*Rozważania zawarte w niniejszym tekście zostały szerzej zaprezentowane (w:) W. Wróbel (red.), Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, tekst złożony do druku.

I. Uwagi wstępne

Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2015 r. poz. 396. (dalej: „u.n.”), która weszła w życie w zasadniczej części w dniu 1 lipca 2015 r., wprowadza wiele istotnych modyfikacji w stosowaniu takich karnistycznych konstrukcji, jak przedawnienie oraz zatarcie skazania. Trzeba przy tym zaznaczyć, że jeśli chodzi o pierwszą ze wskazanych powyżej instytucji, to analizowana nowela dotyczy trzech jej obszarów. Na mocy u.n. ustawodawca bowiem wprowadził modyfikacje w zakresie:

1. przedawnienia orzekania środków kompensacyjnych Warto w tym miejscu podkreślić, że od 1 lipca 2015 r. opisane przed tą datą w art. 39 pkt 5 i 6 k.k. oraz w art. 46 k.k. instrumenty w postaci obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz nawiązki na rzecz pokrzywdzonego utraciły status środków karnych, stając się środkami kompensacyjnymi. ;
2. przedawnienia karalności;
3. przedawnienia wykonania kary oraz innych środków przewidzianych w regulacjach prawnokarnych.

Zmiany te są pochodną przyjęcia przez prawodawcę nowych kryminalnopolitycznych założeń w zakresie filozofii karania. Warto jednak zaznaczyć, że jakkolwiek wspomniane modyfikacje są doniosłe, tym niemniej przepisy u.n. nie tylko niczego nie zmieniają, ale także nie rozstrzygają prowadzonych w literaturze prawa karnego sporów w zakresie jurydycznej istoty instytucji przedawnienia karalności, wykonania kary i innych środków oraz zatarcia skazania. Trzeba więc zaznaczyć, że na potrzeby niniejszego opracowania – bez wdawania się w szczegółowe spory teoretyczno-dogmatyczne – przyjęto, iż konstrukcje te mają co do zasady charakter mieszany (a więc zarówno prawnomaterialny, jak i prawnoprocesowy)Bardziej szczegółowe wyjaśnienie tej kwestii: por. W. Wróbel (red.) Nowelizacja i wskazana tam literatura. . Warto jednak podkreślić, że przedawnienie karalności oraz zatarcie skazania są zasadniczo instytucjami prawa karnego materialnego z mniejszą liczbą elementów proceduralnych, natomiast w przypadku cech charakterystycznych dla przedawnienia wykonania kary można dostrzec – poza licznymi elementami materialnymi – również wiele komponentów prawnoprocesowych (nie zmienia to jednak faktu, że przedawnienie wykonania kary stanowi – jak to zostało przyjęte na potrzeby niniejszego tekstu – głównie konstrukcję materialnoprawną). Należy też zastrzec, że od 1 lipca 2015 r. nie zmieniły się procesowe konsekwencje przedawnienia i zatarcia skazania. Jeśli więc aktualnie okaże się, że w stosunku do danego sprawcy zaistniało przedawnienie karalności, należy – na podstawie art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. – odmówić wszczęcia postępowania karnego lub uprzednio wszczęte postępowanie umorzyć. W przypadku zaś wystąpienia przedawnienia wykonania kary nie można wyegzekwować na skazanym odbycia orzeczonej wobec niego sankcji, co musi skutkować umorzeniem postępowania wykonawczego. Spełnienie przesłanek zatarcia skazania z kolei powoduje, że ukaranie sprawcy uznaje się za niebyłe, a więc jest ono eliminowane z obrotu prawnego. Od momentu wystąpienia przesłanek koniecznych do zastosowania tejże konstrukcji dany podmiot jest więc w świetle prawa traktowany jak osoba dotychczas niekarana. 

Warto podkreślić, że celem niniejszego szkicu jest skrótowe omówienie niektórych najważniejszych konsekwencji zmian wprowadzonych przez ustawodawcę na mocy u.n. w zakresie konstrukcji przedawnienia oraz zatarcia skazania.

