W przeciwieństwie do postępowania karnego, a po części również postępowania cywilnego, opisanie tajemnicy adwokackiej z punktu widzenia prawa administracyjnego, prawa podatkowego oraz karnoskarbowego jest potencjalnie problematyczne. Przesądza o tym kilka czynników, jakimi są: skąpość regulacji, skąpość publikacji doktryny, jak również skąpość orzecznictwa. Pomimo tych trudności zostanie podjęta próba przedstawienia problemów związanych ze stosowaniem tajemnicy adwokackiej na gruncie wyżej wymienionych dziedzin. Po skrótowym przedstawieniu uwag natury ogólnej artykuł będzie się koncentrował na omówieniu wybranych zagadnień szczegółowych.

1. Przepisy regulujące tajemnicę adwokacką w postępowaniu administracyjnym i podatkowym

Tajemnica adwokacka w postępowaniu administracyjnym jest uregulowana w sposób podobny, jak w postępowaniu cywilnym (art. 261 § 2 Kodeksu postępowania cywilnegoUstawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.), dalej k.p.c.). Zgodnie z art. 83 § 2 Kodeksu postępowania administracyjnegoUstawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 2096 ze zm.), dalej k.p.a. oraz jednobrzmiącym art. 196 § 2 Ordynacji podatkowejUstawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2019 r. poz. 900 ze zm.), dalej o.p. świadek może odmówić odpowiedzi na pytania, gdy  odpowiedź mogłaby narazić jego lub jego bliskich (...) na odpowiedzialność karną, hańbę lub bezpośrednią szkodę majątkową albo spowodować naruszenie obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej. Do regulacji tej odwołują się również przepisy regulujące postępowanie egzekucyjne w administracji, zgodnie bowiem z art. 36 § 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiUstawa z 17.06.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 2019 r. poz. 1438 ze zm.), dalej u.p.e.a. od wykonania żądania określonego w § 1Art. 36 § 2 u.p.e.a. W zakresie niezbędnym do wszczęcia lub prowadzenia postępowania egzekucyjnego oraz udzielania pomocy na podstawie ustawy o wzajemnej pomocy organ egzekucyjny lub wierzyciel, o którym mowa w art. 5, może żądać od uczestników postępowania informacji i wyjaśnień, jak również zwracać się o udzielenie informacji do organów administracji publicznej oraz jednostek organizacyjnych im podległych lub podporządkowanych, a także innych podmiotów. można uchylić się w takim zakresie, w jakim według przepisów k.p.a. można odmówić zeznań w charakterze świadka albo odpowiedzi na zadane pytanie. Organ nie ma kompetencji do tego, aby weryfikować przesłanki odmowy odpowiedzi na pytania przez adwokataKodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, red. M. Wierzbowski, A. Wiktorowska, Warszawa 2011, s. 412. Pogląd przeciwny: B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 337..

Z tych przepisów wynika kilka wniosków natury ogólnej. Po pierwsze, mylące jest sformułowanie zawarte w art. 83 § 2 k.p.a. i art. 196 § 2 o.p., że adwokat-świadek może odmówić odpowiedzi na pytania. Na podstawie art. 6 ustawy – Prawo o adwokaturzeUstawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1184 ze zm.), dalej p.o.a. na adwokacie ciąży obowiązek odmowy odpowiedzi na pytania. Tym samym to adwokat ocenia samodzielnie, czy zachodzi przesłanka z art. 83 § 2 k.p.a. (możliwość naruszenia obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej). Przesłanki skorzystania z prawa do odmowy odpowiedzi na pytania w zasadzie eliminują możliwość ich wykazania przez świadka, a zatem wykluczają jakąkolwiek kontrolę organu administracyjnego lub podatkowego, co powoduje, że są one niepoznawalne. W przeciwnym wypadku nastąpiłoby pozbawienie świadka przyznanej mu w tym przepisie ochrony prawnejWyrok NSA z 29.01.2013 r. (II FSK 854/11), LEX nr 1298452; H. Dzwonkowski, Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa 2013, s. 896–897.. Nie ma również żadnego przepisu w Kodeksie postępowania administracyjnego czy w Ordynacji podatkowej, który zezwalałby organowi na zwolnienie adwokata z tajemnicy zawodowejB. Adamiak, J. Borkowski, R. Mastalski, J. Zubrzycki, Ordynacja podatkowa. Komentarz, Wrocław 2012, s. 836–837..

Należałoby postulować zmianę tego uregulowania przez wprowadzenie rozwiązania pozwalającego na odmowę złożenia zeznań przez adwokata w miejsce odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania. Już na początku XX w. F. Payen wskazywał, że tajemnica zawodowa może być naruszona nie tylko przez wyrażenie przez adwokata określonych słów. Zdaniem tego autora adwokat powinien unikać wszelkich aluzji, w tym milczenia lub gestów, które pozwoliłyby domyślać się, jaka tajemnica została mu powierzonaF. Payen (przekład J. Ruff), O powołaniu adwokatury isztuce obrończej, Sopot 2017, s. 129.. Tym samym również odmowa udzielenia odpowiedzi przez adwokata na poszczególne pytania może być wymowna i prowadzić do ujawnienia tajemnicy zawodowej. Dodatkowo takie sformułowanie przepisu stoi w sprzeczności z dyspozycją art. 178 pkt 1 k.p.k. w zakresie tajemnicy obrończej, gdyż adwokat-obrońca w ogóle nie powinien być nigdy słuchany w charakterze świadka.

Na podstawie art. 88 § 1 k.p.a. za nieuzasadnione niestawiennictwo adwokata na przesłuchanie lub nieuzasadnioną odmowę zeznania można nałożyć na adwokata grzywnę. Wysokość takiej grzywny wynosi do 50 zł, a w razie ponownego niezastosowania się do wezwania 200 zł. Na postanowienie o nałożeniu grzywny przysługuje zażalenie. Zgodnie z art. 88 § 2 k.p.a. organ, który nałożył karę grzywny, może na wniosek ukaranego, złożony w ciągu siedmiu dni od daty otrzymania zawiadomienia o ukaraniu, uznać za usprawiedliwioną nieobecność lub odmowę zeznania, wydania opinii albo okazania przedmiotu oględzin i zwolnić z kary grzywny. Na odmowę zwolnienia z kary służy zażalenie. Dodatkowo ukaranie grzywną nie wyklucza możności zastosowania do opornego świadka środków przymusu przewidzianych w przepisach szczególnych (art. 88 § 3 k.p.a.). Po wyczerpaniu środków zaskarżenia w postępowaniu administracyjnym adwokatowi ukaranemu grzywną będzie przysługiwała skarga do sądu administracyjnego na zasadach ogólnych opisanych w Prawie o postępowaniu przed sądami administracyjnymiUstawa z 30.08.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.), dalej p.p.s.a..

W przypadku nieuzasadnionego niestawiennictwa na przesłuchaniu lub odmowy składania zeznań w postępowaniu podatkowym na adwokata może zostać nałożona kara porządkowa w wysokości do 2.800 zł (art. 262 § 1 o.p.). Karę porządkową nakłada się w formie postanowienia, na które służy zażalenie (art. 262 § 5 o.p.). Termin płatności kary porządkowej wynosi 7 dni od dnia doręczenia postanowienia, o którym mowa w § 5 (art. 262 § 5a o.p.). Organ podatkowy, który nałożył karę porządkową, może, na wniosek ukaranego, złożony w terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia o nałożeniu kary porządkowej, uznać za usprawiedliwione niestawiennictwo lub niewykonanie innych obowiązków, o których mowa w § 1, i uchylić postanowienie nakładające karę (art. 262 § 6 o.p.). Po wyczerpaniu środków zaskarżenia w postępowaniu administracyjnym adwokatowi ukaranemu grzywną będzie przysługiwała skarga do sądu administracyjnego na zasadach ogólnych opisanych w Prawie o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

Z prawa do odmowy na poszczególne pytania adwokat-świadek może skorzystać tylko w trakcie przesłuchania, na które stawił się wezwany do osobistego stawiennictwaWyrok NSA z 19.07.2012 r. (II FSK 131/11), LEX nr 1215851.. Niemniej należy zauważyć, że Naczelny Sąd Administracyjny w orzeczeniu w sprawie I FSK 578/11 uznał, że uprawnienie do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania może się również sprowadzać do odmowy odpowiedzi na wszystkie pytania, i w ten sposób do odmowy złożenia zeznań w ogóleWyrok NSA z 6.03.2012 r. (I FSK 578/11), LEX nr 1136276; podobnie wyrok NSA z 29.01.2013 r. (II FSK 854/11), LEX nr 1298452.. Tym samym adwokat wezwany przez organ, z powołaniem na wyrok w sprawie I FSK 578/11, powinien oświadczyć, że odmawia odpowiedzi na wszystkie pytania. Chociaż w orzeczeniu tym NSA dopuścił  wysłanie pisemnego oświadczenia w tym przedmiocie, to jednak poglądem przeważającym w orzecznictwie jest możliwość odmowy odpowiedzi na wszystkie pytania po stawieniu się na przesłuchanie na wezwanie organu14 Wyrok NSA z 20.01.2016 r. (II FSK 3226/13), LEX nr 2033617..

