A rtykuł przedstawia zarys regulacji postępowania uproszczonego w procesie cywilnym. To postępowanie jest postępowaniem odrębnym, niemniej jednak ma ono charakter obligatoryjny w tym znaczeniu, że w razie spełnienia przesłanek ustawowych sąd powinien rozpoznać sprawę procesową w trybie tego postępowania, bez względu na wolę stron. Przedmiotem tego opracowania jest przedstawienie zakresu zastosowania tego postępowania, a także jego odrębności w stosunku do procesu cywilnego toczącego się na zasadach ogólnych.

Postępowanie uproszczone jest regulowane przepisami Działu VI Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1086 ze zm.), dalej k.p.c. i ma ono charakter postępowania odrębnego. Jest to przy tym postępowanie obligatoryjne, co oznacza, że spełnienie przez wniesiony pozew warunków określonych w art. 505¹ k.p.c. kwalifikuje sprawę jako uproszczoną, a to nakłada na sąd obowiązek jej rozpoznania w ramach przepisów art. 505¹–505¹⁴ k.p.c. Na mocy art. 1 pkt 188–196 ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469). z dniem 7.11.2019 r. dokonano gruntownej przebudowy modelu postępowania uproszczonego. Nowela do Kodeksu postępowania cywilnego zmienia dotychczasowy zakres tego postępowania, rozszerzając katalog spraw w nim rozpoznawanych (art. 505¹ i art. 505³ k.p.c.). Ustawodawca odszedł od obowiązku składania pierwszych pism procesowych (pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od nakazu zapłaty i zarzuty od nakazu zapłaty) na urzędowych formularzach, a także odstąpił od konieczności przeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego (art. 505² k.p.c.). Zniesione zostały ograniczenia dowodowe w zakresie dopuszczalności przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego (art. 505⁶ § 2 i art. 505⁷ § 1 i 2 k.p.c.) oraz wprowadzono do tego postępowania nową instytucję nieznaną dotychczas procedurze cywilnej – świadka--eksperta (art. 505⁷ § 3 k.p.c.). Zmodyfikowano zasady składania wniosku o uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji oraz częściowo zmieniono reguły sporządzenia uzasadnienia wyroku przez ten sąd (art. 505⁸ k.p.c.). Zmiany legislacyjne dotknęły także regulacji postępowania odwoławczego, głównie w zakresie środków dowodowych, które mogą być wykorzystane przez sąd w tym postępowaniu (art. 505¹¹ k.p.c.), jak i podstaw uchylenia zaskarżonego wyroku (art. 505¹² § 1¹ k.p.c.).

Tak gruntowna modyfikacja modelu postępowania uproszczonego wywołuje potrzebę omówienia zmian legislacyjnych w podziale na zarysowane trzy grupy oraz dokonania ich podsumowania w kontekście roli, jaką to postępowanie ma odgrywać na gruncie procesu cywilnego.

Zakres regulacji

Zakres zastosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym został określony w art. 505¹ § 1 k.p.c. Stosownie do jego brzmienia w postępowaniu uproszczonym rozpoznaje się sprawy o świadczenie, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza dwudziestu tysięcy złotych, a w sprawach o roszczenia z rękojmi lub gwarancji – jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty. Ustawodawca utrzymał zatem dotychczasową wysokość wartości przedmiotu spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym. Zmiany legislacyjne sprowadzają się do rozszerzenia przedmiotowego katalogu spraw rozpoznawanych w tym postępowaniu. Dotychczas postępowanie to było zarezerwowane wyłącznie dla roszczeń wynikających z obligacyjnych stosunków prawnych o charakterze kontraktowym. Sprawy cywilne wynikające z pozaumownych zobowiązań rozpoznawane były na zasadach ogólnych, w każdym razie poza postępowaniem uproszczonym. Aktualna regulacja odnosząca się jedynie do wartości przedmiotu sporu jako kryterium kwalifikacyjnego sprawy cywilnej wskazuje lege non distinguente, że przepisy postępowania uproszczonego stosuje się do spraw o świadczenie bez względu na charakter zobowiązania, z którego te świadczenia wynikają. Oznacza to, że obecna regulacja rozszerza zakres przedmiotowy spraw w postępowaniu uproszczonym o zobowiązania pozaumowne, głównie deliktowe oraz wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia i nienależnego świadczenia Zob. J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego mocą ustawy z 4.07.2019 r. (cz. III – Postępowanie uproszczone; Postępowanie nieprocesowe; Postępowanie zabezpieczające; Postępowanie egzekucyjne), „Monitor Prawniczy” 2019/22, s. 1213; R. Flejszar (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. 2, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2019, s. 1294; R. Kulski (w:) Kodeks postępowania cywilnego, t. 3, Komentarz. Artykuły  425–729, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, s. 490. .

W kontekście zakresu przedmiotowego zastosowania przepisów omawianego postępowania odrębnego warto odnotować, że w stanie prawnym dotychczas obowiązującym ustawodawca w art. 505¹ pkt 1 k.p.c. posługiwał się sformułowaniem „roszczenia” jako przedmiotem postępowania uproszczonego. Zasadniczo to pojęcie odnosi się do uprawnienia materialnoprawnego, bowiem – jak przyjmuje się w orzecznictwie – „roszczenie” to możliwość domagania się od konkretnej osoby, aby w stosunku do uprawnionego zachowała się w ten sposób, że spełni na jego rzecz świadczenie pieniężne lub niepieniężne, wykona pewną czynność, powstrzyma się od jakiegoś działania lub zniesie działanie uprawnionego Postanowienie SN z 18.06.2015 r. (III CZ 27/15), LEX nr 1764816. . Z uwagi na procesowy charakter art. 505¹ pkt 1 k.p.c. przyjmowano jednak, że użyte w nim pojęcie „roszczenie” nie jest tożsame z roszczeniem w znaczeniu materialnoprawnym, lecz obejmuje swym zakresem każde uprawnienie podlegające ochronie prawnej na drodze procesu cywilnego Postanowienie SN z 26.06.2002 r. (III CZP 42/02), OSP 2003/6, poz. 78. . W rezultacie uznawano, że przedmiotem postępowania uproszczonego były nie tylko sprawy o roszczenia materialnoprawne, ale także inne, których przedmiotem było ustalenie prawa lub stosunku prawnego, jak również ukształtowanie stosunku prawnego K. Weitz, Sprawy o roszczenia wynikające z umów w rozumieniu art. 505(1) pkt 1 k.p.c., „Palestra” 2010/7–8, s. 240; M. Manowska, Postępowania odrębne w procesie cywilnym, Warszawa 2012, s. 212; B. Draniewicz, Uproszczone postępowanie gospodarcze w pierwszej instancji, „Monitor Prawniczy” 2003/12, s. 572. . W aktualnym stanie prawnym nastąpiła istotna zmiana w tym zakresie, gdyż zgodnie z treścią art. 505¹ § 1 k.p.c. przedmiotem postępowania uproszczonego są sprawy o świadczenia. Uprawnia to do wniosku, że w tym postępowaniu rozpoznawane są sprawy o świadczenia w ujęciu materialnoprawnym i w związku z tym ustawodawca ograniczył to postępowanie do powództw o zasądzenie świadczenia, eliminując z niego powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego oraz powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego. Lege non distinguente w postępowaniu uproszczonym rozpoznawane są powództwa zarówno o zasądzenie świadczenia pieniężnego, jak również o świadczenia niepieniężne. Podsumowując powyższe wywody: zakres przedmiotowy postępowania uproszczonego po noweli z 4.07.2019 r. obejmuje powództwa o zasądzenie świadczeń pieniężnych i niepieniężnych bez względu na podstawę prawną będącą źródłem poddanych pod osąd roszczeń procesowych Podobnie J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu..., s. 1213; A. Gałas (w:) Kodeks postępowania cywilnego, Komentarz. Artykuły 1–505(39), red. T. Szanciło, Warszawa 2019, t. 1, s. 1838; R. Kulski (w:) Kodeks postępowania..., s. 490. .