II. Przedawnienie orzekania środka kompensacyjnego

Znamienne jest, że art. 46 § 1 k.k. w jego brzmieniu sprzed 1 lipca 2015 r. stanowił, że do orzekania instrumentów w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę stosuje się regulacje prawa cywilnego, z wyjątkiem tych przepisów, które dotyczą kwestii przedawnienia roszczeń. Tymczasem na mocy u.n. ustawodawca zrezygnował z takiego rozwiązania. W nowej wersji art. 46 § 1 k.k. wykreślono bowiem zawarte uprzednio w tejże jednostce tekstu prawnego sformułowanie „przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczeń (...) nie stosuje się”. Aktualnie przepis ten brzmi następująco: „W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się”. Należy więc uznać, że konsekwencje wprowadzenia analizowanej zmiany są bardzo daleko idące. Trzeba bowiem zaznaczyć, że od 1 lipca 2015 r. instrumenty w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę mogą być w stosunku do sprawcy stosowane pod tym warunkiem, że roszczenia odszkodowawcze pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej nie przedawniły się jeszcze na gruncie cywilnoprawnym i podejrzany lub oskarżony na takie przedawnienie się nie powołałWarto jednak wskazać, że w wyjątkowych sytuacjach podniesienie przez sprawcę zarzutu przedawnienia może zostać uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c., a więc za bezskuteczne. . Skoro bowiem do możliwości orzekania środków kompensacyjnych wskazanych w art. 46 § 1 k.k. należy stosować przepisy prawa cywilnego o przedawnieniu roszczeń, to takie przedawnienie będzie skuteczne jedynie wtedy, gdy sprawca w toku postępowania podniesie stosowny zarzut. Przedawnione roszczenie staje się bowiem zobowiązaniem naturalnym, a więc może być ono co do zasady zasądzone. Możliwość ta kończy się dopiero wtedy, kiedy zobowiązany w toku postępowania wskaże, że doszło już do przedawnienia. Wydaje się, że zarzut taki może zostać złożony w postępowaniu karnym zarówno na piśmie, jak i ustnie do protokołu. Jeśli zostanie on skutecznie podniesiony, to nie będzie wówczas możliwe orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ani na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, ani też z urzędu. Sprawca może jednak, stosownie do art. 117 § 2 k.c., zrzec się zarzutu przedawnienia.

Należy stwierdzić, że umożliwienie stosowania przez ustawodawcę regulacji cywilnoprawnych dotyczących przedawnienia do instrumentów, które zostały opisane w art. 46 k.k., będzie powodować, że w kontekście możliwości zasądzenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę istotne mogą się okazać art. 123 § 1 k.c. i art. 124 k.c. Pierwszy z tych przepisów określa przesłanki decydujące o przerwaniu biegu przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych. Termin przedawnienia przerywa się więc:

1. przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczeń;
2. przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;
3. przez wszczęcie mediacji”.

Prowadzi to do wniosku, że jeśli pokrzywdzony w toku postępowania karnego złoży wniosek w trybie art. 46 § 1 k.k., termin przedawnienia przysługującego mu roszczenia o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ulegnie przerwaniu. Tego typu zachowanie niewątpliwie bowiem jest czynnością, o której mowa w art. 123 § 1 pkt 1 k.c. Ten sam skutek wystąpi też przykładowo wtedy, kiedy pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona, przed złożeniem wniosku na podstawie art. 46 § 1 k.k., doprowadzi do wszczęcia mediacji. Przerwa terminu przedawnienia pojawi się także w wypadku, w którym sprawca czynu zabronionego uzna roszczenie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Można zaryzykować twierdzenie, że jeśli chodzi o takie uznanie, to nie ma żadnych przeszkód ku temu, by zostało ono dokonane przez podejrzanego lub oskarżonego w czasie jego przesłuchania bądź to przed organem ścigania, bądź to przed sądem. W konsekwencji trzeba byłoby stwierdzić, że jeżeli sprawca w toczącym się postępowaniu karnym przyznałby się do popełnienia przestępstwa wyrządzającego szkodę lub krzywdę i oświadczyłby, że przysługujące z tego tytułu roszczenia kompensacyjne nie zostały dotychczas przez niego zaspokojone, to wystąpi przypadek, o którym mowa w art. 123 § 1 pkt 2 k.c. Tak przerwany bieg przedawnienia spowoduje więc, że – stosownie do art. 124 k.c. – jego termin zacznie biec na nowo.

Od 1 lipca 2015 r. przedawnienie orzekania o obowiązku naprawienia szkody w postępowaniu karnym nastąpi, stosownie do art. 442¹ § 2 k.c., z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Regulacja ta może ulec modyfikacji w sytuacjach opisanych w innych przepisach, a więc na przykład w art. 442¹ § 3 k.c., który niekiedy będzie stanowić lex specialis w stosunku do przytoczonego na początku niniejszego akapitu przepisu. W razie więc wyrządzenia szkody na osobie przedawnienie nie mogłoby skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Terminy wskazane w art. 442¹ k.c. będą również aktualne w odniesieniu do roszczenia o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Analogiczny wniosek należy odnieść w stosunku do orzekanej na podstawie art. 46 § 1 k.k. nawiązki na rzecz pokrzywdzonego. Instrument ten pełni bowiem rolę zryczałtowanego odszkodowania lub zadośćuczynienia i jest subsydiarnie orzekany wtedy, gdy w toku konkretnego postępowania karnego istnieją problemy z precyzyjnym określeniem wysokości roszczenia wskazanego w art. 46 § 1 k.k.