Niektórzy przedstawiciele doktryny postulują, aby organ mógł dokonywać wykładni rozszerzającej i nakładać grzywnę również w przypadku nieuzasadnionej odmowy odpowiedzi na pytaniaB. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego…, s. 337., jednak pogląd ten należy skrytykować, gdyż przepisy nakładające sankcje powinny być interpretowane zawężająco oraz, jak wcześniej zaznaczono, organ nie powinien mieć prawa do oceny przesłanek odmowy odpowiedzi na pytanie przez świadka. Zmuszanie świadka-adwokata do uzasadnienia swojego stanowiska mogłoby skutkować ujawnieniem w jakimś zakresie tajemnicy zawodowej. Niemniej proceduralnie najbezpieczniejszym rozwiązaniem dla adwokata, chroniącym go przed grzywną, będzie stawienie się na wezwanie organu i konsekwentna odmowa odpowiedzi na wszystkie pytania z powołaniem na tajemnicę zawodową, bez czynienia żadnych dodatkowych komentarzy czy uwag.

Należy również zaznaczyć, że aby móc nałożyć karę na adwokata w ogóle, musi dojść do czynności przesłuchania, a nie tylko odbioru oświadczenia. W sytuacji, kiedy w aktach sprawy administracyjnej nie będzie protokołu z takiej czynności i nie będzie można stwierdzić jej przebiegu, to jest chociażby zadawanych pytań, niemożliwe jest ukaranie świadka grzywnąWyrok WSA w Gliwicach z 12.03.2015 r. (IV SA/Gl 471/14), LEX nr 1676956.. W trybie art. 88 § 1 k.p.a. czy 262 § 1 o.p. niemożliwe jest nałożenie kary również na samą stronę, gdyż dotyczą one tylko świadkówWyrok NSA z 5.04.2011 r. (II OSK 460/10), LEX nr 992588..

Problem słuchania adwokata w charakterze świadka nie występuje natomiast w postępowaniu przed sądami administracyjnymi, zgodnie bowiem z art. 106 § 3 p.p.s.a. sądy administracyjne mogą przeprowadzać dowód z dokumentów

2. Przepisy regulujące tajemnicę adwokacką w Prawie karnoskarbowym

W przypadku podatków możemy mieć również do czynienia z postępowaniem w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie skarbowe. Jeżeli chodzi o postępowanie sądowe, to znajdą odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania karnego w sprawach nieuregulowanych przez Kodeks karny skarbowyUstawa z 10.09.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 2018 r. poz. 1958 ze zm.), dalej k.k.s. (art. 113 § 1 k.k.s.). W związku z czym przede wszystkim do tajemnicy adwokackiej na gruncie prawa karnoskarbowego będą odnosiły się:

• art. 178 pkt 1 k.p.k. (tajemnica obrończa),
• art. 180 § 2 k.p.k. (tajemnica adwokacka),
• art. 73 k.p.k. (komunikacja oskarżonego z obrońcą),
• art. 225 k.p.k. (zatrzymanie dokumentów zawierających tajemnicę),
• art. 226 k.p.k. (wykorzystanie dokumentów zawierających tajemnicę).

Jako że przepisy powyższe są przedmiotem szerszych rozważań innych autorów w niniejszym numerze miesięcznika „Palestra”, zostaną one pominięte w tym artykule.

W tym miejscu należy jednak zwrócić uwagę na przepisy dotyczące postępowania przygotowawczego, które od 2016 r. reguluje ustawa o Krajowej Administracji SkarbowejUstawa z 26.11.2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz.U. z 2018 r. poz. 508, ze zm.), dalej ustawa o KAS.. Zgodnie z tą ustawą KAS ma uprawnienia do przeprowadzania kontroli operacyjnej w sprawach o przestępstwa skarbowe. Gdy materiały uzyskane w toku takiej kontroli zawierają informacje objęte tajemnicą obrończą, szef KAS zarządza ich niezwłoczne, komisyjne i protokolarne zniszczenie (art. 122 ust. 2 pkt 1 ustawy o KAS). Jeżeli materiały te mogą zawierać informacje objęte tajemnicą adwokacką inną niż obrończa, szef KAS przekazuje je prokuratorowi generalnemu (art. 122 ust. 2 pkt 2 ustawy o KAS). Po ich otrzymaniu prokurator generalny kieruje te materiały niezwłocznie do sądu wraz z wnioskiem o stwierdzenie, które z nich zawierają informacje chronione tajemnicą adwokacką oraz z wnioskiem o ich dopuszczenie do wykorzystania w sprawie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 122 ust. 3 pkt 1 i 2 ustawy o KAS). Sąd wydaje postanowienie o dopuszczeniu do wykorzystania w postępowaniu w sprawie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe tych materiałów, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu, jak również zarządza niezwłoczne zniszczenie materiałów, których wykorzystanie w sprawie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe jest niedopuszczalne (art. 122 ust. 4 ustawy o KAS). Na postanowienie sądu w przedmiocie dopuszczenia do wykorzystania w postępowaniu w sprawie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe materiałów zawierających tajemnicę adwokacką zażalenie przysługuje tylko prokuratorowi generalnemu. Do zażalenia przepisy Kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio (art. 122 ust. 5 ustawy o KAS). Uregulowania te są analogiczne do przepisów o kontroli operacyjnej przeprowadzanej przez inne uprawnione służbyArt. 19 ustawy z 6.04.1990 r. o Policji (Dz.U. z 2016 r. poz. 1782 ze zm.); art. 9e ustawy z 12.10.1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. z 2016 r. poz. 1643 ze zm.); art. 27 ustawy z 24.05.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz.U. z 2017 r. poz. 1920 ze zm.); art. 31 ustawy z 24.08.2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz.U. z 2016 r. poz. 1483 ze zm.); art. 31 ustawy z 9.06.2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1978 ze zm.); art. 17 ustawy z 9.06.2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1993 ze zm.).. Mają one jedną wspólną wadę polegającą na tym, że osoba poddana kontroli operacyjnej, zwłaszcza takiej, która nie wykazała działalności przestępczej danej osoby, nigdy nie dowiaduje się o fakcie prowadzenia wobec niej tej kontroli. Nie ma ona realnego wpływu na zbadanie legalności oraz zasadności przesłanek aż tak znacznej ingerencji w jej prawo do prywatności, kontroli operacyjnej nie towarzyszą bowiem żadne gwarancje proceduralne. Z przyczyn oczywistych nie może to być kontrola ex ante, niemniej orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) wymaga istnienia mechanizmów kontroli ex postWyrok ETPCz z 1.12.2015 r. w sprawie 69436/10 Brito Ferrinho Bexiga Villa-Nova v. Portugalia, pkt 56–59; wyrok z 27.04.2017 r. w sprawie 73607/13 Sommer v. Niemcy, pkt 62..

Tym samym w przypadku równoczesnego prowadzenia postępowania podatkowego oraz postępowania karnoskarbowego ochrona tajemnicy adwokackiej może doznać  znacznego uszczerbku. Za pomocą mechanizmów z postępowania karnoskarbowego można ominąć uprawnienie adwokata wynikające z art. 196 § 2 o.p. i uzyskać materiały chronione tajemnicą adwokacką inną niż obrończa, a następnie wykorzystać je w zwyczajnym postępowaniu podatkowym.

3. Relacja pomiędzy postępowaniem podatkowym a postępowaniem karnoskarbowym

Jak wynika z przedstawionych powyżej przepisów, w postępowaniu podatkowym tajemnica adwokacka podlega szerszej ochronie niż w postępowaniu karnoskarbowym. W związku z tym powstaje pytanie, czy organy podatkowe nie będą odczuwały pokusy do obejścia kategorycznego brzmienia 196 § 2 o.p. przez wszczęcie postępowania karnoskarbowego w celu skorzystania z możliwości zwolnienia adwokata z tajemnicy zawodowej.

