P rocesowe znaczenie klasycznej ekspertyzy daktyloskopijnej opierającej się na badaniach porównawczych wg zasad ustalonych przez F. Galtona, J. Vuceticha i in. jest oczywiste dla każdego prawnika i nie wymaga dodatkowej argumentacji. Ponad stuletnia praktyka kryminalistyczna w zakresie identyfikacji śladów linii papilarnych ujawnionych na miejscu przestępstwa utorowała drogę klasycznej ekspertyzie daktyloskopijnej do uznania jej na całym świecie jako środka dowodowego w procesie karnym.

Obecnie nikt już nie kwestionuje zasadności wyników prawidłowo wykonanej ekspertyzy daktyloskopijnej. Zdarza się jednak, że klasyczna ekspertyza daktyloskopijna jest przedmiotem kontrowersji na sali sądowej, lecz nigdy nie kwestionuje się jej podstaw merytorycznych, opierających się na fundamentalnych zasadach indywidualności, niezmienności i niezniszczalności linii papilarnych. Jest natomiast podważany związek przyczynowy między zidentyfikowanym śladem linii papilarnych a dokonanym przestępstwem. Do najczęściej wysuwanych argumentów przez oskarżonego lub jego obrońcę należy twierdzenie, że ślad linii papilarnych ujawniony na miejscu przestępstwa i zidentyfikowany z odbitką palca oskarżonego mógł być pozostawiony wcześniej, tzn. przed dokonaniem przestępstwa, kiedy to oskarżony przebywał tam w sposób legalny. Wówczas sąd, dążąc do ustalenia prawdy obiektywnej, jest zobowiązany zbierać dowody przemawiające na korzyść i niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.), zarządza więc wykonanie ekspertyzy daktyloskopijnej w celu określenia czasu pozostawienia śladów linii papilarnych ujawnionych na miejscu przestępstwa. 

Problematyka oceny wieku śladów linii papilarnych należy do najtrudniejszych zagadnień w kryminalistyce, a jednocześnie bardzo ważnych z punktu widzenia procesu karnego. Dlatego też w przypadku, gdy istnieje wątpliwość co do czasu naniesienia dowodowych śladów linii papilarnych, zgodnie z art. 193 k.p.k. sąd zasięga opinii biegłego, ponieważ wyjaśnienie tej okoliczności wymaga wiadomości specjalnych. Ślady linii papilarnych należą do najczęściej ujawnianych śladów na miejscu przestępstwa i bez możliwości określenia czasu ich pozostawienia znaczenie dowodowe klasycznej ekspertyzy daktyloskopijnej byłoby w wielu przypadkach dość wątpliwe.

Z punktu widzenia procesu karnego dla celów dowodowych ważne są dwa fakty w „życiu”W zagranicznej literaturze kryminalistycznej jest używany termin „life of latent print”, co dosłownie oznacza „życie utajonego śladu”. Por. m.in. A. A. Moenssens, Fingerprint Techniques, Filadelfia 1971, s. 130–131. śladów linii papilarnych, tj. fakt pozostawienia śladów świadczący o obecności oskarżonego na miejscu przestępstwa lub tylko o jego kontakcie z przedmiotem oraz fakt ujawnienia śladów linii papilarnych, bez którego istnienie dowodu w postaci ekspertyzy daktyloskopijnej nie byłoby możliwe. Czas łączący te dwa fakty zwany jest „wiekiem śladów linii papilarnych”.W zagranicznej literaturze kryminalistycznej określa się to jako „the age of latent impression” lub „the age of latent print”, por. tamże.

W przypadku ekspertyzy wieku śladów linii papilarnych przedmiotem badań są ślady oraz ich właściwości, czyli cechy starzenia  się w korelacji zjawisk przemiany substancji potowo-tłuszczowej pod wpływem różnych czynników zewnętrznych. Granice badań biegłego wyznaczają pytania szczegółowe zawarte w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydanym przez organ procesowy. Właściwe sformułowanie pytań wymaga ogólnej znajomości rzeczy i dobrej znajomości rozpoznawanej sprawy. Dla biegłego oceniającego wiek śladów linii papilarnych jest szczególnie istotne jasne i konkretne sformułowanie pytań, tak aby mógł wyjaśnić te okoliczności, które mają rzeczywiście wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Do najczęściej formułowanych pytań w postanowieniach o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego z zakresu wieku śladów linii papilarnych należą:

1. Jak długo mogą utrzymać się ślady linii papilarnych w podanych warunkach?
2. Czy istnieje możliwość zachowania się śladów linii papilarnych przez dany okres np. dni, tygodni, miesięcy, lat?
3. Czy ślad linii papilarnych zabezpieczony na kawałku folii mógł być pozostawiony w podanym okresie?
4. Czy ślad linii papilarnych stanowiący materiał dowodowy jest śladem świeżym, czy starym?
5. Czy ślady linii papilarnych utrwalone na kawałku folii i przechowywane (w przestrzeni otwartej, w pomieszczeniu zamkniętym) na podłożu (metalowym, szklanym, drewnianym, z tworzywa sztucznego) mogły utrzymać się od czasu pozostawienia ich podanego przez oskarżonego do czasu ich ujawnienia?