Regulacje dotyczące przedawnienia roszczeń będą mieć również zastosowanie do orzekania obowiązku naprawienia szkody w oparciu o inną niż art. 46 k.k. podstawę prawną (a więc na przykład na podstawie art. 72 § 2 k.k.). Należy bowiem podkreślić, że przesłanki decydujące o możliwości zasądzenia majątkowych roszczeń deliktowych określone są w prawie cywilnym, sfera prawnokarna jest zaś w tym zakresie subsydiarna.

Oczywiste jest, że przedawnienie orzekania o omawianych w tym miejscu środkach kompensacyjnych wystąpi również wtedy, gdy nastąpiło już przedawnienie karalności zachowania sprawcy. Artykuł 46 § 1 k.k. wprost bowiem stanowi, że obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (jak również, siłą rzeczy, nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego) orzeka się wyłącznie „w razie skazania” sprawcy. Istnieje więc szansa, że przedawnienie orzekania o roszczeniach odszkodowawczych nastąpi we wcześniejszych terminach niż te, które zostały wskazane w regulacjach cywilnoprawnych.

III. Przedawnienie karalności

Na mocy u.n. nie zmieniono długości terminów przedawnienia wskazanych w art. 101 § 1 k.k. (dotyczących przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego) oraz art. 101 § 2 k.k. (dotyczących przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego). Nie zmodyfikowano także art. 101 § 3 k.k. Zatem w dalszym ciągu w przypadku przestępstw skutkowy termin przedawnienia ich karalności liczy się od momentu, w którym skutek nastąpił. Na mocy u.n. zmianie uległa zaś treść art. 101 § 4 k.k.Należy podkreślić, że w treści uzasadnienia projektu u.n. sens zmiany art. 101 § 4 k.k. argumentowano potrzebą doprowadzenia do zgodności prawa polskiego z regulacjami ustanowionymi przez Unię Europejską (Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z projektami aktów wykonawczych z 15 V 2014 r., druk nr 2393, http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/39FD209B7AC6C45AC1257CDE0042D631/%24File/2393uzas.docx, s. 30). Chodzi konkretnie o dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/93/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującą decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW (Dz.U.UE.L.2011.335.1.) i Konwencję Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych.  W nowej wersji przepis ten stanowi, że: „W przypadku:

1. występków przeciwko życiu i zdrowiu, popełnionych na szkodę małoletniego, zagrożonych karą, której górna granica przekracza 5 lat pozbawienia wolności,
2. przestępstw określonych w rozdziale XXV, popełnionych na szkodę małoletniego albo gdy treści pornograficzne obejmują udział małoletniego – przedawnienie karalności przestępstwa nie może nastąpić przed ukończeniem przez niego 30. r. życia”.

  Zmiana ta w dużej mierze zasługuje na krytykę. Nie bardzo bowiem wiadomo, z jakiej przyczyny ustawodawca z zakresu zastosowania art. 101 § 4 k.k. wyłączył cechujące się znacznym stopniem społecznej szkodliwości przestępstwo opisane w art. 189a § 1 k.k. (dawna wersja art. 101 § 4 k.k. zawierała natomiast odesłanie do tego przepisu), stanowiące zbrodnię handlu ludźmi. Trudno również racjonalnie wytłumaczyć, czemu art. 101 § 4 pkt 1 k.k. ograniczono wyłącznie do występków. Przepis ten nie znajdzie więc swego zastosowania do zbrodni przeciwko życiu lub zdrowiu popełnionych na szkodę małoletniego. Zmiana ta z całą pewnością nie została przez ustawodawcę do końca przemyślana.

Nie ma żadnych przeszkód, by stwierdzić, że art. 101 § 4 pkt 1 k.k. może być stosowany wtedy, gdy zdrowie lub życie jest nie głównym, lecz jedynie ubocznym przedmiotem ochrony określonego typu czynu zabronionego. Zakresem przesłanek opisanych w tymże przepisie objęte zostały zarówno przestępstwa umyślne, jak i nieumyślne. Artykuł 101 § 1 pkt 1 k.k. może znaleźć swe zastosowanie w przypadkach, w których sprawca zrealizuje swym zachowaniem znamiona typu czynu zabronionego z abstrakcyjnego narażenia dobra prawnego na niebezpieczeństwo, jeśli tylko przedmiotem ochrony takiego wzorca będzie życie albo zdrowie ucieleśnione w konkretnym przedmiocie czynności wykonawczej, posiadającym status małoletniego. Tytułem przykładu można chociażby wskazać zachowanie opisane w art. 58 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomaniiTekst jedn. Dz.U. z 2002 r. poz 124. . Polega ono na udzielaniu środka odurzającego lub substancji psychotropowej małoletniemu, umożliwianiu lub ułatwianiu bądź też nakłanianiu go do użycia takiego środka lub substancji. Regulacja opisana w art. 101 § 1 pkt 1 k.k. może również znaleźć swe zastosowanie w przypadku czynu zabronionego w postaci znęcania się ze szczególnym okrucieństwem nad osobą poniżej 18. r. życia (art. 207 § 2 k.k.). Wspomniane powyżej zachowania z jednej bowiem strony naruszają normę sankcjonowaną chroniącą zdrowie oraz życie (a więc stanowią atak na te przedmioty ochrony prawnokarnej), z drugiej natomiast – są popełniane na szkodę małoletniego (to bowiem jego dobra prawne są przez sprawcę takimi postąpieniami atakowane).