Powyższe pytanie nie jest czysto teoretyczne, jakkolwiek problem ten nie stanowił jeszcze przedmiotu rozważań judykatury. Nie oznacza to jednak, że całkowicie brak jest orzecznictwa, które pozwoliłoby na poczynienie pewnych wniosków w tym zakresie. W tym miejscu zasadne jest odwołanie do praktyki sądów administracyjnej w przedmiocie art. 70 § 6 pkt 1 o.p., zgodnie z którym bieg terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu, z dniem wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, o którym podatnik został zawiadomiony, jeżeli podejrzenie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia wiąże się z niewykonaniem tego zobowiązania.

W tym zakresie sądy administracyjne wskazały, że jakkolwiek nie należy do nich ocena podstaw wszczęcia postępowania karnego skarbowego, to jednak trudno zgodzić się w demokratycznym państwie prawnym z praktyką polegającą na działaniu organów podatkowych, które tuż przed upływem 5-letniego terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego wszczynają postępowania o wykroczenie lub przestępstwo skarbowe wyłącznie w celu spowodowania zawieszenia biegu terminu tego zobowiązania, po którym to fakcie organ przez dłuższy czas nie przejawia aktywności procesowej, mającej na celu sprawne zakończenie takiego postępowania karnoskarbowegoWyrok NSA z 5.04.2017 r. (II FSK 134/17), LEX nr 2289790.. Per analogiam należy uznać, że sprzeczne z zasadami demokratycznego państwa prawa będzie wszczynanie postępowania karnoskarbowego wyłącznie w celu podjęcia próby uzyskania danych chronionych tajemnicą adwokacką w postępowaniu podatkowym. Sądy karne, które będą rozpoznawały takie wnioski organów postępowania przygotowawczego, powinny być więc szczególnie uczulone na tego typu próby obejścia prawa, a nawet jego nadużycia. Tym bardziej że w aktualnym stanie prawnym brak jest podstaw prawnych do weryfikacji zasadności i momentu wszczęcia postępowania dotyczącego podejrzenia popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowegoWyrok NSA z 10.08.2018 r. (I GSK 2344/18), LEX nr 2558755; wyrok NSA z 24.10.2018 r. (II FSK 1152/16), LEX nr 2579345; wyrok NSA z 9.11.2018 r. (I FSK 2149/16), LEX nr 2590137.. Dlatego nacisk powinien być położony na ochronę istotnych z punktu widzenia podatnika gwarancji proceduralnych, w tym tajemnicy adwokackiej.

4. Wybrane zagadnienia szczegółowe

Gdyby opracowanie miało dotyczyć stricte tylko przepisów ogólnych Kodeksu postępowania administracyjnego, Ordynacji podatkowej oraz ustawy o KAS i Kodeksu karnego skarbowego, to w zasadzie w tym miejscu można by je zakończyć. Dlatego też warto zwrócić uwagę na kilka wybranych kwestii szczegółowych, jakimi w postępowaniu ogólnoadministracyjnym są:

• dostęp do informacji publicznej,
• przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
• przepisy dotyczące kontroli Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych (PUODO).

W prawie podatkowym i karnoskarbowym będą to: relacje pomiędzy tajemnicą adwokacką a treścią dokumentów rachunkowych i księgowych, możliwość żądania historii rachunków bankowych przez Krajową Administrację Skarbową oraz Mandatory Disclosure Rules (MDR). Będą one stanowiły przedmiot rozważań tej części opracowania.

4.1. Dostęp do informacji publicznej

Nierzadkie są sytuacje, kiedy urzędy państwowe i samorządowe korzystają z usług adwokackich, bądź w postaci umowy o stałą obsługę prawną, bądź też w ramach jednostkowego zlecenia. Przedmiotem takiej usługi może być sporządzenie przez adwokata opinii prawnej. W związku z tym w praktyce powstał problem, czy taki dokument podlega ujawnieniu w trybie dostępu do informacji publicznej, czy też tajemnica zawodowa chroni go przed takim upublicznieniem.

Prawo dostępu do informacji publicznej jest prawem konstytucyjnym obywateli Rzeczypospolitej. Zgodnie z art. 61 ust. 1 Konstytucji RPKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm.). obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. Jednocześnie na podstawie art. 61 ust. 3 Konstytucji ograniczenie prawa dostępu do informacji publicznej może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.

Informację publiczną stanowi każda informacja o sprawach publicznych i podlega ona udostępnieniu na zasadach i w trybie określonym w ustawie o dostępie do informacji publicznejUstawa z 6.09.2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. z 2018 r. poz. 1330 ze zm.), dalej u.d.i.p. (art. 1 u.d.i.p.). Znaczenie przedmiotowe informacji publicznej zostało określone bardzo szczegółowo i szeroko (art. 6 u.d.i.p.).

W pierwszej kolejności należy określić, czy opinia prawna jest dokumentem, który może podlegać ujawnieniu w trybie dostępu do informacji publicznej, czy też jest dokumentem wewnętrznym. Dokumenty wewnętrzne to informacje o charakterze roboczym (zapiski, notatki), które zostały utrwalone w formie tradycyjnej lub elektronicznej i stanowią pewien proces myślowy, proces rozważań, etap wypracowywania finalnej koncepcji, przyjęcia ostatecznego stanowiska przez pojedynczego pracownika lub zespół. Służą one realizacji jakiegoś zadania publicznego, ale nie przesądzają o kierunkach działania organu, gdyż służą wymianie informacji, zgromadzeniu niezbędnych materiałów, uzgadnianiu poglądów i stanowisk, nie są jednak wyrazem stanowiska organuWyrok TK z 13.11.2013 r. (P 25/12), OTK-A 2013/8, s. 122; wyrok NSA z 21.07.2015 r. (I OSK 1607/14), LEX nr 1783332..

Z powyższego rozumowania NSA wywiódł, że nie można z góry zakładać, że opinia prawna jest dokumentem wewnętrznym (roboczym). Jak dalej wskazał NSA, dokument taki wytwarzany jest na potrzeby sprawy publicznej i stanowi całościowy wyraz oceny prawnej, nie jest więc tylko luźną notatką czy fragmentem szerszej dyskusji. Wynika to z faktu, że podmiot publiczny, wykonując powierzone mu zadania publiczne, niejednokrotnie posługuje się aparatem pomocniczym, który przygotowuje różnego rodzaju dokumenty, w tym opinie, stanowiące podstawę do podjęcia decyzji administracyjnej lub innego rozstrzygnięcia. Dlatego też informacja publiczna to nie tylko akt lub czynność kończąca określone postępowanie organu, ale także dokumenty wytworzone przy okazji załatwiania sprawy, pod warunkiem że są one wyrazem wykonywania przez organ władzy publicznej w ramach jego kompetencji. Na status opinii prawnej nie ma wpływu fakt, czy została ona, czy też nie, załączona do akt sprawyWyrok NSA z 9.01.2013 r. (I OSK 2157/12), LEX nr 1341463; wyrok NSA z 21.07.2015 r. (I OSK 1607/14), LEX nr 1783332.. Opinia prawna to zatem treść wszelkiego rodzaju dokumentów nie tylko bezpośrednio zredagowanych i wytworzonych przez wskazany podmiot. Przymiot taki posiada także treść dokumentów, których podmiot używa do zrealizowania powierzonych mu prawem zadań. Bez znaczenia jest, w jaki sposób dokumenty znalazły się w posiadaniu danego organu. Ważne jest jedynie to, by dokumenty takie służyły realizowaniu zadań publicznych i odnosiły się do niego bezpośrednioWyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 23.07.2015 r. (II SA/Go 294/15), LEX nr 1784342.. Stąd opinia prawna mieści się co do zasady w katalogu dokumentów mogących podlegać udostępnieniu i nie można a priori wykluczyć obowiązku jej przekazania wnioskodawcy działającemu w oparciu o przepisy ustawy o dostępie do informacji publicznej.

Opinia prawna nie będzie podlegała jednak udostępnieniu w trybie dostępu do informacji publicznej wówczas, kiedy dotyczy stosowania prawa in abstracto, to jest nie dotyczy faktów i analizy konkretnej sprawy. Jeżeli opinia zawiera jedynie treści intelektualne niepowiązane wprost z żadnymi stanami faktycznymi, stanowi recenzję, polemikę, glosę z rożnych dziedzin prawa, niedotyczącą sfery danych i faktów publicznych, nie stanowi ona informacji publicznejWyrok NSA z 5.03.2015 r. (I OSK 724/14), LEX nr 1666126; wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 23.07.2015 r. (II SA/Go 294/15), LEX nr 1784342; wyrok WSA w Warszawie z 9.03.2016 r. (II SAB/Wa 1064/15), LEX nr 2090009..