W odniesieniu do roszczeń wynikających z rękojmi i gwarancji utrzymana została dotychczasowa zasada, że o zakwalifikowaniu sprawy do postępowania uproszczonego decyduje wartość przedmiotu umowy, a nie wartość przedmiotu sporu. Sprawy o świadczenia wynikające z takich umów będą podlegały rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, o ile wartość przedmiotu umowy nie przewyższa kwoty dwudziestu tysięcy złotych. Na marginesie wypada powiedzieć, że ograniczenie to odnosi się jedynie do roszczeń o świadczenia mające swoją podstawę w przepisach o rękojmi i gwarancji i nie dotyczy ono powództw o zasądzenie świadczeń pieniężnych z tytułu odszkodowania za nienależyte wykonanie umowy będące następstwem sprzedaży rzeczy obarczonej wadami (art. 471 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 875 ze zm.), dalej k.c. ). W takich przypadkach o kwalifikacji sprawy decyduje wartość przedmiotu sporu, a nie wartość przedmiotu umowy.

Na osobną wzmiankę zasługuje kwestia związana ze sprawami o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat obciążających najemcę oraz opłat z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej. Dotychczas obowiązujący art. 505¹ pkt 2 k.p.c. wyraźnie wskazywał, że sprawy o zapłatę w tego rodzaju sprawach podlegały rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, bez względu na wartość przedmiotu sporu. Taka regulacja nie została przeniesiona do przemodelowanego art. 505¹ k.p.c., wobec czego również i w tych sprawach kryterium kwalifikacji do postępowania uproszczonego będzie kwota dwudziestu tysięcy złotych. Jako że świadczenia najemcy mają charakter okresowy, a każde z nich ma charakter samodzielny i samoistny, postępowanie uproszczone będzie właściwe do rozpoznania sprawy, o ile jedno świadczenie nie będzie przewyższało kwoty dwudziestu tysięcy złotych (art. 505¹ § 1 w zw. z art. 505³ § 1 k.p.c.). Możliwa jest kumulacja roszczeń z tytułu świadczeń okresowych na warunkach określonych w art. 505³ § 2 k.p.c. Jest to uprawnienie wierzyciela, który nie jest zobowiązany do dochodzenia jednym pozwem wszystkich wymagalnych świadczeń najemcy. Analogiczne uwagi można poczynić w odniesieniu do innych umów ciągłych, które przewidują świadczenie okresowe jednej ze stron.

Konsekwencją odejścia przez ustawodawcę od założenia, że w postępowaniu uproszczonym rozpoznawane są jedynie roszczenia wynikające ze stosunków kontraktowych, jest zmiana art. 505³ § 2 k.p.c. W obecnym stanie prawnym kumulacja roszczeń w postępowaniu uproszczonym jest dopuszczalna, jeśli wynikają one z tego samego stosunku prawnego lub kilku stosunków prawnych tego samego rodzaju. Tym samym przepis ten nawiązuje do nowego brzmienia art. 505¹ § 1 k.p.c. i potwierdza zasadę, że w postępowaniu uproszczonym rozpoznawane są sprawy również ze stosunków cywilnoprawnych o charakterze pozaumownym. Choć nie zostało to wysłowione wprost w omawianym przepisie, kumulacja roszczeń w jednym pozwie jest dopuszczalna, o ile łączna wartość przedmiotu sporu nie przekracza kwoty dwudziestu tysięcy złotych. Dla poprawnego określenia zakresu przedmiotowego postępowania uproszczonego oba przepisy – art. 505¹ § 1 i art. 505³ § 1 i 2 k.p.c. – należy odczytywać łącznie. Sama wykładnia art. 505³ k.p.c. w oderwaniu o od art. 505¹ § 1 k.p.c. mogłaby prowadzić do nieuprawnionego wniosku o możliwości kumulacji roszczeń do wartości przekraczającej kwotę dwudziestu tysięcy złotych.

Jednocześnie utrzymane zostało rozwiązanie, że w razie niedopuszczalnej kumulacji roszczeń przewodniczący zarządza zwrot pozwu. Usunięto jednak w tym zakresie odesłanie do art. 130¹ k.p.c., które było źródłem wątpliwości, czy przepis ten – z uwagi na jego brzmienie, a w szczególności uchylenie § 4 z dniem 5.02.2005 r. – mógł stanowić podstawę zwrotu pozwu. Obecnie samoistną podstawą zwrotu pozwu w razie niedopuszczalnej kumulacji roszczeń w postępowaniu uproszczonym jest art. 505³ § 2 zd. 2 k.p.c. Leksykalna wykładnia tego przepisu uzasadnia wniosek, że zwrot pozwu następuje bez wezwania przewodniczącego na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. do usunięcia braków formalnych pozwu – poprzez rozdzielenie roszczeń niepodlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym. Irrelewantna jest także okoliczność, czy powód był zastępowany przez profesjonalnego pełnomocnika. Rygoryzm decyzji procesowej przewodniczącego o zwrocie pozwu łagodzi postanowienie zawarte w art. 505³ § 2 zd. 3 k.p.c., że jeśli w terminie tygodnia od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie powód cofnie pozew w zakresie żądań niepodlegających łączeniu, pozew w pozostałej części wywołuje skutek od daty jego pierwotnego wniesienia. Uzasadniona jest również teza, że powoda działającego bez profesjonalnego pełnomocnika należy przy doręczeniu zarządzenia o zwrocie pozwu pouczyć o możliwości cofnięcia pozwu w części niepodlegającej rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym A. Gałas (w:) Kodeks postępowania..., s. 1842. . W istocie cofnięcie pozwu w części niepodlegającej kumulacji sanuje braki formalne pozwu, bo za takie winno się poczytywać połączenie kilku roszczeń z naruszeniem art. 505³ § 2 zd. 1 k.p.c. W takiej sytuacji sąd powinien umorzyć postępowanie w części dotyczącej cofniętego pozwu (art. 203 § 1 w zw. z art. 355 k.p.c.), a co do pozostałej części nadać bieg sprawie.

Zakres rozpoznania spraw w postępowaniu uproszczonym został ograniczony w art. 505¹ § 2 k.p.c. i przyjęta w tym przepisie konstrukcja skłania do wniosku, że katalog wyłączeń zawartych w tym przepisie ma charakter zamknięty. Nie wdając się w kazuistyczne omówienie każdego wymienionego w tym przepisie przypadku, zwrócić trzeba uwagę jedynie na najistotniejsze kwestie dotyczące tego zagadnienia. Punkt 1 omawianego przepisu ma charakter jedynie porządkowy, albowiem również w dotychczasowym stanie prawnym rozpoznanie spraw uproszczonych należało do kognicji sądów rejonowych, a zatem zastrzeżenie, że sprawy uproszczone nie podlegają rozpoznaniu w sprawach należących do sądów okręgowych, nie zmieniło stanu prawnego. Stosownie do brzmienia pkt 2 przepisów o postępowaniu uproszczonym nie stosuje się do spraw małżeńskich i z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi. Jak można przypuszczać, celem tej regulacji były względy społeczne, które przemawiały za pominięciem postępowania uproszczonego w tego typu sprawach. Także pkt 3 z analogicznych względów wyłącza z kręgu spraw rozpoznawane w postępowaniu uproszczonym sprawy z zakresu prawa pracy rozpoznawanych z udziałem ławników. Katalog takich spraw określa art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. Punkt 4 ustanawia zasadę, że w postępowaniu uproszczonym nie są rozpoznawane sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw wymienionych w art. 477⁸ § 2 i spraw o rentę. Te drugie z wymienionych spraw są rozpoznawane w pierwszej instancji przez sądy okręgowe (art. 477⁸ § 1 k.p.c.) i jak się wydaje, przypadek ten stanowi przełamanie zasady, że postępowanie w sprawach uproszczonych należy do właściwości sądów rejonowych R. Flejszar (w:) Kodeks postępowania..., s. 1298. . Jak wynika z motywów legislacyjnych, włączenie tego rodzaju spraw do postępowania uproszczonego wiązało się z likwidacją zakazu przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, które mają tutaj charakter szablonowy i nieskomplikowany Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 3137, s. 99, http://orka.sejm.gov.pl. .