Artykuł 101 § 4 pkt 2 k.k., jeśli chodzi o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności, odnosi się do szerszej grupy przypadków aniżeli dawny art. 101 § 4 k.k. Przed 1 lipca 2015 r. art. 101 § 4 k.k. stanowił bowiem, że w sytuacji, kiedy pokrzywdzonym jest małoletni, przedawnienie karalności przestępstw określonych w art. 189a § 1 k.k. oraz w rozdziale XXV k.k. (grupującym właśnie przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności) nie może nastąpić przed ukończeniem przez tego pokrzywdzonego 30. r. życia. Prawodawca, formułując art. 101 § 4 pkt 2 k.k., chciał więc podkreślić, że istnieją takie typy czynów zabronionych związane z pornografią dziecięcą, które są popełniane niekoniecznie na szkodę małoletniego, ale również i dorosłego, który jeszcze będąc małoletnim, brał jakiś udział w pornografii dziecięcej. W dawnym zaś stanie prawnym art. 101 § 4 k.k. nie miał do takich przypadków zastosowania. Przepis ten bowiem wymagał, by pokrzywdzony w chwili czynu sprawcy był małoletni. Obecnie art. 101 § 4 pkt 2 k.k. takiego wymogu nie statuuje. Zatem dzięki zmianie dokonanej na mocy u.n. ustawodawca poszerzył w stosunku do stanu poprzedniego krąg tych przypadków dopuszczenia się przez sprawców czynów zabronionych zgrupowanych w rozdziale XXV k.k., które będą istotne z perspektywy niemożliwości przedawnienia przestępstw do momentu, kiedy osoba pokrzywdzona ukończy 30. rok życia. Wątpliwe jednak jest, czy rozszerzenie przesłanek art. 101 § 4 k.k. w odniesieniu do typów zgrupowanych w rozdziale XXV k.k. miało rzeczywiście racjonalne uzasadnienie, jeśli się weźmie pod uwagę kryminalnopolityczny punkt widzenia. Wydaje się bowiem, że wspomniane wcześniej akty prawa międzynarodowego nie wymagały dokonania tak daleko idącej zmiany tegoż przepisu.

Na mocy u.n. modyfikacji uległa treść art. 102 k.k. Przepis ten od 1 lipca 2015 r. ma następujące brzmienie: „Jeżeli w okresie, o którym mowa w art. 101, wszczęto postępowanie przeciwko osobie, karalność popełnionego przez nią przestępstwa przedawnia się z upływem 5 lat od zakończenia tego okresu”. Na mocy tej regulacji ustawodawca zrezygnował z przedłużania niektórych standardowych, wskazanych w poprzedniej wersji art. 101 k.k., okresów przedawnienia o 10 lat. Obecnie okres ich prolongaty w każdym przypadku wynosi 5 lat. Uzasadniając tę zmianę, w tekście uzasadnienia projektu analizowanej noweli wskazano, że nie ma żadnych powodów, „które racjonalnie mogłyby uzasadnić tak znaczne [bo do 10 lat – uwaga moja: S. T.] wydłużenie okresu przedawnienia karalności w stosunku do sprawców wybranej grupy przestępstw”Uzasadnienie, s. 30. . Warto też podkreślić, że art. 102 k.k. odnosi się do wszystkich terminów wskazanych w art. 101 k.k., w tym tych, które zostały wymienione w § 4 tegoż przepisu.