Proces starzenia się śladów linii papilarnych uzależniony jest od warunków klimatycznych środowiska, w którym znajdowały się ślady, oraz cech fizykochemicznych podłoża, na które zostały naniesione. Pod wpływem tych czynników zachodzą zmiany zarówno w substancji potowo-tłuszczowej, jak i w samym obrazie śladów. Zmiany te, zwane znamionami „starości” śladów linii papilarnych, występują w postaci zwężenia linii papilarnych i utraty ich ciągłości, krystalizacji składników stałych w pocie, zanieczyszczenia pól międzypapilarnych, utraty lepkości substancji potowo-tłuszczowej oraz utraty czytelności śladów. Badania wieku polegają więc na analizie obrazu linii papilarnych w celu ustalenia, czy w badaniach mikroskopowych widoczne są cechy starzenia, czy nie.K. Baniuk, Proces starzenia się śladów linii papilarnych. Badania diagnostyczne oraz znamiona „starości” śladów, „Problemy Kryminalistyki” 2004, nr 243, s. 34–38. A więc czy mamy do czynienia ze śladem świeżym (brak cech starości), czy śladem starym.

W opiniowaniu o wieku śladów linii papilarnych niezbędna jest rekonstrukcja wszystkich warunków, w jakich przebywały ślady linii papilarnych do czasu ich zabezpieczenia.

Sam proces dochodzenia do opinii o wieku śladów linii papilarnych jest dość skomplikowany. Składa się on z następujących etapów:K. Baniuk, Ekspertyza wieku śladów linii papilarnych – dziś i jutro, (w:) E. Gruza, M. Goc, T. Tomaszewski (red.), Co nowego w kryminalistyce – przegląd zagadnień z zakresu zwalczania przestępczości, WPiA UW, Warszawa 2010, s. 19–28.

1. rekonstrukcji warunków powstania i „życia” śladów do czasu ich ujawnienia i zabezpieczenia,
2. analizy mikroskopowej w celu ustalenia cech „starości” charakterystycznych dla poszczególnych etapów procesu starzenia,
3. porównania cech „starości” śladów dowodowych z materiałem porównawczym w postaci atlasu wzorcowych śladów stanowiących wynik wieloletnich badań empirycznych, tabelami norm „życia” śladów przebywających w analogicznych warunkach jak ślady dowodowe,
4. wnioskowania o czasie pozostawienia śladów dowodowych na miejscu przestępstwa na podstawie analogii lub różnicy cech diagnostycznych (starości).

Źródłem danych dotyczących temperatury i wilgotności powietrza, zachmurzenia lub nasłonecznienia (jeżeli ślady występują w przestrzeni otwartej), rodzaju podłoża, na którym ujawniono ślady linii papilarnych, jest protokół oględzin miejsca przestępstwa.

Wieloletnie badania empiryczne nad wiekiem śladów linii papilarnych przeprowadzone przez autorkę na Uniwersytecie Łódzkim pod kierunkiem profesora dr. hab. Brunona Hołysta oraz długoletnia praktyka autorki jako biegłego z zakresu oceny czasu pozostawienia ww. śladów pozwalają na stwierdzenie, że proces starzenia się śladów linii papilarnych przebiega w trzech etapach.

Pierwszy etap to okres inkubacji śladów, który trwa do chwili wystąpienia pierwszych objawów procesu starzenia. Ślady linii papilarnych znajdujące się na początku tego etapu i na końcu nie różnią się od siebie, ponieważ cechy starzenia są utajone. Wówczas mamy do czynienia ze śladem świeżym.

W drugim etapie procesu starzenia cechy „starości” stopniowo ujawniają się, a efektem końcowym jest wysuszenie substancji potowo-tłuszczowej.

Trzeci etap stanowi ostatni okres „życia” śladów linii papilarnych, który prowadzi do całkowitej utraty ich czytelności.

Od chwili powstania śladów linii papilarnych do czasu ich ujawnienia i zabezpieczenia cechy starzenia się śladów permanentnie ewoluują.