Obligatoryjność stosowania przez sąd przepisów o postępowaniu uproszczonym oznacza, że sąd z urzędu, względnie przed nadaniem sprawie biegu – przewodniczący, powinien badać kwalifikację sprawy pod kątem jej przynależności do tego postępowania (art. 201 k.p.c.) Tak uchwała SN z 19.04.2007 r. (III CZP 11/07), OSNC 2008/2, poz. 23; por. jednak odmiennie SN w uchwale z 16.06.2004 r. (I PZP 1/04), OSNAPiUS 2005/5, poz. 67. . Zasada ta została utrzymana w znowelizowanym stanie prawnym. W kontekście obligatoryjności postępowania uproszczonego nie można pominąć faktu, że także inne postępowania odrębne również mają charakter obligatoryjny i taka sytuacja może prowadzić do zbiegu tych postępowań. Na gruncie poprzedniego stanu prawnego przyjmowano dopuszczalność stosowania do jednej sprawy przepisów kilku odrębnych postępowań, przy czym w razie kolizji norm procesowych uznawano, że powinno się stosować te przepisy, które w sposób bardziej szczegółowy regulują daną sytuację Zob. uchwała SN z 27.11.2001 r. (III CZP 61/01), OSNC 2002/5, poz. 62; uchwała z 30.05.2001 r. (III CZP 19/01), OSNC 2001/12, poz. 170; uchwała z 14.12.2001 r. (III CZP 67/01), „Monitor Prawniczy” 2004/12, s. 563; P. Pogonowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Artykuły 367–505(37), red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Warszawa 2013, t. 2, s. 732; M. Osowska-Grzelak, Wzajemna relacja postępowań odrębnych występujących w procesie cywilnym w ujęciu ogólnym – cz. II, „Monitor Prawniczy” 2008/14, s. 750. . Także i w aktualnym stanie prawnym dopuszczalna jest kolizja kilku odrębnych postępowań. Głównie chodzi tutaj o nakładanie się postępowania uproszczonego z postępowaniem w sprawach gospodarczych i postępowaniem upominawczym. Jeśli dodamy do tego postępowanie inicjowane na wniosek powoda – postępowanie nakazowe – to można przyjąć, że również w obecnym stanie prawnym postępowanie uproszczone będzie się łączyć z innymi postępowaniami odrębnymi. Z uwagi na tę okoliczność warto zarysować relację pomiędzy postępowaniem uproszczonym a innymi postępowaniami wymienionymi powyżej.

Najczęściej następuje krzyżowanie się postępowania uproszczonego z postępowaniem upominawczym, gdyż jeśli powód dochodzi roszczenia pieniężnego lub niepieniężnego, a sprawa spełnia cechy charakterystyczne z art. 505¹ k.p.c. i jednocześnie nie występują negatywne przesłanki wydania nakazu zapłaty z art. 499 § 1 k.p.c., podlega ona rozpoznaniu zarówno w postępowaniu uproszczonym, jak i w postępowaniu upominawczym. Podobnie rzecz przedstawia się w razie żądania wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, o ile sąd uzna, że zachodzą podstawy do wydania nakazu (art. 485 k.p.c.). W obu tych przypadkach w razie wniesienia przez pozwanego środka odwoławczego (sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym lub zarzuty w postępowaniu nakazowym) sąd rozpozna sprawę w postępowaniu uproszczonym (art. 480¹ § 2 k.p.c.). W odniesieniu do postępowania nakazowego tenże przepis jest jednak nieprecyzyjny, gdyż wniesienie zarzutów w postępowaniu nakazowym nie skutkuje utratą mocy nakazu zapłaty, co sugerowałoby wniosek, że w tym przypadku nie stosuje się przepisów o innych postępowaniach odrębnych. Taka interpretacja sprzeczna byłaby z wykładnią systemową tego przepisu i założeniem, że postępowanie uproszczone ma charakter obowiązkowy. Ponadto zaktualizowane przepisy o postępowaniu nakazowym nie wyłączają stosowania do niego przepisów postępowania uproszczonego w razie wniesienia przez pozwanego zarzutów do nakazu zapłaty. Tę tezę można wzmocnić również argumentem, że postępowanie upominawcze i postępowanie nakazowe w zasadzie swoją regulacją obejmują jedynie zagadnienia związane z podstawą wydania nakazu zapłaty, odmową jego wydania oraz uchyleniem, terminem wniesienia środka odwoławczego, zabezpieczeniem i wykonalnością nakazu oraz konstrukcją wyroku. Te postępowania nie normują reguł odnoszących się do samego przewodu sądowego, w szczególności zasad gromadzenia materiału procesowego. Zawarte w art. 480¹ § 2 k.p.c. odesłanie oznacza, że w zakresie nieunormowanym w postępowaniu upominawczym i nakazowym stosuje się przepisy o postępowaniu uproszczonym, o ile oczywiście sprawa będzie spełniała kryteria kwalifikacyjne do tego postępowania.

Nieco inaczej sprawa przedstawia się w odniesieniu do postępowania w sprawach gospodarczych. Tutaj ustawodawca wyraźnie zastrzegł w art. 458¹ § 2 k.p.c., że w sprawach gospodarczych rozpoznawanych według przepisów niniejszego działu przepisy o innych postępowaniach odrębnych stosuje się w zakresie, w którym nie są sprzeczne z przepisami niniejszego działu. Nie dotyczy to spraw gospodarczych rozpoznawanych w europejskim postępowaniu nakazowym, europejskim postępowaniu w sprawach drobnych roszczeń oraz elektronicznym postępowaniu upominawczym. Przepis ten zawiera regułę kolizyjną, przyznając prymat stosowaniu przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych nad innymi postępowaniami odrębnymi, w tym także postępowaniem uproszczonym R. Kulski, Odrębności postępowania w sprawach gospodarczych, „Monitor Prawniczy” 2019/21, s. 1166; por. także wciąż aktualny wyrok SN z 18.11.2005 r. (IV CK 152/05), LEX nr 358763. . Innymi słowy, przepisy o postępowaniu uproszczonym powinno się stosować w zakresie niesprzecznym z regulacją postępowania w sprawach gospodarczych. Z najistotniejszych rzeczy wzmiankować warto, że przepisy tego drugiego postępowania będzie się stosować głównie do reguł koncentracji materiału dowodowego oraz środków dowodowych, dopuszczalności przekształceń podmiotowych i przedmiotowych postępowania D. Chrapoński, Odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych – zarys regulacji, „Palestra” 2019/11–12, s. 122. . Można stąd wnosić, że przepisy o postępowaniu uproszczonym będą stosowane do procesowych spraw gospodarczych w ograniczonym zakresie, głównie do środków dowodowych oraz apelacji i postępowania odwoławczego, jako że przepisy o postępowaniu w sprawach gospodarczych pomijają te zagadnienia.