W u.n. ustawodawca nie umieścił żadnego przepisu intertemporalnego odnoszącego się do kwestii stosowania art. 102 k.k. Oznacza to, że od daty 1 lipca 2015 r. zawsze będzie stosowana nowa, względniejsza co do zasady, wersja tegoż przepisu. Takie zaś rozwiązanie może rodzić wiele istotnych konsekwencji w niektórych toczących się obecnie postępowaniach karnych. Jeżeli bowiem w czasie od 1 lipca 2015 r. okaże się, że w konkretnej niezakończonej prawomocnym wyrokiem sprawie czyny będące przedmiotem osądzenia zostały popełnione po 5 latach od dnia upłynięcia okresów, o których mowa w art. 101 k.k., sąd lub organ ścigania będzie zmuszony wydać postanowienie o umorzeniu z uwagi na przedawnienie karalności. Jeżeli więc po wejściu w życie analizowanej noweli będzie toczyło się postępowanie karne wobec sprawcy zabójstwa dokonanego 36 lat wcześniej, wystąpi wskazana w art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. negatywna przesłanka procesowa uwalniająca oskarżonego od odpowiedzialności karnej. Na gruncie stanu prawnego sprzed 1 lipca 2015 r. przedawnienie karalności takiego czynu nastąpiłoby dopiero po 40 latach od chwili popełnienia przestępstwa. Posługując się innym przykładem, warto też wskazać, że jeżeli po wejściu w życie noweli minie 15 lat od czasu dopuszczenia się przez oskarżonego typu podstawowego kradzieży, to – w braku jego prawomocnego osądzenia – trzeba będzie umorzyć toczące się wobec niego postępowanie karne. Z kolei w poprzednim stanie prawnym wydanie takiej decyzji procesowej byłoby możliwe dopiero po 20 latach.

Od 1 lipca 2015 r. przestał obowiązywać art. 104 § 2 k.k., stanowiący, że: „Przedawnienie w stosunku do przestępstw określonych w art. 144, art. 145 § 2 lub 3, art. 338 § 1 lub 2 oraz w art. 339 biegnie od chwili uczynienia zadość obowiązkowi albo od chwili, w której na sprawcy obowiązek przestał ciążyć”. W przepisie tym chodzi więc o przestępstwa takie, jak niezgłoszenie się do odbywania służby wojskowej, uchylanie się od zastępczej służby wojskowej w trakcie jej odbywania poprzez samowolne oddalenie się, samowolne oddalenie się żołnierza oraz dezercja. Na jego podstawie przyjmowano, że termin przedawnienia karalności takich zachowań „biegnie od chwili uczynienia zadość obowiązkowi (zgłoszenia się do służby lub powrócenia do jednostki) albo od chwili, w której na sprawcy przestał ciążyć obowiązek (z powodu osiągnięcia określonego w przepisach wieku lub z powodu niezdolności do pełnienia służby wojskowej potwierdzonej odpowiednią decyzją władz)”A. Zoll, (w:) G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz LEX. Tom I. Komentarz do art. 1–116 k.k., Warszawa: WoltersKluwer 2012, s. 1265. . Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że uchylenie art. 104 § 2 k.k. doprowadzi do tego, że termin przedawnienia karalności przestępstw opisanych w art. 144 k.k., art. 145 § 2 lub 3 k.k., art. 338 § 1 i 2 k.k. oraz art. 339 k.k. rozpocznie swój bieg w chwili rozpoczęcia realizacji ich znamion czynnościowych. W świetle tego poglądu oznaczałoby to, że niewykonanie przez sprawcę wskazanych w powyższych przepisach części szczególnej powinności nie będzie prowadziło do spoczywania biegu przedawnienia karalności wspomnianych czynów przestępnych. Wydaje się, że taki wniosek nie jest trafny. Trzeba bowiem zauważyć, że wskazane w art. 104 § 2 k.k. typy czynów zabronionych mają charakter trwały, a więc są one popełniane dopóty, dopóki trwa stan bezprawny związany z niewykonywaniem przez sprawcę określonego obowiązku. Termin przedawnienia przestępstwa trwałego rozpoczyna się z chwilą jego zakończenia, a więc, w przypadku zachowań z art. 144 k.k., art. 145 § 2 lub 3 k.k., art. 338 § 1 i 2 k.k. oraz art. 339 k.k., od momentu spełnienia przez daną osobę ciążącej na niej powinności. Z tego też powodu należy stwierdzić, że art. 104 § 2 k.k. stanowił tzw. superfluum ustawowe, jego uchylenie nie spowoduje zaś na gruncie ustawy karnej merytorycznej zmiany.

IV. Przedawnienie wykonania kary

Ustawodawca nie zdecydował się dokonać zmiany wskazanych w art. 103 § 1 k.k. terminów przedawnienia wykonania kary. Modyfikacji uległa jednak regulacja wskazana w art. 15 § 4 k.k.w., dotycząca tzw. spoczywania biegu przedawnienia wykonania sankcji. Od 1 lipca 2015 r. przepis ten ma następujące brzmienie: „Wykonanie kary pozbawienia wolności, zastępczej kary pozbawienia wolności, kary aresztu wojskowego, kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, kary porządkowej oraz środka przymusu skutkującego pozbawieniem wolności w tej samej lub innej sprawie wstrzymuje bieg przedawnienia”. W sytuacji opisanej w tymże przepisie wstrzymanie biegu przedawnienia dotyczy nie tylko wykonania kar, ale też środków karnych oraz kosztów procesu. Wydaje się przy tym, że wskazany w art. 15 § 4 k.k.w. „środek przymusu skutkujący pozbawieniem wolności” to także środek zabezpieczający polegający na pobycie sprawcy w zakładzie psychiatrycznym.