W I etapie procesu starzenia szerokość linii papilarnych tworzących ślad jest niezmieniona w stosunku do naturalnej szerokości listewek skórnych. Zabarwienie śladu na skutek użytego środka do jego ujawnienia jest jednolite, co świadczy o jednakowej lepkości substancji potowo-tłuszczowej. Również niezmieniona jest naturalna ciągłość linii papilarnych, ponieważ proces wysychania substancji potowo-tłuszczowej jeszcze się nie rozpoczął.

Zwężenie i utrata ciągłości linii papilarnych to cechy II etapu procesu starzenia. W tym etapie występuje też krystalizacja składników stałych w pocie. Pot składa się przede wszystkim z wody (99,0–99,5%), a resztę (0,5–1%) stanowią ciała stałe pochodzenia organicznego i nieorganicznego. Na skutek wysychania substancji potowo-tłuszczowej (parowania wody) na podłożu pozostają stałe składniki w postaci nieregularnych skupisk. W tym etapie widoczne jest także zanieczyszczenie pól międzypapilarnych na skutek osadzania się kurzu.

W III etapie procesu starzenia dochodzi do całkowitej utraty lepkości substancji potowo-tłuszczowej. Proszek daktyloskopijny nie osadza się na liniach papilarnych, w związku z tym niemożliwe jest zabezpieczenie śladu przez przeniesienie go na folię. Ślad taki jest nieczytelny.

Proces starzenia się śladów linii papilarnych nie przebiega w jednakowym tempie. Podczas badań empirycznych prowadzonych w różnym środowisku zaobserwowano występowanie czynników przyśpieszających i opóźniających proces starzenia.K. Baniuk, Determination of age of fingerprints, „Forensic Science International” 1990, nr 46, s. 135.

Do czynników przyśpieszających można zaliczyć wysoką temperaturę (już od 30°C), małą wilgotność powietrza (poniżej 30%), opady atmosferyczne, światło i zapylenie powietrza.

Czynnikami opóźniającymi są: niska temperatura (około 0° C lub temperatury ujemne), znaczna zawartość związków tłuszczowych w substancji potowo-tłuszczowej, małe zapylenie powietrza

Na tempo przebiegu procesu starzenia się śladów linii papilarnych ma wpływ nie tylko liczba występujących stymulatorów, ale i intensywność ich oddziaływania, zmienność występowania oraz częstotliwość tych zmian. Na przykład ślad linii papilarnych ujawniony po kilku godzinach pracy żarówki o mocy 100 W wygląda jak ślad „stary”, ponieważ substancja potowo-tłuszczowa uległa wysuszeniu, a linie papilarne utraciły lepkość i ciągłość, podczas gdy ślad przechowywany w średniej temperaturze i wilgotności powietrza w pomieszczeniu zamkniętym może przedstawiać taki obraz dopiero po upływie roku. Dlatego w ocenie wieku śladów linii papilarnych należy pamiętać o śladach pozornie „świeżych” i pozornie „starych”, które charakteryzują się cechami nieadekwatnymi do rzeczywistego wieku.

Obecny stan wiedzy kryminalistycznej nie pozwala na wydanie opinii kategorycznej o wieku śladów linii papilarnych, zwłaszcza potwierdzającej z całą pewnością jedną z wersji dotyczących czasu pozostawienia śladów (opinia kategoryczna pozytywna). Ocenę wieku podaje się w kategoriach probabilistycznych, jako średni lub maksymalny czas utrzymywania się śladów w określonych warunkach, zawsze na podstawie stwierdzonych cech starzenia.

Ocena wieku śladów linii papilarnych wydana w formie probabilistycznej, w określonym przedziale czasowym, nie umniejsza jej znaczenia dla celów dowodowych. Podobnie jak określenie czasu naniesienia innych śladów kryminalistycznych, także ocena wieku śladów linii papilarnych prawdopodobnie nigdy nie będzie wyrażona w sposób kategoryczny, ponieważ – jak pisze H. M. Perkins w podręczniku kryminalistyki dla funkcjonariuszy policji – w każdym przypadku istnieje możliwość wystąpienia szczególnych okoliczności, które przyśpieszają bądź opóźniają proces starzenia.H. M. Perkins, Elements of Police Science, Chicago 1942, s. 174.

W kryminalistyce, antropologii czy medycynie sądowej znane są metody probabilistyczne określające np. wiek NN zwłok czy czas pojawienia się zmian pośmiertnych w odpowiednim przedziale czasowym. Można tylko dążyć do większego uściślenia tych granic.