Nadmienić można w odniesieniu do postępowania w elektronicznym postępowaniu upominawczym, że z mocy art. 505²⁹ k.p.c. w tym postępowaniu stosuje się jedynie przepisy o postępowaniu upominawczym. Zbieg natomiast postępowania uproszczonego i postępowania w sprawach z zakresu pracy reguluje art. 505¹⁴ k.p.c., wyłączając stosowanie w sprawach uproszczonych przepisy art. 466, art. 477 i art. 477¹ k.p.c.

Choć jak to już wcześniej powiedziano, sąd ma obowiązek zastosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym w razie stwierdzenia, że sprawa nadaje się do rozpoznania w tym trybie procesowym, niemniej jednak wspomnieć tutaj trzeba o normie zawartej w art. 505¹ § 3 k.p.c. Daje ona możliwość rozpoznania sprawy z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym, jeśli może to przyczynić się do sprawniejszego rozpoznania sporu. Ten przepis wskazuje, że wyłączność postępowania uproszczonego ma zatem charakter względny, gdyż możliwe jest przejście do postępowania zwykłego W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 318. .

W stanie prawnym obowiązującym do daty wejścia w życie noweli z 4.07.2019 r. dopuszczalność pominięcia trybu postępowania uproszczonego występowała w dwóch przypadkach, wynikających z art. 505⁷ k.p.c. w dotychczasowym brzmieniu: w razie konieczności przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego oraz gdy sprawa była szczególnie zawiła. Dokonane zmiany legislacyjne w art. 505¹ § 3 k.p.c. takiego ograniczenia nie zawierają, dając sądowi elastyczny instrument pominięcia przepisów o postępowaniu uproszczonym w każdym przypadku, jeśli przyczyni się to do szybszego zakończenia sporu, nie tylko w razie zawiłości sprawy lub konieczności przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu..., s. 1214. . Pominięcie przepisów o postępowaniu uproszczonym wymaga wydania przez sąd stosownego postanowienia, które jest niezaskarżalne A. Gałas (w:) Kodeks postępowania..., s. 1838. . Postanowienie w tym zakresie może być wydane zarówno na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego, jak i w toku postępowania apelacyjnego. Jednocześnie treść analizowanego przepisu przesądza, że do pominięcia postępowania uproszczonego nie może dojść na etapie dekretacji sprawy przez przewodniczącego w ramach uprawnień wynikających z art. 201 § 1 k.p.c.

Postępowanie pierwszoinstancyjne

Dokonane zmiany legislacyjne w zarysowanej tutaj grupie odnoszą się głównie do modyfikacji postępowania dowodowego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. W tym względzie na czoło wysuwa się art. 505² k.p.c., w którym odstąpiono od stosowania urzędowych formularzy w pismach inicjujących uczestnictwo stron w procesie (pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od nakazu zapłaty, zarzuty od nakazu zapłaty). Równocześnie temu przepisowi nadano nowe brzmienie, zupełnie niepowiązane ze starym, z którego wynika istotna zasada, że nie przeprowadza się posiedzenia przygotowawczego, chyba że z okoliczności sprawy wynika, że przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego może przyczynić się do sprawniejszego załatwienia sprawy. Nowe brzmienie art. 505² k.p.c. ustanawia odstępstwo od ogólnej zasady, że w procesie cywilnym takie posiedzenie jest regułą, a odstępstwo od niej – wyjątkiem (art. 205⁴ § 1 i 3 k.p.c.). Wspomnieć warto, że w aktualnym modelu postępowania procesowego posiedzenie przygotowawcze służy pozyskiwaniu przez sąd kluczowych informacji dla rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy na wczesnym etapie postępowania. Sprzyja to koncentracji materiału dowodowego, daje możliwość zawarcia ugody, a w razie nierozwiązania w ten sposób sporu – zaplanowania rozprawy, w celu sprawnego zakończenia sprawy A. Machnikowska, Organizacja procesu cywilnego przed sądem pierwszej instancji z perspektywy posiedzenia przygotowawczego, „Palestra” 2019/11–12, s. 61; tak też M. Uliasz, Posiedzenie przygotowawcze i plan rozprawy, „Monitor Prawniczy” 2019/21, s. 1136. . Pomijając problematykę znaczenia posiedzenia przygotowawczego dla procesu, można poprzestać na stwierdzeniu, że punktem granicznym w zakresie koncentracji materiału dowodowego jest co do zasady zatwierdzenie planu rozprawy na posiedzeniu przygotowawczym (art. 205¹² § 1 k.p.c.). Konsekwencją odstąpienia od przeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego jest uprawnienie stron procesu do powoływania wszystkich twierdzeń i dowodów do zamknięcia rozprawy (art. 205¹² § 2 k.p.c.).

W kontekście powyższego należy postawić pytanie o zasady gromadzenia materiału dowodowego w postępowaniu uproszczonym, skoro posiedzenie przygotowawcze nie ma w nim charakteru obligatoryjnego. W przypadku wyznaczenia tego posiedzenia gromadzenie materiału dowodowego będzie następowało na zasadach ogólnych, lecz taka sytuacja z uwagi na wagę spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym ma znaczenie marginalne. Rozpatrzyć trzeba w takiej sytuacji podstawowy przypadek – nieprzeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego. Postępowanie uproszczone nie zawiera żadnych norm regulujących zasady gromadzenia materiału dowodowego, a zatem zastosowanie w tym względzie będą miały przepisy art. 205¹–205¹² k.p.c. Oznacza to, że również i tutaj pozwany ma obowiązek złożenia odpowiedzi na pozew, a skutkiem zaniechania tego obowiązku procesowego może być wydanie wyroku zaocznego. Jeśli w sprawie został wydany nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym lub w postępowaniu nakazowym, pozwany winien wnieść stosowny środek zaskarżenia. W przeciwnym bowiem przypadku dojdzie do uprawomocnienia wydanego orzeczenia, które będzie miało skutki prawomocnego wyroku (art. 480² § 4 k.p.c.). Po wniesieniu przez pozwanego właściwego pisma procesowego przewodniczący nadaje bieg sprawie, tzn. może ją rozpoznać na posiedzeniu niejawnym na warunkach określonych w art. 148¹ k.p.c., względnie może sprawę skierować na rozprawę. Niemniej jednak wobec braku ograniczeń czasowych każda ze stron aż do zamknięcia rozprawy może powoływać twierdzenia i dowody, które nie mogą zostać uznane za spóźnione. Remedium dla zapewnienia sprawności postępowania – w szczególności gdy ma zostać wyznaczona rozprawa – będzie zarządzenie przez przewodniczącego na podstawie art. 205³ § 2 k.p.c. wymiany pomiędzy stronami pism procesowych, z zobowiązaniem ich do podania wszystkich twierdzeń i dowodów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, pod rygorem utraty możliwości do ich powołania w toku dalszego postępowania. Taka organizacja czynności procesowych przewodniczącego wyłączy zastosowanie art. 205¹² § 2 k.p.c.

