oczywistego – przyznania bytom li tylko normatywnym, tj. wykreowanym przez określone unormowania, praw i obowiązków przewidzianych pierwotnie dla osób fizycznych. Należy podkreślić, że ustawodawca ani judykatura w żaden sposób nie ograniczyli powyższych możliwości. „Artykuł 50 k.p.k. nie obejmuje swoją dyspozycją sytuacji, w której skumulowaniu ulega rola oskarżonego oraz organu dokonującego czynności procesowych za pokrzywdzonego, niebędącego osobą fizyczną (art. 51 § 1 k.p.k.)” Postanowienie SN z 25.10.2007 r. (I KZP 31/07), www.prawo.money/orzecznictwo/sad-najwyzszy. .

Poza możliwością złożenia korzystnych zeznań w takim układzie procesowym oskarżony posiada szereg dalszych uprawnień związanych z reprezentowaniem i kierowaniem tymi stronami procesowymi (interwenientem, oskarżycielem posiłkowym i podmiotem pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej). Jako osoba prowadząca sprawy danej spółki ma realny wpływ na ich czynności lub zaniechania w procesie i będzie on ukierunkowany bez wątpienia na działania dla oskarżonego korzystne. To on decydować będzie o treści wniosków, oświadczeń, środków odwoławczych, doborze pełnomocników, akceptacji ich taktyki procesowej itd. Kto działa w imieniu spółki w toku postępowania sądowego, nie leży w gestii organu prowadzącego postępowanie, ale w gestii samego podmiotu występującego w roli danej strony. Sytuacja taka, chociaż zgodna z art. 522 k.p.k., przekładać się będzie w sposób bezpośredni również na decyzję o wniesieniu kasacji, jej podstawach, argumentacji itd., w tym szczególnie kasacji o kierunku w założeniu niekorzystnym dla oskarżonego.

Podsumowanie

Analiza przedstawionych możliwości procesowych potwierdza, że brak jest przeciwwskazań, aby ten sam podmiot mógł wystąpić jednocześnie w roli różnych stron procesowych i w świetle obowiązujących założeń i unormowań procedury karnej i karnej skarbowej złożyć kilka kasacji w tym samym postępowaniu. Z uwagi na wiążące te strony ograniczenia, w zakresie ich interesu prawnego w zaskarżeniu rozstrzygnięcia (gravamen), będą to prawdopodobnie kasacje o przeciwstawnych kierunkach. Z uwagi na przysługujące oskarżonemu i pozostałym stronom prawa w toku postępowania karnego oraz karnego skarbowego oraz oczywiście w sytuacji zbiegu tych procedur należy sytuacje takie uznać jednak za w pełni zgodne z obowiązującymi unormowaniami oraz uzasadnione merytorycznie. Jedynie przypadki wpływania oskarżonego na przebieg postępowania poprzez kontrolowanie innych stron procesu traktować należy negatywnie.

Jest to konsekwencja regulacji dotyczących charakteru i uprawnień stron procesowych, szczególnie postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe, stanowiących skomplikowany zespół przepisów, których prawidłowe stosowanie wciąż napotyka zarówno w teorii, jak i praktyce zarówno problemy, jak też i nietypowe sytuacje opisane powyżej. Wynikają one przede wszystkim z pewnej odmienności, czy też specyfiki zasad odnoszących się do tych instytucji występujących jedynie na gruncie przepisów Kodeksu karnego skarbowego, które w zetknięciu z procedurą karną nie są z nią całkowicie zharmonizowane. Wszystkie te sytuacje na pewno winny być wnikliwie i indywidualnie oceniane przez sąd, na podstawie własnego przekonania i wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.