Również w ustawie o dostępie do informacji publicznej zastrzeżono, że prawo dostępu do informacji publicznej nie jest absolutne i podlega ograniczeniu w zakresie i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych oraz o ochronie innych tajemnic ustawowo chronionych (art. 5 ust. 1 u.d.i.p.). Z powyższego sformułowania wynikałoby, że tajemnica adwokacka może stanowić ograniczenie prawa dostępu do informacji publicznej.

I taką tezę zdaje się potwierdzać orzecznictwo polskich sądów administracyjnych, które wyklucza możliwość pozyskania opinii prawnej w trybie dostępu do informacji publicznej, jeżeli dotyczy ona toczącego się postępowania cywilnego, karnego lub administracyjnego. Jak wskazują sądy administracyjne, o tym, czy tego rodzaju opinia prawna podlega udostępnieniu w trybie ustawy o dostępie do informacji publicznej, decyduje cel, w jakim została opracowana. Nie zawsze każda opinia prawna, bez względu na cel jej opracowania, posiada bowiem walor informacji publicznej. W drodze dostępu do informacji publicznej nie można dążyć do pozyskania przez wnioskodawcę informacji istotnych z punktu widzenia toczącego się postępowania, albowiem niedopuszczalne jest pozyskiwanie informacji co do prawnych argumentów uzasadniających stanowisko przeciwnika procesowego. Takie działanie pozostaje też bez żadnego związku z interesem publicznym, lecz służy wyłącznie indywidualnemu interesowi jednej ze stron postępowania – przeciwnika organu administracji publicznejWyrok NSA z 11.01.2013 r. (I OSK 2267/12), LEX nr 1341465; wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z 23.07.2015 r. (II SA/Go 294/15), LEX nr 1784342..

Opinia prawna dotycząca konkretnego postępowania sądowego nie będzie udostępniana bez względu na to, czy dotyczy postępowania, które już jest w toku, czy też dopiero takiego, które może zostać wszczęte. Prawo dostępu do informacji publicznej obejmuje bowiem prawo żądania udzielenia informacji o określonych faktach i stanach istniejących w chwili udzielania informacji, nie zaś o niezmaterializowanych w jakiejkolwiek postaci zamierzeniach podejmowania określonych działańWyrok NSA z 16.06.2009 r. (I OSK 89/09), LEX nr 590773..

Podobną interpretację wywiódł Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) na gruncie art. 4 ust. 2 tiret 2 rozporządzenia nr 1049/2001Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 1049/2001 z 30.05.2001 r. w sprawie publicznego dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji (Dz.Urz. UE L 145, s. 43)., dotyczącego publicznego dostępu do dokumentów instytucji Unii: Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji. Zgodnie z tym przepisem instytucje odmówią dostępu do dokumentu, jeśli ujawnienie go naruszyłoby ochronę postępowania sądowego lub porady prawnej, chyba że za ujawnieniem przemawia interes publiczny.

Jak wskazał TSUE, instytucje nie są zobowiązane do upubliczniania treści swoich pism procesowych w postępowaniu przed Trybunałem, mogłoby to bowiem naruszać zasadę równości broni, a w konsekwencji – prawo do rzetelnego procesu. W takiej sytuacji stanowisko jednej ze stron procesu – instytucji publicznej – mogłoby zostać poddane publicznej krytyce, np. na łamach prasy. Z zasady kontradyktoryjności mają natomiast prawo korzystać wszystkie strony postępowania, co oznacza również instytucje unijneWyrok Trybunału Sprawiedliwości (TS) z 21.09.2010 r. w sprawach połączonych C-514/07 P, C-528/07 P i C-532/07 P Królestwo Szwecji v. Association de la presse internationale ASBL (API) i Komisja, Association de la presse internationale ASBL (API) v. Komisja i Komisja v. Association de la presse internationale ASBL, ECLI:EU:C:2010:541, pkt 86–105; wyrok TS z 28.06.2012 r. w sprawie C-404/10 P Komisja v. Éditions Odile Jacob SAS, ECLI:EU:C:2012:393, pkt 132..

Odmowa publicznego dostępu do dokumentu obejmującego opinię prawną może mieć miejsce po spełnieniu trzech kryteriów. Najpierw instytucja powinna upewnić się, że dokument, o którego ujawnienie chodzi, dotyczy rzeczywiście porady prawnej. Samo zatytułowanie dokumentu mianem „opinia prawna” nie jest wystarczające dla spełnienia tego warunku. Następnie powinna ona zbadać, czy ujawnienie naruszyłoby interes instytucji leżący w tym, by zwracać się o porady prawne i uzyskiwać w odpowiedzi szczere, obiektywne i wyczerpujące opinie. Po trzecie, jeśli instytucja UE uzna, że ujawnienie dokumentu naruszy ochronę porady prawnej, powinna zbadać, czy nie istnieje przeważający interes publiczny, który uzasadniałby ujawnienie żądanego dokumentu mimo wynikającego z tego zagrożenia możliwości tej instytucji w zakresie zwracania się o porady prawne i uzyskiwania w odpowiedzi szczerych, obiektywnych i wyczerpujących opiniiWyrok TS z 1.07.2008 r. w sprawach połączonych C-39/05 P i C-52/05 P Królestwo Szwecji i Maurizio Turco v. Rada, ECLI:EU:C:2008:374, pkt 38–44; wyrok TS z 3.07.2014 r., w sprawie C-350/12 P Rada v. Sophie in ‘t Veld, ECLI:EU:C:2014:2039, pkt 96..

Z powyżej opisanego orzecznictwa wynika w sposób jednoznaczny, że opinia prawna wykonana przez adwokata na rzecz instytucji publicznej w związku z postępowaniem sądowym, które jest w toku lub które może zostać wszczęte w przyszłości, nie podlega ujawnieniu w trybie dostępu do informacji publicznej. Powstaje jednakże pytanie, co w sytuacji, kiedy rzeczony spór sądowy został już prawomocnie zakończony. W takim bowiem przypadku odpada interes prawny, dla którego opinie prawne wykonane na zlecenie instytucji podlegają ochronie przed ujawnieniem.

Nie należy bowiem zapominać, że tajemnica adwokacka jest obowiązkiem adwokata nieograniczonym w czasie (art. 6 ust. 2 p.o.a. i § 19 ust. 7 Kodeksu etyki adwokackiejObwieszczenie prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej z 27.02.2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, dalej Kodeks etyki adwokackiej, http://www.adwokatura.katowice.pl/aktualne.html?file=tl_files/ora/akty%20prawne%202010/Kodeks%20Etyki%20Adwokackiej.pdf), co nie budzi wątpliwości ani w orzecznictwie, ani w doktrynieWyrok Sądu Dyscyplinarnego Rady Adwokackiej w Warszawie z 22/25.11.1924 r. (D. 49/24), „Palestra” 1930/1, s. 38. M. Banach, M. Smarzewski, Ochrona tajemnicy adwokackiej w procesie karnym w związku z czynnościami przesłuchania i przeszukania, „Palestra” 2017/1–2, s. 76–77; S. Kalinowski, Stanowisko obrońcy w polskim procesie karnym, „Palestra” 1962/8, s. 14; Z. Krzemiński, Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, Warszawa 2008, s. 81; Z. Krzemiński, Problem tajemnicy zawodowej adwokata w świetle przepisów prawnych, „Palestra” 1959/10, s. 34; Z. Krzeminski, Tajemnica zawodowa adwokata, „Palestra” 1974/6, s. 24; J. Kurek, Tajemnice zawodów prawniczych. Tajemnica adwokacka, „Monitor Prawniczy” 2013/23, s. 1280; R. Łyczywek, Tajemnica zawodowa obrońcy, „Państwo i Prawo” 1962/1, s. 105; W. Marchwicki, Tajemnica adwokacka. Analiza konstytucyjna, Warszawa 2015, s. 198–199; J. Naumann, Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu. Komentarz, Warszawa 2015, s. 283; F. Payen (przekład J. Ruff), O powołaniu adwokatury..., s. 129; M. Rusinek, Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Warszawa 2007, s. 61.. Można jedynie spotkać pogląd, że tajemnica adwokacka przestaje obowiązywać, kiedy wiadomości nią objęte zostały publicznie ujawnioneM. Kucharczyk, Kwestia ujawniania tajemnicy państwowej, służbowej, zawodowej i funkcyjnej w wyjaśnieniach oskarżonego, „Państwo i Prawo” 2005/2, s. 83.. Jednak twierdzenia i wnioski zawarte w adwokackiej  opinii prawnej sporządzonej na zlecenie organu administracji publicznej niekoniecznie musiały podlegać ujawnieniu w toku postępowania sądowego. Dlatego też należy przyjąć, że po zakończeniu postępowania sądowego adwokat nie może ujawniać treści opinii sporządzonej na zlecenie organu. Jego sytuację należy odróżnić od pozycji prawnej samego organu władzy publicznej. Jak można wnioskować z przytoczonego orzecznictwa sądów administracyjnych oraz TSUE, organy administracji mogą być zobligowane, po prawomocnym zakończeniu postępowania, do ujawnienia treści opinii prawnych w trybie dostępu do informacji publicznej.