Nieco odmienny przebieg zgromadzenia materiału dowodowego będzie miał miejsce w sytuacji krzyżowania się postępowania uproszczonego z odrębnym postępowaniem w sprawach gospodarczych. Jak już powiedziano wcześniej, przepisy o postępowaniu uproszczonym można stosować w zakresie, w którym nie są one sprzeczne z przepisami o postępowaniu w sprawach gospodarczych (art. 458¹ § 2 k.p.c.). Do zasad gromadzenia materiału dowodowego stosuje się system prekluzyjny określony w art. 458⁵ § 1 k.p.c. Znajdzie jednak zastosowanie art. 505² k.p.c., gdyż przepisy o postępowaniu w sprawach gospodarczych nie regulują kwestii związanych z posiedzeniem przygotowawczym.

Druga zmiana postępowania dowodowego odnosi się do kwestii związanej z zasadami oceny zgromadzonego w sprawie materiału procesowego wymagającego wiadomości specjalnych. Uchylony został art. 505⁶ § 2 k.p.c. zakazujący przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego. W dotychczasowym stanie prawnym przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego było równoznaczne z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym Art. 505(7) zd. 1 k.p.c. o treści obowiązującej do 6.11.2019 r. . Aktualnie przeprowadzenie takiego dowodu nie wyłącza zastosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym. Jak wynika z motywów legislacyjnych, potrzeba zasięgnięcia opinii biegłego nie zawsze przesądza o konieczności odstąpienia od rozpoznania sprawy w postępowaniu uproszczonym. Zależy to od okoliczności konkretnej sprawy, które lepiej niż ustawodawca zna sąd rozpoznający sprawę – wobec czego kwestię tę należy pozostawić jego ocenie; sąd może na podstawie art. 505¹ § 3 k.p.c. odstąpić od zastosowania przepisów odrębnego postępowania Uzasadnienie projektu..., s. 109. . Przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego winno być postrzegane poprzez pryzmat zmienionego nowelą z 4.07.2019 r. art. 505⁷ § 1 k.p.c., który stanowi, że ilekroć ustalenie zasadności lub wysokości świadczenia powinno nastąpić przy zastosowaniu wiadomości specjalnych, od uznania sądu zależy powzięcie samodzielnej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy albo zasięgnięcie opinii biegłego.

Oceniając kwestię, kiedy sąd winien dopuścić dowód z opinii biegłego, a w jakiej sytuacji może dokonać samodzielnej oceny materiału procesowego, nie można pominąć faktu, że ustawodawca pozostawił w niezmienionej formie art. 505⁶ § 3 k.p.c. Podobieństwo pomiędzy treścią tego przepisu a normatywną zawartością art. 505⁷ § 1 k.p.c. wymaga ich rozgraniczenia. Artykuł 505⁶ § 3 k.p.c. daje sądowi możliwość zasądzenia odpowiedniej sumy według swojej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, jeżeli uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione. Przepis ten – wzorowany na art. 322 k.p.c. – znajduje zastosowanie do przypadku, gdy zebrany w sprawie materiał dowodowy wskazuje na zasadność powództwa, lecz udowodnienie wysokości dochodzonego roszczenia jest niemożliwe lub nader utrudnione. Chodzi tutaj o obiektywną przyczynę, ustaloną na podstawie wszystkich dowodów przewidzianych w procedurze cywilnej, a nie sytuację, gdy strona nie skorzystała z dostępnych środków dowodowych lub sąd nie skorzystał z możliwości dopuszczenia określonego dowodu z urzędu Wyrok SN z 26.01.1976 r. (I CR 954/75), LEX nr 7795; wyrok SN z 19.12.2013 r. (II CSK 179/13), OSNC-ZD 2015/B, poz. 22. . Nie ma on zastosowania także do przypadku, gdy przewód sądowy wykazał bezzasadność powództwa z uwagi na nieistnienie lub wygaśnięcie prawa, na które powołuje się powód, choćby sama wysokość roszczenia nie była sporna Por. wyrok SN z 24.06.2015 r. (II CSK 554/4), „Biuletyn SN IC” 2016/12. . Innej sytuacji procesowej poświęcony został natomiast art. 505⁷ § 1 k.p.c. Nie chodzi w nim o niemożność lub nadmierne utrudnienie udowodnienia wysokości dochodzonego roszczenia lub jego istnienie, ale o przypadek, gdy jeden z tych czynników warunkujących uwzględnienie powództwa może zostać udowodniony wiadomościami specjalnymi. Sędziowskiemu uznaniu pozostawiono rozważenie w takiej sytuacji, czy zostanie przeprowadzony dowód z opinii biegłego, czy też sąd może dokonać oceny materiału dowodowego we własnym zakresie. Samodzielna ocena sądu będzie możliwa jedynie wtedy, gdy z uwagi na wiedzę z zakresu obejmującego przedmiot sprawy wynika, że możliwe jest dokonanie oceny określonych faktów bez udziału biegłego. Ocena ta jednakże nie może być dowolna i winna być przeprowadzona na podstawie całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego W. Siedlecki, Zasady orzekania w postępowaniu cywilnym, „Nowe Prawo” 1965/6, s. 591; J. Derlatka, Świadek-ekspert na tle projektowanych przepisów o dowodach w postępowaniu uproszczonym, „Monitor Prawniczy” 2019/7, s. 366; wyrok SN z 24.09.1957 r. (I CR 253/57), OSN 1959/3, poz. 73; wyrok SN z 17.02.2009 r. (I PK 160/08), OSNP 2010/17–18, poz. 213. . Jeśli nie będzie możliwa ocena według wskazanych tutaj kryteriów, sąd powinien dopuścić dowód z opinii biegłego, gdyż w razie wadliwości poczynionej oceny we własnym zakresie może ona być przedmiotem zarzutu apelacyjnego – naruszenia art. 233 § 1 i art. 505⁷ § 1 k.p.c. Ograniczenie dopuszczalności przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego odnosi się do sytuacji, jeśli przewidywany koszt miałby przekroczyć wartość przedmiotu sporu, chyba że uzasadniają to wyjątkowe okoliczności (art. 505⁷ § 2 k.p.c.). Za ograniczeniem dopuszczalności przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego w takim przypadku przemawia wzgląd, aby przedmiotem postępowania było określone roszczenie, a nie potencjalne koszty procesu Uzasadnienie projektu..., s. 110. . O ile w takiej sytuacji zajdzie konieczność oceny sprawy z punku widzenia wiadomości specjalnych, takiej oceny dokona sąd w ramach uprawnień wynikających z art. 505⁷ § 1 k.p.c. Ustawodawca nie precyzuje przypadku „wyjątkowych okoliczności” uprawniających do zasięgnięcia dowodu z opinii biegłego, pozostawiając wypracowanie zakresu tego pojęcia judykaturze. Jak się wydaje, taki przypadek będzie miał miejsce, gdy sąd w ramach analizy całokształtu materiału procesowego nie będzie w stanie ocenić zasadności lub wysokości dochodzonego pozwem świadczenia i jednocześnie nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego i w konsekwencji wydanie wyroku będzie prowadzić do wytworzenia stanu pozostającego w oczywistej sprzeczności z porządkiem prawnym.