Wydaje się, że w przypadku wymierzenia wobec skazanego dwóch kar na podstawie art. 37b k.k. (pozbawienia wolności i ograniczenia wolności) termin przedawnienia ich wykonania rozpocznie się równolegle od chwili wydania prawomocnego orzeczenia skazującego. W tym stanie rzeczy wykonanie kary ograniczenia wolności co do zasady przedawni się szybciej aniżeli kary pozbawienia wolności. O przeciwny wniosek można by się jedynie pokusić wtedy, gdyby instrumenty występujące we wspomnianych przepisach składały się na jedną sankcję. W takiej sytuacji termin przedawnienia wykonania takiej kary musiałby wystąpić równocześnie dla pozbawienia wolności i ograniczenia wolności i winien być liczony od zakończenia wykonywania ostatniej z dwóch wyegzekwowanych kar. Niemniej jednak art. 37b k.k. odnosi się nie do jednej, lecz do dwóch autonomicznych sankcji.

Biorąc pod uwagę art. 37b k.k. i art. 87 § 2 k.k., należy zadać pytanie, jak będzie wyglądać kwestia spoczywania biegu przedawnienia wykonania orzeczonych na podstawie tego przepisu kar. Udzielając na nie odpowiedzi, nie można w pierwszej kolejności tracić z pola widzenia, że jeśli wobec sprawcy orzeczono karę pozbawienia wolności i ograniczenia wolności na podstawie wspomnianego przepisu, to w pierwszej kolejności wykonuje się karę izolacyjną, chyba że ustawa stanowi inaczej. Karę ograniczenia wolności kieruje się najpierw do wykonania tylko wówczas, gdy zachodzą przeszkody prawne do niezwłocznego wykonania kary pozbawienia wolności (art. 17a § 1 k.k.w.). Natomiast z art. 17a § 2 k.k.w. można odczytać, że: „W wypadku ustania przeszkód, o których mowa w § 1, sąd – niezależnie od tego, czy kara ograniczenia wolności została już w całości wykonana – niezwłocznie kieruje do wykonania karę pozbawienia wolności”. Przy uwzględnieniu art. 15 § 4 k.k.w. kwestia spoczywania biegu przedawnienia będzie zależna od tego, w jakiej sekwencji egzekwowane będą wobec sprawcy sankcje wskazane w art. 37b k.k. oraz art. 87 § 2 k.k. Jeśli więc w pierwszej kolejności wdrożona do wykonania zostanie kara pozbawienia wolności, to w czasie jej odbywania wstrzymaniu ulegnie bieg przedawnienia kary ograniczenia wolności. Inaczej sytuacja będzie wyglądać wtedy, gdy w pierwszej kolejności egzekwowana będzie sankcja wolnościowa. Wtedy bowiem nie dojdzie do spoczywania biegu przedawnienia kary izolacyjnej na podstawie art. 15 § 4 k.k.w. Zasadniczą przesłanką stosowania tego przepisu jest przecież odbywanie przez skazanego kary pozbawienia wolności, zastępczej kary pozbawienia wolności, kary aresztu wojskowego, kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, kary porządkowej oraz środka przymusu skutkującego pozbawieniem wolności w tej samej lub innej sprawie, nie zaś kary ograniczenia wolności. Oznacza to, że w czasie, kiedy to sprawca odbywa karę wolnościową, biegnie przedawnienie kary izolacyjnej. Inaczej sytuacja skazanego będzie wyglądać wtedy, gdy będzie on uchylał się od odbycia sankcji, wskutek czego zostanie w stosunku do niego wydane postanowienie o zawieszeniu postępowania wykonawczego. W chwili wydania takiej decyzji procesowej wstrzymany zostanie bieg przedawnienia wykonania obydwóch kar (na okres maksymalnie do 10 lat – art. 15 § 3 k.k.w.). Sankcje te są bowiem wykonywane w ramach jednego postępowania wykonawczego.