Natomiast ujawnieniu w trybie ustawy o dostępie do informacji publicznej będzie podlegała opinia prawna sporządzona przez adwokata w sprawach innych niż indywidualno-konkretne rozstrzygnięcia organów administracji, które nie są przedmiotem postępowania sądowego lub administracyjnego. Przykładem może być opinia prawna o projekcie aktu prawa powszechnie obowiązującego, który jest przygotowywany lub ma być przyjęty przez dany organ władzy publicznej, państwowej lub samorządowej.

4.2. Przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu

Pokrótce należy również wspomnieć o wyłomie w tajemnicy zawodowej, jakim są obowiązki adwokata wynikające z ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmuUstawa z 1.03.2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2018 r. poz. 723 ze zm.), dalej u.p.p.p.. Szersze ujęcie tego zagadnienia znajduje się we wcześniejszych opracowaniach autorkiM. Matusiak-Frącczak, Projekt ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w kontekście wykonywania zawodu adwokata, „Palestra” 2017/10, s. 24–30; M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka a obowiązki nałożone na adwokatów w związku z walką z finansowaniem terroryzmu, „Palestra” 2016/10, s. 58–68..

Standardem akceptowalnym zarówno w Polsce, jak i na świecie jest obowiązek informowania przez adwokatów o transakcjach podejrzanych, to jest takich, które mogą stanowić pranie pieniędzy lub finansowanie terroryzmu. Należy jednak podkreślić, że dotyczy to sytuacji, gdy adwokat pełni funkcję pośrednika majątkowo-finansowego (art. 2 ust. 1 pkt 14 u.p.p.p.). Tajemnica adwokacka obowiązuje bowiem w pełni w sytuacji, kiedy adwokat prowadzi w imieniu klienta postępowanie sądowe lub udziela porady prawnej w związku z takim postępowaniem w toku lub potencjalnymWyrok z 23.01.2008 r. Cour constitutionnelle (Belgia), nr 10/2008; dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/97/WE z 4.12.2001 r. zmieniająca dyrektywę Rady 91/308/EWG w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy (Dz.Urz. L 344, s. 76), art. 6; dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2015/849 z 20.05.2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zmieniająca rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 648/2012 i uchylająca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE oraz dyrektywę Komisji 2006/70/WE z 5.06.2015 r. (tekst mający znaczenie dla EOG) (Dz.Urz. L 171, s. 73), art. 34; England and Wales Court of Appeal w sprawie Bowman and Fels [2005] 1 WLR 3083; wyrok ETPCz z 6.12.2012 r. w sprawie 12323/11 Michaud v. Francja; Financial Action Task Force, Money Laundering and Terrorist Financing Vulnerabilities of Legal Professionals, 2013, s. 12–13, 17–18, 20, 69; wyrok TK z 2.07.2007 r. (K 41/05); wyrok Supreme Court of Canada z 13.02.2015 r. w sprawie Canada (Attorney General) v. Federation of Law Societies of Canada [2015] 1 R.C.S. 401; wyrok TS z 26.06.2007 r. w sprawie C-305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones i inni v. Conseil des ministres, ECLI:EU:C:2007:383.. Standardem  jest również istnienie bezpiecznika dla tajemnicy zawodowej polegającego na tym, że adwokat przekazuje informacje o transakcjach podejrzanych właściwej państwowej instytucji finansowej za pośrednictwem organów samorządu zawodowegoWyrok Cour constitutionnelle (Belgia) z 23.01.2008 r. nr 10/2008; wyrok ETPCz z 6.12.2012 r. w sprawie 12323/11 Michaud v. Francja; wyrok TS z 26.06.2007 r. w sprawie C-305/05 Ordre des barreaux.. Możliwość taka była wprowadzona w Polsce na mocy ustawy z 2000 r.Ustawa z 16.11.2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2014 r. poz. 455 ze zm.), art. 11 ust. 4., jednak ze względu na bierność samorządów zawodowychM. Matusiak-Frącczak, Projekt ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy…, s. 29; M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica adwokacka a obowiązki…, s. 66 ustawodawca zrezygnował z tego rozwiązania w powoływanej wcześniej ustawie z 2018 r.

W tym miejscu należy jednak zwrócić uwagę na inne administracyjnoprawne uregulowania dotyczące styku zwalczania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz tajemnicy adwokackiej. Jeżeli adwokat nieprawidłowo oceni sytuację oraz zinterpretuje tajemnicę zawodową i nie przekaże Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej (GIIF) informacji o transakcjach podejrzanych, będzie on podlegał karze administracyjnej (art. 130 ust. 1 pkt 1 oraz art. 147 pkt 12 ustawy z 2018 r.). W przypadku adwokata można nałożyć następujące kary administracyjne: publikacja informacji o instytucji obowiązanej oraz zakresie naruszenia przepisów ustawy przez tę instytucję w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw finansów publicznych oraz nakaz zaprzestania podejmowania przez instytucję obowiązaną określonych czynności (art. 150 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z 2018 r.). Natomiast zdaje się, że na mocy ustawy nie można pozbawić adwokata prawa do wykonywania zawodu w trybie administracyjnym. Co prawda art. 150 ust. 1 pkt 3 przewiduje jako karę cofnięcie koncesji lub zezwolenia albo wykreślenie z rejestru działalności regulowanej, ale nie jest to kara, która może być stosowana przez GIIF (art. 151 ust. 1 pkt 1 ustawy z 2018 r.), natomiast adwokaci nie podlegają kontroli ze strony innych instytucji uprawnionych do nakładania kar na mocy art. 151 ustawy z 2018 r. W ustawie z 2018 r. ustawodawca nie zdecydował się na możliwość nałożenia na adwokata kary pieniężnej (art. 150 ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 150 ust. 3 a contrario ustawy z 2018 r.). A kara ta jest wysoka i może wynosić nawet 20.868.500 zł.

Poza zakresem niniejszego opracowania pozostaje natomiast kwestia, czy adwokat nie będzie z tego tytułu odpowiadał karnie jeszcze na innej podstawie. Adwokat mógłby być bowiem uznany za winnego pomocnictwa w popełnieniu czynu finansowania przestępstwa finansowania terroryzmu (art. 165a § 1– 4 k.k. w zw. z art. 18 § 3 k.k.).

4.3. Kontrola Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych

Sfera prawa administracyjnego to również przepisy dotyczące ochrony danych osobowych, które niewątpliwie odnoszą się również do adwokatów. Na podstawie art. 57 i 58 RODORozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27.04.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) (tekst mający znaczenie dla EOG) (Dz.Urz. L 199, s. 1), dalej RODO. adwokaci będą podlegali kontroli właściwych dla danego państwa organów nadzorczych. Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowychUstawa z 24.05.2018 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. poz. 1000). do postępowania przed Prezesem Urzędu Ochrony Danych Osobowych (PUODO) mają zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego.

Ani z przepisów RODO, ani z przepisów ustawy o ochronie danych osobowych nie można w żaden sposób wyinterpretować, że adwokaci ze względu na wiążącą ich tajemnicę zawodową będą wyłączeni spod uprawnień kontrolnych PUODOA contrario: M. Swora, Tajemnica adwokacka w świetle wybranych przepisów ustawy o ochronie danych osobowych, „Palestra” 2004/3–4, s. 85–86.. Niemniej PUODO ma uprawnienie do żądania dostępu do wszelkich danych osobowych oraz informacji niezbędnych organowi nadzorczemu do realizacji swoich zadań, do wglądu do dokumentów i informacji mających bezpośredni związek z zakresem przedmiotowym kontroli, do dostępu do urządzeń, nośników oraz systemów informatycznych służących przetwarzaniu danych osobowych (art. 58 ust. 1 lit. e i f RODO, art. 84 ust. 1 u.o.d.o.). W przypadku adwokatów oraz zakresu informacji, którymi oni dysponują, tak zakreślone uprawnienia PUODO są zbyt szerokie. Dlatego należy jednoznacznie skrytykować art. 64 u.o.d.o., zgodnie z którym w celu realizacji swoich zadań Prezes Urzędu ma prawo dostępu do informacji objętych tajemnicą prawnie chronioną, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Trudno bowiem dostrzec powiązanie realizacji zadań Prezesa Urzędu z dostępem do danych obejmujących przykładowo pożycie małżeńskie klienta adwokata.