Zupełnym novum na gruncie polskiego procesu cywilnego jest wprowadzenie instytucji świadka-eksperta. Regulujący tę problematykę art. 505⁷ § 3 k.p.c. wskazuje, że złożenie zeznań przez świadka nie stoi na przeszkodzie zasięgnięciu jego opinii jako biegłego, także co do faktów, o których zeznawał jako świadek, nawet jeżeli uprzednio sporządził opinię na zlecenie podmiotu innego niż sąd. Przepis ten stanowi lex specialis do art. 278–278¹ k.p.c. Na jego gruncie można wyobrazić sobie dwie sytuacje, w których dochodzi do połączenia ról świadka i biegłego. Pierwsza ma miejsce, gdy określona osoba została powołana na świadka w toczącej się sprawie, a następnie sąd dopuścił dowód z opinii biegłego – co do faktów, o których zeznawał ten świadek, zlecając mu sporządzenie stosownej opinii. Drugi przypadek jest bardziej złożony. Występuje on, gdy biegły sporządził opinię pozasądową, na zlecenie strony procesu, lub w innym postępowaniu przewidzianym przez przepisy (sądowym, administracyjnym, sądowoadministracyjnym), następnie został powołany na świadka w toczącej się sprawie uproszczonej, a później na okoliczności, na które sporządził opinię prywatną i zeznawał, sąd dopuścił dowód z opinii biegłego, zlecając temu świadkowi jej sporządzenie. Wskazane tutaj rozwiązanie zaszczepione zostało obecnie jedynie na grunt postępowania uproszczonego.

Nowatorstwo wprowadzonej zmiany polega na tym, że na gruncie ogólnych zasad procesu połączenie roli świadka i biegłego co prawda nie jest expressis verbis zakazane, niemniej jednak taka kumulacja ról procesowych jest niewskazana, a co więcej – taki biegły mógłby podlegać wyłączeniu na podstawie art. 48 lub 49 k.p.c. K. Knoppek, Rozgraniczenie dowodu z zeznań świadków i dowodu z opinii biegłego w postępowaniu cywilnym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1984/4, s. 121; J. Misztal-Konecka, Wyłączenie biegłego w postępowaniu cywilnym, „Monitor Prawniczy” 2011/19, s. 1021; wyrok SN z 8.11.1976 r. (I CR 374/76), OSNCP 1977/10, poz. 187. W tym zakresie zatem omawiany przepis stanowi również normę szczególną wobec art. 281 k.p.c. Artykuł 505⁷ § 3 k.p.c. ustanawia więc wyłom od zasady niełączenia ról świadka i biegłego. Drugi, wymieniony wcześniej, przypadek łączenia tych ról wymaga wstępnego zasygnalizowania zmian dokonanych w obrębie ogólnych przepisów procedury cywilnej. Wprowadzony w życie z dniem 7.11.2019 r. art. 278¹ k.p.c. daje sądowi możliwość dopuszczenia dowodu z opinii sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Wyraźnie z treści tego przepisu wynika, że nie dotyczy on opinii biegłego sporządzonej na zlecenie strony. Tak jak dotychczas, takie ekspertyzy traktuje się jako dokumenty prywatne w ujęciu art. 245 k.p.c. J. Misztal-Konecka, Znaczenie tzw. opinii prywatnych dla postępowania cywilnego, „Monitor Prawniczy” 2013/2, s. 66; wyrok SN z 25.06.2010 r. (I CSK 544/09), LEX nr 737245 i z 15.06.2011 r. (V CSK 382/10), LEX nr 864025. Przeprowadzenie zatem dowodu z opinii biegłego w postępowaniu uproszczonym sporządzonej w innym postępowaniu cywilnym, administracyjnym czy też sądowoadministracyjnym na zlecenie organu władzy publicznej podlega zasadom ogólnym. Odmienność w tym postępowaniu sprowadza się do tego, że biegły sporządzający opinię może być świadkiem, a nadto że art. 505⁷ § 3 k.p.c. daje w pewnym sensie możliwość wprowadzenia opinii prywatnej do postępowania cywilnego. Uproszczeniem byłoby jednak stwierdzenie, że postępowanie uproszczone legitymizuje sporządzone przez biegłych na zlecenie stron ekspertyzy, w tym znaczeniu, że mogą one zostać uznane za dowód z opinii biegłego w ujęciu art. 278 § 1 k.p.c. Tylko bowiem sporządzona na zlecenie sądu ekspertyza ma taki przymiot i stan prawny w tym zakresie nie uległ zmianie. Strona procesu co prawda może przedstawić jako dowód w sprawie prywatną opinię, niemniej jednak taki dowód będzie poczytywany za dokument prywatny. Omawiany przepis zezwala jednakże, aby sporządzającego prywatną opinię przesłuchać jako świadka w sprawie – na okoliczności zawarte w opinii – a następnie powołać go na biegłego, również na okoliczności, które były przedmiotem opinii prywatnej. Pośrednio jednak może dojść do swoistego usankcjonowania prywatnej ekspertyzy jako opinii biegłego, jeśli biegły w opinii na zlecenie sądu potwierdzi tezy zawarte w opinii sporządzonej na zlecenie strony Zob. J. Derlatka, Świadek-ekspert..., s. 370; K. Knoppek, Dowody i postępowanie dowodowe w sprawach cywilnych po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r., „Palestra” 2019/11–12, s. 81. .

Wyłącznie dla porządku wspomnieć wypada w kontekście zmian dotyczących postępowania dowodowego, że utrzymane zostało dotychczasowe rozwiązanie zakazujące dokonywania zmian powództwa (podmiotowych i przedmiotowych), jak i utrzymano niedopuszczalność interwencji głównej i ubocznej (art. 505⁴ § 1 k.p.c.). Niezmieniona została także regulacja powództwa wzajemnego i zarzutu potrącenia w postępowaniu uproszczonym (art. 505⁴ § 2 k.p.c.).

Nowela z 4.07.2019 r. zmodyfikowała reguły dotyczące złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku oraz biegu terminu do wniesienia apelacji. Uchylony został art. 505⁸ § 1 k.p.c., który dawał możliwość zgłoszenia przez stronę wniosku o  sporządzenie uzasadnienia wyroku do protokołu bezpośrednio po ogłoszeniu wyroku. O formie złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia decyduje obecnie art. 328 § 1 k.p.c., który wskazuje, że uzasadnienie sporządza się na wniosek strony. Nie ma w tym przepisie zapisanego wprost wymogu, że winien on przybrać formę pisemną, co może sugerować tezę, że dopuszczalne jest jego złożenie w formie ustnej – do protokołu po wydaniu wyroku Zob. J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu..., s. 1214; R. Kulski (w:) Kodeks postępowania..., s. 507. . Jak się jednakże przyjmuje w doktrynie, wniosek o sporządzenie uzasadnienia przybiera formę pisemną K. Markiewicz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Artykuły 205(1)–424(12), red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 2, s. 644; K. Flaga-Gieruszyńska (w:) K. Flaga-Gieruszyńska, A. Zieliński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2019, s. 642; A. Gałas (w:) Kodeks postępowania..., s. 1847. . Pogląd ten zasługuje na aprobatę, gdyż protokół rozprawy obejmuje czynności procesowe stron w toku sprawy, aż do jej zakończenia orzeczeniem kończącym postępowanie (art. 158 k.p.c.). Tymczasem wniosek o sporządzenie wyroku jest czynnością procesową dokonywaną po zamknięciu rozprawy i z tego względu winien przybrać postać pisma procesowego. Wyjątek od tej zasady został utrzymany w art. 466 k.p.c. w postępowaniach w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Usunięty został art. 505⁸ § 2 k.p.c., który dawał uprawnienie dla strony do zrzeczenia się doręczenia uzasadnienia wyroku. Taka czynność procesowa skutkowała rozpoczęciem biegu terminu do złożenia apelacji, liczonym od dnia ogłoszenia wyroku. Ta zmiana podyktowana była ogólnym założeniem, że niedopuszczalne jest złożenie apelacji bez uprzedniego złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia Tak słusznie A. Kościółek, Regulacja prawna apelacji w świetle nowelizacji kpc, „Monitor Prawniczy” 2019/21, s. 1158; odmiennie A. Gałas (w:) Kodeks postępowania..., s. 1847. . Uchylenie tego przepisu jest ściśle powiązane z uchyleniem art. 369 § 2 k.p.c. Zarówno w postępowaniu zwykłym, jak i postępowaniach odrębnych termin do wniesienia apelacji obliczany jest zgodnie z art. 369 § 1 lub 1¹ k.p.c. Utrzymany natomiast został w mocy art. 505⁸ § 3 k.p.c., dający możliwość zrzeczenia się prawa do wniesienia apelacji.