W opinii probabilistycznej w zależności od stopnia prawdopodobieństwa używa się sformułowań: „może”, „prawdopodobnie”, „najprawdopodobniej”, przy czym wartość dowodowa opinii wzrasta w miarę zwiększania się prawdopodobieństwa. Wnioskowanie w opiniach probabilistycznych musi być oparte na logicznie słusznych przesłankach i niejednokrotnie szerzej umotywowane niż w opiniach kategorycznych.

W myśl art. 7 k.p.k. sędziowie orzekają na mocy przekonania opartego na swobodnej ocenie dowodów. A zatem opinia biegłego powinna być opracowana w sposób jasny i rzetelny. Właściwą ocenę opinii biegłego powinna gwarantować treść opinii uzasadniająca słuszność wyciągniętych wniosków oraz przygotowanie kryminalistyczne oceniającego. Dokonanie oceny słuszności opinii na podstawie samych wniosków jest niemożliwe i dlatego biegły powinien uzasadnić wnioski w sposób umożliwiający ich kontrolę. W literaturze procesualistycznej uważa się, że biegły powinien przede wszystkim wykazać, na jakich przesłankach oparł swoje wnioski, i uzasadnić, iż wynikają one z dokonanych spostrzeżeń, badań naukowych czy literatury fachowej.

Na ogół kontrola prawidłowości ostatecznych wniosków ekspertyzy przeprowadzana przez organ procesowy ogranicza się do prawidłowości rozumowania biegłego, ponieważ dokonanie merytorycznej oceny badań często wykracza poza możliwości organu procesowego, gdyż wymaga wiadomości specjalnych. Dokonujący oceny ekspertyzy powinien posiadać ogólne przygotowanie kryminalistyczne, by mógł się ustosunkować do różnych opinii wydanych co do tego samego przedmiotu przez kilku biegłych i wskazać, którą z nich i dlaczego przyjmuje za podstawę swego rozstrzygnięcia. Prawidłowa ocena ustaleń dokonanych przez biegłego w toku ekspertyzy wieku śladów linii papilarnych oraz właściwe ich wykorzystanie przez organ procesowy pozwoli na:

• wyeliminowanie lub potwierdzenie wersji podanej przez podejrzanego (oskarżonego), dotyczącej czasu pozostawienia śladów linii papilarnych na miejscu przestępstwa,
• uwolnienie od zarzutu popełnienia przestępstwa lub wzmocnienie podejrzenia w stosunku do osoby, która ślady te pozostawiła.

Wnioski płynące z praktyki zarządzania ekspertyz wieku śladów linii papilarnych i ich wykorzystania świadczą o niedostatecznej jeszcze znajomości tej problematyki wśród pracowników organów ścigania karnego i sądów. W. Wappa i W. Hawieńczyk opisują w „Problemach Kryminalistyki” dochodzenie  w sprawie kradzieży z włamaniem do mieszkania w Białymstoku, w którym ekspertyza wieku śladów linii papilarnych odegrała decydującą rolę. W konkluzji stwierdzili: „w nowoczesnej strategii walki z przestępczością należy częściej korzystać z ekspertyz kryminalistycznych wieku śladów linii papilarnych”.W. Wappa, W. Hawieńczyk, Wykorzystanie wieku śladów linii papilarnych w praktyce dochodzeniowo-śledczej, „Problemy Kryminalistyki” 1990, nr 189–190.

O przydatności ekspertyzy wieku śladów linii papilarnych w procesie dowodowym niech świadczą rezultaty ponad trzydziestoletniej praktyki stosowania metody opracowanej przez autorkę. Z 200 opracowanych w tym czasie ekspertyz:

• 169 pozwoliło na wyeliminowanie wersji oskarżonego dotyczącej czasu pozostawienia śladów linii papilarnych na miejscu przestępstwa,
• 22 potwierdziły wersję oskarżonego,
• 9 zakończono opinią niepełną ze względu na brak dostatecznych podstaw do wydania konkretnych wniosków

Opisana tu metoda oceny wieku śladów linii papilarnych opublikowana była na łamach „Forensic Science International”,K. Baniuk, Determination of age of fingerprints. „Archiv für Kriminologie”,B. Hołyst, Kriminalistische Abschatzung des Spurenaltes bei Fingerpapillarlinien, „Archiv fur Kriminologie” marzec– kwiecień 1987, s. 94–103. „Fingerprint Whorld”H. Howorka, Questions relating to the determination of the age of objects assuming relevance in criminal investigations, „Fingerprint Whorld” 1989, t. 15, nr 57. i „International Criminal Police Review”.P. Margot, C. Lennard, Marks and Prrints, „International Criminal Police Review” 1993, nr 441, s. 14–15.