Brak jest uzasadnienia, dla którego PUODO miałby uzyskiwać dostęp do informacji obejmujących dane wrażliwe, rodzinne, nierzadko wręcz intymne, klientów adwokatów. Ewentualna kontrola PUODO w przypadku kancelarii adwokackich powinna ograniczać się do badania istnienia odpowiednich zgód, zabezpieczeń, sposobu postępowania z danymi osobowymi, właściwych regulaminów, przeszkolenia pracowników i współpracowników kancelarii. Jakikolwiek wgląd PUODO w dane, dokumenty i nośniki zawierające informacje o okolicznościach faktycznych prowadzonych przez adwokata spraw powinien być wykluczony, gdyż jest on zbędny dla realizacji przez PUODO jego ustawowych zadańPor. M. Matusiak-Frącczak, Ochrona danych osobowych a tajemnica adwokacka – superfluum czy wymóg współczesności? (w:) M. Cisek, K. Wojewoda-Buraczyńska, K. Pachnik, Ochrona i bezpieczeństwo danych osobowych i informacji niejawnych, Bydgoszcz 2018, s. 105–106..

PUODO lub pracownik Urzędu Ochrony Danych Osobowych ma również prawo do przesłuchania w charakterze świadka pracownika podmiotu kontrolowanego (art. 86 ust. 1 u.o.d.o.). W tym przypadku tajemnica adwokacka będzie chroniona tak jak w postępowaniu administracyjnym, gdyż do przesłuchania takiego pracownika będzie miał zastosowanie między innymi art. 83 § 2 k.p.a. (art. 86 ust. 3 u.o.d.o.), czyli pracownik adwokata będzie mógł odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli mogłaby ona spowodować naruszenie obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej. Co więcej, na mocy art. 6 p.o.a. oraz § 19 ust. 4 Kodeksu etyki adwokackiej adwokat będzie  miał obowiązek dopilnować, aby w sytuacji przesłuchania jego personel pomocniczy był zobligowany do odmowy udzielenia informacji objętych tajemnicą zawodową.

Należy również zwrócić uwagę na kompetencję PUODO do nakładania kary grzywny w przypadku nieuzasadnionego niestawiennictwa na wezwanie. Ustawa o ochronie danych osobowych odwołuje się w tym przypadku expressis verbis do art. 88 k.p.a., niemniej kary nakładane przez Prezesa Urzędu są znacznie wyższe niż w zwykłym postępowaniu administracyjnym i mogą wynosić od 500 zł do 5.000 zł (art. 69 ust. 1 u.o.d.o.). Nakładając karę, PUODO będzie brał pod uwagę sytuację osobistą wezwanego i stopień zrozumienia powagi ciążących na nim obowiązków wynikających z wezwania lub potrzebę dostosowania wysokości kary grzywny do celu, jakim jest przymuszenie wezwanego do zadośćuczynienia wezwaniu (art. 69 ust. 2 pkt 1 i 2 u.o.d.o.). Podobnie jak w przypadku zwykłego postępowania administracyjnego, najlepszym rozwiązaniem dla adwokata będzie stawienie się na wezwanie oraz odmowa składania jakichkolwiek zeznań z powołaniem na tajemnicę adwokacką, o ile pytania będą dotyczyły okoliczności objętych tajemnicą. Jeżeli zaś PUODO będzie wzywał adwokata do wyjaśnień w zakresie stosowanych regulaminów, zabezpieczeń i procedur lub innych informacji związanych ze sposobem obchodzenia się z danymi osobowymi w kancelarii adwokackiej, adwokat będzie w pełni zobowiązany odpowiedzieć na pytania organu, aby nie narazić się na nałożenie grzywny.

4.4. Konkluzja

Rekapitulując, należy stwierdzić, że adwokat w postępowaniu administracyjnym, wezwany w charakterze świadka na przesłuchanie, powinien stawić się na wezwanie organu i konsekwentnie odmawiać odpowiedzi na wszystkie pytania, z powołaniem się na tajemnicę zawodową. Odmowa odpowiedzi jest obowiązkiem wynikającym z Prawa o adwokaturze i Kodeksu etyki adwokackiej.

Dodatkowo zawsze należy mieć na względzie opisane uregulowania szczegółowe, które wpływają na zakres tajemnicy adwokackiej. Niektóre z nich wymagają swoistej współpracy adwokata z organami administracji publicznej i przekazywania ściśle określonych przepisami informacji. Adwokat powinien wykonywać te obowiązki w sposób jak najmniej ingerujący w tajemnicę zawodową.

5. Wybrane zagadnienia szczegółowe w postępowaniu podatkowym i karnoskarbowym

5.1. Dokumenty rachunkowe i księgowe a tajemnica adwokacka

Przepis art. 6 ust. 1 p.o.a. jest kategoryczny i stanowi, że tajemnica adwokacka obejmuje wszystko, o czym adwokat dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Stąd można spotkać się z poglądem, że już same dane klienta, jak jego nazwisko czy adres, podlegają ochronie wynikającej z tajemnicyPrezydium Naczelnej Rady Adwokackiej, list do Wiceprezesa Rady Ministrów prof. Leszka Balcerowicza z 16.02.2000 r., „Palestra” 2000/4, s. 303; J. Naumann, Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej..., s. 286–287, 291..

Tajemnica zawodowa nie będzie jednak obejmowała wystawianych przez adwokata faktur czy rachunkówJ. Naumann, Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej…, s. 291.. Pogląd ten jest przyjmowany w orzecznictwie sądów administracyjnych. Szczególną uwagę należy zwrócić na wyrok NSA w Katowicach z 21.09.1998 r.Wyrok NSA w Katowicach z 21.09.1998 r. (I SA/Ka 2214/96), ONSA 1999/3, s. 88., w którym sąd zauważył, że tajemnica adwokacka nie obejmuje, między innymi, danych, które należy umieszczać na dokumentach finansowych (faktury, rachunki itp.), w związku z czym podatnik będący adwokatem nie ma podstaw do odmowy okazania tego typu dokumentów uprawnionym organom, w tym również organom skarbowym. W swych rozważaniach NSA podkreślił, że tajemnicą są objęte te okoliczności sprawy, które mogłyby wyrządzić klientowi adwokata szkodę, a nie sam fakt skorzystania z pomocy prawnej czy informacja o rodzaju usługi, która pozwala określić jej prawnopodatkowy charakter. Warte podkreślenia jest, że powyższa sprawa dotyczyła możliwości zastosowania przez adwokata-podatnika preferencyjnej stawki podatku VAT 0%, w miejsce obowiązującej wówczas stawki podstawowej 22%Zgodnie z ówczesną treścią § 39 ust. 2 pkt 3 i ust. 3 pkt 1 i 2 rozporządzenia Ministra Finansów z 12.05.1993 r. w sprawie podatku od towarów i usług (Dz.U. nr 39 poz. 176) stawkę 0% stosowało się do usług adwokackich, jeżeli usługa była świadczona na rzecz osób zagranicznych w rozumieniu przepisów prawa dewizowego, niebędących podatnikami podatku od towarów i usług oraz pod warunkiem posiadania przez podatnika dowodu, że należność za wykonaną usługę została zapłacona w dewizach i przekazana na rachunek bankowy podatnika w polskim banku.. W związku z czym to na podatniku spoczywał obowiązek wykazania okoliczności uprawniających do skorzystania ze stawki preferencyjnej.

5.2. Możliwość żądania historii rachunków bankowych przez KAS

Należy również zwrócić uwagę na art. 48 ust. 1 pkt 1 ustawy o KAS, na podstawie którego szef KAS lub naczelnik urzędu celno-skarbowego w związku z wszczętym postępowaniem przygotowawczym lub czynnościami wyjaśniającymi odpowiednio w sprawie o przestępstwa lub wykroczenia oraz przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe ma uprawnienie do żądania od banku pełnej historii rachunków bankowych z podaniem wpływów, obciążeń rachunków i ich tytułów oraz odpowiednio ich nadawców i odbiorców. W przypadku adwokatów historie te mogą obejmować dane chronione tajemnicą adwokacką, to jest imiona i nazwiska lub nazwy klientów, adresy klientów, ich numery rachunków bankowych, niekiedy rodzaj sprawy, właściwy sąd lub sygnaturę akt.