Wprowadzony został w życie natomiast nowy przepis art. 505⁸ § 4 k.p.c., który reguluje zasady sporządzania uzasadnienia wyroku w tzw. sprawach drobnych, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza tysiąca złotych. W takich sprawach uzasadnienie może się ograniczyć do wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku wraz z przytoczeniem przepisów prawa. Norma zawarta w tym przepisie stanowi lex specialis w stosunku do art. 327¹ k.p.c. Uzasadnienie zatem nie zawiera wskazania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, ograniczając się do subsumpcji ustalonego stanu faktycznego pod właściwe normy prawa materialnego. Uzasadnienie w tym zakresie nie może ograniczać się do wskazania przepisów prawa materialnego, jakie zastosowano dla rozstrzygnięcia sprawy. Wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku to uwzględnienie w procesie podejmowania merytorycznej decyzji sądowej określonych przesłanek prawnych rozstrzygnięcia K. Piasecki, Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981, s. 96 i n. . Sąd zatem winien wyjaśnić znaczenie określonych przepisów prawa materialnego oraz przyczyny ich zastosowania w rozpoznawanej sprawie. Zastosowanie skróconego uzasadnienia nie jest obligatoryjne i od uznania sądu zależy, czy uzasadnienie będzie zawierać wszystkie elementy uzasadnienia wyroku, o jakich mowa w art. 327¹ § 1 k.p.c. Pełne uzasadnienie z pewnością winno zostać sporządzone, gdy mimo niewielkiej wartości przedmiotu sporu sprawa miała skomplikowany charakter.

Postępowanie odwoławcze

Nowela z 4.07.2019 r. dotknęła również postępowania odwoławczego, przy czym chodzi tutaj głównie o postępowanie apelacyjne. Podtrzymano dotychczasowe rozwiązanie, że apelacja w postępowaniu uproszczonym ma charakter ograniczony i może być oparta jedynie na zarzucie naruszenia prawa materialnego lub prawa procesowego, przy czym dalsze zarzuty apelacyjne mogą być przytaczane jedynie do upływu terminu do wniesienia apelacji. Możliwe jest jednak na zasadach ogólnych podanie przez apelującego nowych faktów i dowodów (art. 381 k.p.c.). Dotychczas przyjmowano, że apelacja w postępowaniu uproszczonym jest środkiem odwoławczym o charakterze rewizyjnym, a kompetencje sądu drugiej instancji sprowadzają się głównie do funkcji kontrolnych J. Jaśkiewicz, Apelacja w postępowaniu uproszczonym, „Przegląd Sądowy” 2003/10, s. 73. . W związku z dokonanymi zmianami legislacyjnymi to ostatnie stwierdzenie wymaga szerszego omówienia.

Pogląd, że rola sądu drugiej instancji sprowadzała się głównie do funkcji kontrolnych, nie wynikał jedynie z faktu ograniczonych zarzutów apelacyjnych. Był on usprawiedliwiony również rozszerzoną możliwością uchylenia zaskarżonego wyroku w stosunku do zasad ogólnych. Artykuł 505¹² k.p.c. był odczytywany jako norma szczególna w stosunku do art. 386 k.p.c. i tenże przepis się w zasadzie nie zmienił – poza dodaniem do jego treści § 1¹, o którym będzie jeszcze mowa poniżej. Funkcja kontrolna sądu drugiej instancji wynikała także z ograniczonego zakresu środków dowodowych, jakimi sąd, rozpoznając apelację, mógł się posłużyć. Artykuł 505¹¹ k.p.c. przewidywał, że sąd odwoławczy mógł dopuścić jedynie dowód z dokumentu, chyba że apelację oparto na późniejszym wykryciu okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem pierwszej instancji. W razie słuszności zarzutów apelacyjnych zarówno naruszenia prawa materialnego, jak i prawa procesowego, których podłożem było nieprzeprowadzenie w całości postępowania dowodowego, sąd uchylał zaskarżony wyrok na jednej z podstaw z art. 505¹² k.p.c., bowiem był uprawniony do przeprowadzenia dowodów jedynie w ograniczonym zakresie. Uchylenie art. 505¹¹ k.p.c. zniosło ograniczenia dowodowe sądu w postępowaniu apelacyjnym i możliwość przeprowadzenia dowodów przez sąd drugiej instancji poddana została regułom postępowania apelacyjnego toczącego się na zasadach ogólnych. Sąd zatem jest uprawniony do przeprowadzenia każdego dowodu, w tym również dowodu z urzędu.

Oznacza to, że nastąpiła pewna zmiana roli sądu odwoławczego z funkcji stricte kontrolnej w kierunku również rozpoznawczym. Ograniczona została możliwość uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, a tym samym zmieniony sposób rozpoznania apelacji. Artykuł 505¹² § 1 k.p.c. zachował swą aktualność, gdyż w razie stwierdzenia, że sąd naruszył przepisy prawa materialnego, a zgromadzone dowody są niekompletne, sąd odwoławczy nie uzupełnia materiału dowodowego o pominięte dowody, lecz uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania. Takie rozstrzygnięcie jest obligatoryjne i sąd odwoławczy nie może uzupełnić materiału procesowego. W razie naruszenia prawa materialnego przy kompletnym materiale dowodowym nie ma podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku. Sąd drugiej instancji orzeka co do istoty sprawy, poprzez oddalenie apelacji, względnie zmianę wyroku. Inaczej trzeba potraktować przypadek nieprzeprowadzenia całości materiału dowodowego w kontekście naruszenia jedynie prawa procesowego (np. na skutek wadliwego uznania, że dowody zgłoszone przez strony były spóźnione). Z uwagi na brak ograniczeń dowodowych w aktualnym stanie prawnym art. 505¹² § 1 i 3 k.p.c. nie mogą być podstawą uchylenia zaskarżonego wyroku jedynie z powodu naruszeń przepisów proceduralnych. W razie ich naruszenia, które skutkowało pominięciem części zgłoszonych wniosków dowodowych, sąd odwoławczy winien uzupełnić postępowanie dowodowe. W rezultacie do opisanego tutaj przypadku ma zastosowanie art. 386 § 4 k.p.c.

Reguły rozpoznania apelacji podlegają zmianie w tzw. sprawach drobnych. Dodany do art. 505¹² k.p.c. nowelą z 4.07.2019 r. § 1¹ ogranicza możliwość uchylenia zaskarżonego wyroku jedynie do przypadków określonych w art. 386 § 2 i 3 k.p.c. Naruszenie przepisów prawa materialnego oraz procesowego (poza nieważnością postępowania) nie stanowi w tej kategorii spraw podstawy do uchylenia wyroku. Sąd odwoławczy powinien sprawę rozstrzygnąć poprzez oddalenie apelacji lub orzeczenie reformacyjne i w razie potrzeby jest zobligowany do przeprowadzenia postępowania dowodowego, nawet gdyby sąd pierwszej instancji takiego postępowania nie przeprowadził w całości, w tym również w warunkach, które po myśli art. 386 § 4 k.p.c. kwalifikowałyby się jako nieorzeczenie co do istoty sprawy. W kontekście apelacji odnotować jeszcze wypada, że uchylony został art. 505¹⁰ § 2 k.p.c., lecz możliwość rozpoznania apelacji na posiedzeniu niejawnym wynika z art. 374 k.p.c.