V. Przedawnienie wykonania środków karnych, przepadku oraz środków kompensacyjnych

Na mocy u.n. ustawodawca dokonał również modyfikacji art. 103 § 2 k.k. Dotychczas przepis ten stanowił, że art. 103 § 1 pkt 3 k.k. stosuje się odpowiednio do środków karnych wymienionych w art. 39 pkt 1–4 oraz 6 i 7 k.k. Natomiast art. 101 § 1 pkt 2 k.k. w jego poprzednim brzmieniu stosowało się odpowiednio do środka karnego wymienionego w art. 39 pkt 5 k.k. Regulacja ta stanowiła więc, że co do zasady termin przedawnienia środków karnych wynosił 10 lat, z wyjątkiem obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, których wykonanie przedawniało się po 15 latach. Aktualnie art. 103 § 2 k.k. ma brzmienie: „Przepis § 1 pkt 3 stosuje się odpowiednio do środków karnych, środków kompensacyjnych oraz przepadku”. Termin przedawnienia wykonania tychże instrumentów każdorazowo wynosi więc 10 lat. Zmiana redakcji art. 103 § 2 k.k. została również spowodowana tym, że w nowym stanie prawnym obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nawiązka oraz przepadek utracą status środków karnych. Wspomniane instrumenty zostały bowiem umieszczone w rozdziale Va k.k., zatytułowanym Przepadek i środki kompensacyjne.

Należy dojść do wniosku, że art. 103 § 2 k.k. w zakresie, w jakim dotyczy on terminu przedawnienia egzekwowania instrumentów kompensacyjnych, stanowi lex specialis w stosunku do cywilnoprawnych regulacji dotyczących terminów przedawnienia egzekwowania roszczeń odszkodowawczych. Oznacza to, że pokrzywdzony swymi działaniami nie może doprowadzić, jak to się dzieje na gruncie prawa cywilnego, do przerwania 10-letniego okresu przedawnienia wykonania takich środków poprzez podjęcie stosownych czynności egzekucyjnychWarto podkreślić, że aprobata przeciwnego wniosku prowadziłaby do konieczności przyjęcia trudnych do zaakceptowania konsekwencji. Jeśli bowiem pokrzywdzony mógłby swymi czynnościami przerywać termin przedawnienia wykonania środków kompensacyjnych, skazanie sprawcy mogłoby wskutek inicjatyw podejmowanych przez poszkodowanego nigdy nie ulec zatarciu. .

Poprzednia wersja art. 103 § 2 k.k. nie odnosiła się do środka karnego w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości. W doktrynie przyjmowano jednak, że takie przedawnienie jest możliwe, i postulowano, by na zasadzie analogii przyjmować, że termin ten wynosi 10 latA. Sakowicz, (w:) M. Królikowski (red.), R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom II, Komentarz do artykułów 32–116, wyd. 2, Warszawa: C. H. Beck 2011, s. 954. . Aktualnie problem ten został usunięty. Z art. 103 § 2 k.k. obecnie niezbicie wynika bowiem, że wspomniany termin musi się odnosić także do środka karnego w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości.

VI. Zatarcie skazania

W u.n. ustawodawca dość dużo miejsca poświęcił instytucji zatarcia skazania. Prawodawca nie zmienił jednak tych znajdujących się w rozdziale XII k.k. regulacji dotyczących bezwzględnej kary pozbawienia wolności i odstąpienia od wymierzenia kary, które zostały opisane w art. 107 § 1–3 i 5 k.k. Na mocy u.n. skrócone zostały natomiast terminy zatarcia skazania w przypadku wymierzenia sprawcy sankcji ograniczenia wolności i grzywny. Modyfikacji bowiem uległ art. 107 § 4 k.k., a nadto do ustawy karnej został wprowadzony art. 107 § 4a k.k. Stosownie do nowej wersji art. 107 § 4 k.k.: „W razie skazania na karę ograniczenia wolności zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 3 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania”. Z kolei art. 107 § 4a k.k. stanowi, że: „W razie skazania na grzywnę zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania”Dotychczas zaś termin do zatarcia skazania w razie wymierzenia sprawcy rzeczonych sankcji wynosił co do zasady 5 lat. Możliwe było jednak zatarcie skazania w przypadku orzeczenia tychże kar na wniosek skazanego po upływie 3 lat od ich wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania..

Na mocy u.n. zmianie uległ również art. 107 § 6 k.k. Aktualnie z przepisu tego można odczytać, że jeżeli „orzeczono środek karny, przepadek lub środek kompensacyjny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem jego wykonania. Zatarcie skazania nie może nastąpić również przed wykonaniem środka zabezpieczającego”Warto podkreślić, że zawarte w art. 107 § 6 k.k. sformułowanie „darowanie” nie może odnosić się do instrumentów kompensacyjnych. Cywilnoprawnych roszczeń odszkodowawczych nie można bowiem objąć aktem łaski. .