W związku z powyższym zachodzi kolizja art. 48 ust. 1 pkt 1 ustawy o KAS z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jak wskazał Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Sommer v. NiemcyWyrok ETPCz z 27.04.2017 r. w sprawie 73607/13 Sommer v. Niemcy, pkt 57–63. Podobnie wyrok ETPCz z 1.12.2015 r. w sprawie 69436/10 Brito Ferrinho Bexiga Villa-Nova v. Portugalia, pkt 42., żądanie ujawnienia historii rachunków bankowych adwokata powinno być objęte takimi samymi gwarancjami proceduralnymi, jakie dotyczą innych rodzajów ingerencji w tajemnicę zawodową, zwłaszcza skuteczną kontrolą sądową. Wynika to z faktu, że historia rachunków bankowych adwokata, zarówno prywatnych, jak i służących prowadzeniu działalności gospodarczej, może zawierać informacje o wszystkich klientach tegoż adwokata. Nie ma żadnego znaczenia, że dane znajdujące  się na rachunkach bankowych adwokata znajdują się również w posiadaniu podmiotu trzeciego – w tym przypadku banku. Żądanie przedstawienia tej historii, bez zapewnienia gwarancji proceduralnych właściwych dla zwalniania z tajemnicy zawodowej, stanowi naruszenie prawa adwokata do poszanowania życia prywatnego (art. 8 EKPC).

Natomiast polskie przepisy w ogóle nie odwołują się w tym zakresie do procedury zwalniania adwokata z tajemnicy zawodowej. Adwokat może nawet nie być poinformowany, że takie informacje zostały zawnioskowane od banku przez Krajową Administrację Skarbową. Tym samym adwokat na żadnym etapie nie może skutecznie zaskarżyć decyzji o zażądaniu przez organy podatkowe informacji objętych tajemnicą zawodową.

5.3. Mandatory Disclosure Rules (MDR)

Warto również skrótowo zwrócić uwagę na tzw. MDR, czyli Mandatory Disclosure Rules. W 2018 r. w prawie Unii Europejskiej został wprowadzony kolejny wyjątek od tajemnicy adwokackiej. Dyrektywa nr 2018/822Dyrektywa Rady (UE) nr 2018/822 z 25.05.2018 r. zmieniająca dyrektywę 2011/16/UE w zakresie obowiązkowej automatycznej wymiany informacji w dziedzinie opodatkowania w odniesieniu do podlegających zgłoszeniu uzgodnień transgranicznych (Dz.Urz. L 139, s. 1)., zmieniająca dyrektywę nr 2011/16/UEDyrektywa Rady nr 2011/16/UE z 15.02.2011 r. w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania i uchylająca dyrektywę 77/799/EWG (Dz.Urz. L 64, s. 1)., rozszerzyła katalog pośredników zobowiązanych do informowania władz państwowych o schematach podatkowych wykorzystywanych przez własnych klientów. Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 3 pkt 21 lit. d dyrektywy nr 2011/16/UE pośrednikiem jest między innymi osoba, która jest zarejestrowana w stowarzyszeniu zawodowym związanym z usługami prawnymi, podatkowymi lub doradczymi w państwie członkowskim.

W celu implementacji dyrektywy nr 2018/822 Polska znowelizowała ordynację podatkowąUstawa z 23.10.2018 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustawy – Ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2193).. Artykuł 86 § 1 pkt 8 o.p. definiuje promotora, którym jest między innymi adwokat doradzający klientom, również w przypadku gdy podmiot ten nie posiada miejsca zamieszkania, siedziby ani zarządu na terytorium kraju, który opracowuje, oferuje, udostępnia lub wdraża uzgodnienie lub zarządza wdrażaniem uzgodnienia. Na podstawie 86b i n. o.p. adwokat ma obowiązek przekazywania określonych informacji o schematach podatkowych Krajowej Administracji Skarbowej. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na art. 86b § 7 pkt 1–3 o.p., które stanowią, że przekazanie informacji o schemacie podatkowym w sytuacji, w której przekazujący tę informację został zwolniony z obowiązku jej zachowania, przekazanie informacji o schemacie podatkowym standaryzowanymSchemat podatkowy standaryzowany to schemat podatkowy możliwy do wdrożenia lub udostępnienia u więcej niż jednego korzystającego bez konieczności zmiany jego istotnych założeń, w szczególności dotyczących rodzaju czynności podejmowanych lub planowanych w ramach schematu podatkowego (art. 86a § 1 pkt 1 o.p.). lub przesłanie do Szefa Krajowej Administracji Skarbowej informacji, o której mowa w § 6Art. 86b § 6 o.p. Promotor, w terminie 30 dni od dnia, w którym poinformował korzystającego lub inne podmioty o obowiązku przekazania informacji o schemacie podatkowym, zawiadamia Szefa Krajowej Administracji Skarbowej o poinformowaniu korzystającego lub innych podmiotów o obowiązku przekazania schematu podatkowego do Szefa Krajowej Administracji Skarbowej, wskazując datę udostępnienia schematu podatkowego lub dokonania czynności związanej z wdrażaniem schematu podatkowego oraz liczbę podmiotów, które poinformował na podstawie § 4 lub 5. nie stanowi naruszenia tajemnicy adwokackiej.

Rozwiązania powyższe należy skrytykować, gdyż adwokaci są zmuszani de facto do donoszenia na własnych klientów. Nie taka jest rola adwokata w demokratycznym państwie prawa, nie powinien on być czyniony agentem państwa, które przecież dysponuje własnym aparatem urzędniczym. Problematyczna jest jednak droga do zakwestionowania omawianych przepisów. Jak wskazano na wstępie niniejszej części, zostały one przyjęte w wykonaniu unijnej dyrektywy nr 2018/822 i w tym zakresie Polska miała ograniczoną możliwość swobody działania. Jednocześnie regulację zawartą w tych przepisach należy odróżnić od podobnej regulacji odnoszącej się do przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmuWyrok Cour constitutionnelle (Belgia) z 23.01.2008 r., nr 10/2008; wyrok ETPCz z 6.12.2012 r. w sprawie 12323/11 Michaud v. Francja; dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2015/849 z 20.05.2015 r. w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zmieniająca rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 648/2012 i uchylająca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE oraz dyrektywę Komisji 2006/70/WE (tekst mający znaczenie dla EOG) (Dz.Urz. L 171, s. 73); wyrok TS z 26.06.2007 r. w sprawie C-305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones i inni v. Conseil des ministres, ECLI:EU:C:2007:383.. W ocenie autorki w przypadku MDR nie będzie spełniony wymóg proporcjonalności ograniczenia praw podstawowych do celu, jaki ma osiągnąć regulacja. Cel ten, jakim jest skuteczne egzekwowanie zobowiązań podatkowych, nie jest równie ciężki gatunkowo oraz trudny do osiągnięcia jak zwalczanie prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. W szczególności terroryzm jest uznawany za jedno z największych zagrożeń dla pokoju i bezpieczeństwa światowego, jego zwalczaniem zajęła się sama Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów ZjednoczonychRezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ: 1267 (1999), 1333 (2000), 1363 (2000), 1373 (2002), 1390 (2002), 1452 (2002), 1455 (2003), 1526 (2004), 1617 (2005), 1624 (2005), 1735 (2006), 1822 (2008), 1904 (2009), 1988 (2011), 1989 (2011), 2082 (2012), 2083 (2012), 2129 (2013), 2133 (2014), 2160 (2014), 2161 (2014), 2170 (2014), 2178 (2014), 2199 (2015), 2249 (2015), 2253 (2015), 2255 (2015), 2309 (2016), 2322 (2016), 2341 (2017), 2354 (2017), 2368 (2017), 2370 (2017), 2395 (2017), 396 (2017), dostępne na https://www.un.org/ securitycouncil/content/resolutions-0. Tego samego nie można powiedzieć o zjawisku optymalizacji podatkowej, a to walka z tym zjawiskiem jest celem wprowadzenia MDR. Zagrożenie płynące z niepłacenia podatków lub płacenia ich w mniejszej wysokości nie jest ani nowe, ani tak nieprzewidywalne, jak terroryzm, w zasadzie istnieje ono tak długo, jak istnieją same podatki.

Niemniej aby to wykazać, należy skutecznie zainicjować postępowanie mające na celu nie tyle podważenie przepisów krajowych, ile samej dyrektywy, na przykład poprzez wywołanie w sprawie dotyczącej MDR i obowiązków adwokata skierowania przez sąd rozpoznający sprawę pytania prejudycjalnego do TSUE. Tymczasem polski Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie uznaje, że z tajemnicy adwokackiej wynikają prawa wyłącznie dla klientów adwokata, a nie dla samych adwokatówWyrok TK z 22.11.2004 r. (SK 64/03), OTK-A 2004/10, poz. 107; postanowienie TK z 7.01.2010 r. (Ts 265/08), OTK-B 2010/3, s. 179; postanowienie TK z 4.10.2010 r. (SK 12/08), OTK-A 2010/8, poz. 87.. Dlatego w Polsce trudno  będzie wszcząć procedurę zmierzającą do zadania pytania prejudycjalnego TSUE, mającą na celu zakwestionowanie dyrektywy UE, którą Polska implementowała.