Osobnych uwag wymaga kwestia postępowania zażaleniowego, gdyż prima facie wydawać by się mogło, że omawiana nowelizacja nie wprowadziła zmian w tym zakresie. Do 6.11.2019 r. obowiązywała niewysłowiona wprost norma, że zażalenie rozpoznaje – wzorem apelacji – sąd w składzie jednego sędziego. Wobec nieuregulowania w sposób odrębny składu sądu w sprawach zażaleniowych zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie przyjmowano odpowiednie stosowanie art. 505¹⁰ § 1 k.p.c. Uchwała SN z 27.11.2001 r. (III CZP 61/01), OSNC 2002/5, poz. 62; S. Cieślak, Postępowania przyspieszone w procesie cywilnym: zarys postępowania nakazowego, upominawczego i uproszczonego, Warszawa 2004, s. 96. Jak się wydaje, ten pogląd w obowiązującym od 7.11.2019 r. stanie prawnym przestał być aktualny. Jest faktem, że przepisy o postępowaniu uproszczonym nie regulują składu sądu w postępowaniu zażaleniowym, nie można jednak analogicznie w tym zakresie stosować art. 505¹⁰ § 1 k.p.c. o składzie sądu w postępowaniu apelacyjnym. Znowelizowany art. 397 § 1 k.p.c. wyraźnie stwierdza, że sąd rozpoznaje zażalenie w składzie trzech sędziów. Reguła ta ma zastosowanie także do postępowań odrębnych, chyba że szczegółowe przepisy w odmienny sposób regulują to zagadnienie. Takim wyjątkiem na tle elektronicznego postępowania upominawczego jest art. 505²⁸ k.p.c., w którym ustawodawca wyraźnie zaznaczył, że zażalenia w tym postępowaniu rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego. Daje to podstawę do konstatacji, że skoro w innym postępowaniu odrębnym – postępowaniu uproszczonym nie zawarto odstępstwa od ogólnej zasady co do składu sądu w sprawach zażaleniowych, to wolą ustawodawcy było, aby w tym zakresie zastosowanie miała norma ogólna zawarta w art. 397 § 1 k.p.c.

Próba oceny zmian legislacyjnych

Ocena zmian legislacyjnych jest niejednoznaczna. Z zadowoleniem można przyjąć, że rozszerzono katalog spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym o świadczenia wynikające ze stosunków prawnych o charakterze pozaumownym. Brak jest racjonalnego uzasadnienia, że to postępowanie powinno obejmować tylko roszczenia wynikające z umów. Nic nie przemawia za tezą, że sprawy cywilne na kanwie zobowiązań deliktowych są bardziej skomplikowane i winny być wysunięte poza nawias postępowania uproszczonego. W kontekście zmiany art. 505¹ k.p.c. nie można tracić z pola widzenia jej faktycznej praktyczności. Dla sądów rejonowych rozpoznających sprawy uproszczone ta zmiana nic nie wnosi, poza rozszerzeniem możliwości dowodowych. Poza tym procedowanie w tych sprawach będzie przebiegać w zasadzie tak jak dotychczas. Zmiany ustawodawcze w istocie dotkną postępowania apelacyjnego, które może toczyć się na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego. W stanie prawnym obowiązującym do 6.11.2019 r. w sprawach ze stosunków deliktowych, nawet nieskomplikowanych i o niskiej wartości przedmiotu sporu, zachodziła konieczność wyznaczenia rozprawy w składzie trzech sędziów. Wydłużało to terminy rozpraw apelacyjnych, osłabiając sprawność postępowania. W tym znaczeniu zatem zmiana art. 505¹ k.p.c. ma bardzo istotne znaczenie, gdyż zwiększa efektywność, a ściślej – skraca czas rozpoznania apelacji.

Pozostałe zmiany ustawodawcze można określić zbiorczo i w pewnym uproszczeniu jako nakierowane na wprowadzenie odmienności w zakresie postępowania rozpoznawczego. Oceniając je, nie można tracić z pola widzenia idei, jaka przyświecała wprowadzeniu do procedury cywilnej postępowania uproszczonego. Jak sama nazwa wskazuje, jego celem było szybsze rozpoznanie spraw, które ustawodawca zdefiniował jako nieskomplikowane i o niewielkiej wartości przedmiotu sporu. Temu celowi miały służyć ograniczenia dowodowe poprzez eliminację dowodu z opinii biegłego, zakaz przekształceń podmiotowych i przedmiotowych powództwa, jak również ograniczenia w zakresie powództwa wzajemnego i zarzutu potrącenia. W końcu też postępowanie apelacyjne sprowadzało się do zagadnień stricte kontrolnych z uwagi na treść zarzutów apelacyjnych, ograniczenia dowodowe i rozszerzoną możliwość wydania orzeczenia kasatoryjnego w stosunku do zwykłej apelacji. Większość z tych odmienności została wyeliminowana z obowiązującego porządku prawnego i to prowadzi de facto do zatarcia różnic pomiędzy zwykłym procesem a postępowaniem uproszczonym. Uprawnia to do postawienia pytania o sens istnienia takiego odrębnego postępowania. Jak się wydaje, modelowy układ procesu cywilnego polega na tym, że wszystkie postępowania toczą się w jednolitym trybie, a odstępstwa od tej reguły winny być stosowane oszczędnie, gdy z uwagi na aksjologiczne założenia wymagają tego określone stosunki cywilnoprawne. W odniesieniu do postępowania uproszczonego można podawać w wątpliwość w aktualnym stanie prawnym ratio legis jego funkcjonowania. Tę wątpliwość pogłębia dodatkowo okoliczność, że w obrębie samego postępowania uproszczonego wprowadzono podkategorię spraw tzw. drobnych (art. 505⁷ § 4 i art. 505¹² § 1¹ k.p.c.). W ramach jednego postępowania uproszczonego funkcjonują więc dwa typy postępowań. Taki model regulacji nie wydaje się optymalny. W końcu, o ile ustawodawca chciał w sposób odmienny w stosunku do zasad ogólnych potraktować określone sprawy, wystarczyło, aby stosowne zapisy znalazły się w przepisach ogólnych, bez potrzeby tworzenia postępowania odrębnego. Reasumując, należy stwierdzić, że zmiany procedury cywilnej co do postępowania uproszczonego spłycają jego odmienności w stosunku do zwykłego procesu. Różnice tak naprawdę występują na gruncie postępowania apelacyjnego, gdyż pozostawiono w mocy dotychczasowe rozwiązania o zarzutach apelacyjnych i rozpoznaniu spraw w składzie jednego sędziego. Zasady koncentracji materiału dowodowego w postępowaniu odwoławczym są jednak analogiczne do reguł postępowania apelacyjnego toczącego się na zasadach ogólnych.

Na końcu wypada także odnieść się do postępowania zażaleniowego. Model postępowania uproszczonego, w którym apelację rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego, a zażalenie, które przecież nie dotyczy meritum sprawy, a kwestii formalnych, w składzie trzech sędziów, nie wytrzymuje krytyki. Tę ewidentną usterkę legislacyjną ustawodawca winien jak najszybciej skorygować. De lege ferenda w art. 505¹⁰ § 1 k.p.c. powinien znaleźć się zapis, że przepis ten ma zastosowanie również do postępowania zażaleniowego.