5.4. Konkluzja

Konkludując, należy stwierdzić, że tajemnica adwokacka będzie chroniona zarówno w postępowaniu podatkowym, jak i karnoskarbowym. Jak powiedział Benjamin Franklin, na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki. Przypomnijmy, że w świetle polskiej Konstytucji konstytucyjnym obowiązkiem każdego obywatela jest ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie (art. 84 Konstytucji RP). Skutkiem istnienia tajemnicy adwokackiej w sprawach podatkowych oraz karnoskarbowych jest możliwość, że powstanie sytuacja, w której ze względu na brak dowodów, podatnik uniknie zapłacenia określonego zobowiązania podatkowego. Jednak, co należy podkreślić, obowiązek płacenia podatków nie jest nadrzędnym dobrem chronionym konstytucyjnie i nie można doprowadzać do jego realizacji za wszelką cenę.

W tym zakresie ponownie należy odwołać się do orzecznictwa w przedmiocie instytucji przedawnienia. Sądy wskazują, że jakkolwiek instytucja przedawnienia zobowiązania podatkowego może niekiedy sankcjonować naruszenie przez podatnika konstytucyjnego obowiązku płacenia podatków, co jest sprzeczne z interesem publicznym i naganne społecznie, to jednak, skoro została wprowadzona do systemu prawnego, musi realizować stawiane jej zadania. Jednym z nich zaś jest stabilizowanie stosunków społecznych poprzez wygaszanie z upływem czasu zadawnionych zobowiązań podatkowych. Wynika to z zasady bezpieczeństwa prawnego, którą obejmuje art. 2 Konstytucji RPWyrok TK z 19.06.2012 r. (P 41/10), OTK-A 2012/6, poz. 65; wyrok NSA z 24.11.2016 r. (II FSK 1488/15), LEX nr 2190020..

Nie inaczej będzie w przypadku tajemnicy adwokackiej. Istnieje ona w polskim porządku prawnym, w dodatku w ocenie autorki opracowania nie tylko na skutek ustawodawstwa zwykłego, ale na mocy Konstytucji RP, i jej celem jest zabezpieczenie poszanowania prawa do obrony, prawa do sprawiedliwego procesu (art. 42 ust. 2 Konstytucji, art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz prawa do prywatności obywateli Polski (art. 47 Konstytucji, art. 49 Konstytucji, art. 51 Konstytucji)Uchwała nr 15 Krajowego Zjazdu Adwokatury z 26.11.2016 r., „Palestra” 2016/12, s. 19–20; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29.10.2013 r. (II AKz 330/13), „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Szczecinie” 2014/2, s. 37; uchwała składu 7 sędziów SN z 16.06.1994 r. (I KZP 5/94), OSNKW 1994/7–8, poz. 41; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 30.03.2009 r. (II AKo 26/09), LEX nr 517084; postanowienie TK z 4.04.2012 r. (SK 7/10), OTK-A 2012/4, poz. 43; wyrok TK z 30.07.2014 r. (K 23/11), OTK-A 2014/7, poz. 80; A. Gaberle, Glosa do uchwały składu 7 sędziów z 16.06.1994 (I KZP 5/94), „Państwo i Prawo” 1995/4, s. 110; J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej oraz zgodzie „dysponenta” na jej ujawnienie, „Palestra” 2014/9, s. 60–62; Z. Krzemiński, Etyka adwokacka…, s. 84; Z. Krzemiński, Glosa do uchwały Prezydium NRA z 3.08.1967 r., „Palestra” 1969/4, s. 16; A. Kubas, Wystąpienie przed Sądem Najwyższym na posiedzeniu w dniu 16.06.1994 r. (I KZP 5/94), „Palestra” 1994/9–10, s. 85; W. Marchwicki, Tajemnica adwokacka…, s. 14, 49–57, 61–63, 71–72; M. Rusinek, Tajemnica zawodowa…, s. 33–36; M. Swora, Tajemnica adwokacka w świetle wybranych przepisów…, s. 76; D. Szumiło-Kulczycka, Tajemnica obrończa a podsłuch procesowy i kontrola operacyjna, „Palestra” 2013/1–2, s. 94; P. Wiliński, Konstytucyjne podstawy tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu adwokata i radcy prawnego (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 167.. Skoro tajemnica adwokacka funkcjonuje w polskim porządku prawnym, to musi spełniać swoją rolę, choćby oznaczała ona niemożliwość poznania pewnych faktów i okoliczności przez sądy i organy administracji, w tym organy podatkowe. Tak jak w postępowaniu karnym może to oznaczać, że sprawca uniknie odpowiedzialności za przestępstwo, tak w przypadku postępowania podatkowego będzie ona oznaczała, że podatnik nie zapłaci jakiegoś podatku, a w postępowaniu karnoskarbowym uniknie on kary za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe.

Trafnie ujął powyższe zagadnienie Court of ChanceryWyrok Court of Chancery z 22.12.1846 r. w sprawie Pearse v. Pearse [1846] 1 De G and Sm 12, „Truth, like all other good things, may be loved unwisely – may be pursued too keenly – may cost too much. And surely the meanness and the mischief of prying into a man’s confidential consultations with his legal adviser, the general evil of infusing reserve and dissimulation, uneasiness, and suspicion and fear, into these communications which must take place, and which, unless in a condition of perfect security, must take place uselessly or worse, are too great a price to pay for truth itself”. w wyroku jeszcze z XIX w., który wskazał, że prawda, jak wszystkie inne dobre rzeczy, może być kochana niemądrze – może być ustalana zbyt gorączkowo – może kosztować zbyt dużo. A z pewnością nikczemność oraz podstęp wtrącania się w poufne konsultacje jednostki z jego adwokatem, ogólne zło, skutkujące rezerwą i udawaniem, skrępowaniem, podejrzeniem i strachem w tych komunikacjach, które muszą mieć miejsce i które, chyba że spełniony jest warunek idealnego bezpieczeństwa, muszą odbywać się w sposób bezużyteczny lub gorszy, są zbyt wielką ceną do zapłacenia za prawdę samą w sobie. Podobnie uchylenie tajemnicy adwokackiej w celu wyegzekwowania należności podatkowej czy odpowiedzialności karnoskarbowej może być zbyt wielką ceną do zapłacenia dla konstytucyjnego porządku RP, zasad demokratycznego państwa prawa i chronionych przez nie praw podstawowych.

6. Wnioski

Tajemnica adwokacka w postępowaniu administracyjnym, podatkowym i karnoskarbowym jest zagadnieniem złożonym i każdy z zasygnalizowanych powyżej problemów zasługuje na odrębne opracowanie. Należy zauważyć, że z pozoru ogólne regulacje Kodeksu postępowania administracyjnego i Ordynacji podatkowej bardzo dobrze chronią tajemnicę adwokacką, gdyż wystarczy zwykła odmowa adwokata odpowiedzi na pytania, aby nie doszło do naruszenia tajemnicy.

Niemniej diabeł tkwi w szczegółach i we wszystkich omawianych dziedzinach prawa to uregulowania szczegółowe stanowią potencjalne zagrożenie dla interesów chronionych tajemnicą adwokacką. Pierwotnym źródłem tajemnicy adwokackiej jest prawo obywatela do sprawiedliwego procesu, co oznacza, że nie tylko ostateczny rezultat sprawy powinien być sprawiedliwy, ale taką cechę powinien mieć również proces dochodzenia do rezultatu.

Niewskazane jest czynienie tylu fragmentarycznych wyłomów w tajemnicy adwokackiej. Nadregulacja może doprowadzić do wątpliwości odnośnie do zakresu tajemnicy i w konsekwencji obywatele, niepewni swojej sytuacji prawnej i działający w niepełnym zaufaniu do swojego adwokata, mogą podejmować nieprzemyślane decyzje, które mogą negatywnie wpływać na wynik ich sprawy i zatajać przed obrońcą lub pełnomocnikiem pewne informacje w obawie o ich ujawnienie w jakimś szczególnym trybie istniejącej w jednym z wielu ustaw szczegółowych. Również dla samych adwokatów ustalenie, czy dana sytuacja jest objęta tajemnicą adwokacką, czy też nie, może okazać się problematyczne.