Warto podkreślić, że zmiany dotyczące art. 107 k.k. weszły w życie wcześniej aniżeli większość przepisów wskazanych w u.n., albowiem nastąpiło to z dniem następującym po dniu ogłoszenia tegoż aktu normatywnego. Obowiązują one zatem od 21 marca 2015 r. Powoduje to, że już od tej daty zatarcie skazania nie może nastąpić przed wykonaniem lub przedawnieniem wykonania orzeczonego na podstawie art. 46 k.k. obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub nawiązki na rzecz pokrzywdzonego. Twierdzenie to wynika zaś z faktu, że w art. 107 § 6 k.k., który wszedł w życie we wskazanej powyżej dacie, wyraźnie powiedziano, że skorzystanie z instytucji opisanej w rozdziale XII k.k. nie jest możliwe przed wykonaniem lub przedawnieniem wykonania wszystkich środków karnych, którymi to do 1 lipca 2015 r. pozostawały instrumenty wymienione w art. 46 § 1 i 2 k.k. (po tej dacie zaś stały się one środkami kompensacyjnymi).

Artykuł 107 § 6 k.k. wyłącza także możliwość zatarcia skazania, jeżeli w stosunku do sprawcy nie wykonano środka zabezpieczającego. Interpretacja tegoż przepisu w sygnalizowanym w tym miejscu zakresie musi w oczywisty sposób nastąpić z uwzględnieniem wchodzących w życie od 1 lipca 2015 r. regulacji opisanych w art. 93a–93g k.k. Warto podkreślić, że orzekane wobec sprawcy środki zabezpieczające mogą mieć również charakter postpenalny, a więc niekiedy można je aplikować po odbyciu wymierzonych mu kar. Mając to na uwadze, należy dojść do wniosku, że tak długo, jak instrumenty wymienione w art. 93a § 1 i 2 k.k. będą w stosunku do skazanego stosowane po wykonaniu określonej sankcji, nie nastąpi zatarcie skazania.

Instytucja zatarcia skazania będzie miała niewątpliwie wpływ na aktualizację przesłanek z art. 93d § 6 k.k. Przepis ten zezwala na ponowne orzeczenie wobec sprawcy tego samego lub innego środka zabezpieczającego wtedy, gdy w ciągu 3 lat od dnia uchylenia jednego z instrumentów przymusu wskazanych w art. 93a § 1 i 2 k.k. zajdzie znów konieczność stosowania środka zabezpieczającego. Należy zaś dojść do wniosku, że jeżeli po uchyleniu środka zabezpieczającego doszło już do zatarcia skazania, wydanie orzeczenia na podstawie art. 93d § 6 k.k. w stosunku do danej osoby nie jest już możliwe (choćby nie minął jeszcze wskazany w tymże przepisie okres trzech lat). Zatarcie takie niweluje bowiem wszelkie skutki ukarania, łącznie z możliwością stosowania postpenalnych instrumentów przymusu.

Na mocy u.n. uchylono art. 107a k.k., który stanowił, że: „W razie skazania przez sąd innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej zatarcie skazania następuje zgodnie z prawem państwa, w którym to skazanie nastąpiło. Przepisu art. 108 nie stosuje się”. Zmiana ta ma jedynie redakcyjny charakter. Wypowiedź ustawodawcy zawarta poprzednio w art. 107a k.k. została bowiem przeniesiona do art. 114a § 2 pkt 2 k.k.

Okres zatarcia skazania w przypadku orzeczenia na podstawie art. 75a § 1 k.k.Generalnie rzecz biorąc – art. 75a § 1 k.k. zezwala na zamianę kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na karę ograniczenia wolności lub grzywny, jeżeli zostaną spełnione określone w tymże przepisie warunki.  kary ograniczenia wolności następuje po 3 latach od dnia jej wykonania, darowania lub przedawnienia jej wykonania, natomiast w przypadku grzywny ukaranie może ulec zatarciu już po roku. Jeżeli natomiast zamiana kar wolnościowych zostanie odwołana i dojdzie do zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności, zatarcie skazania nastąpi na zasadach ogólnych, opisanych w rozdziale XII k.k. Możliwe jest też, że w wyniku zastosowania art. 75a § 1 k.k. sprawca będzie musiał zapłacić dwie grzywny. Sytuacja taka wystąpi wtedy, gdy zostanie orzeczona w stosunku do niego uprzednio grzywna fakultatywna związana z wymierzeniem mu kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W takiej sytuacji zatarcie skazania może nastąpić jedynie wtedy, gdy obydwie grzywny zostaną przez skazanego uiszczone.

Na gruncie poprzedniego stanu prawnego sporna była relacja, w jakiej pozostawał art. 76 § 1 k.k. w stosunku do art. 108 k.k., stanowiącego, że: „Jeżeli sprawcę skazano za dwa lub więcej nie pozostających w zbiegu przestępstw, jak również jeżeli skazany po rozpoczęciu, lecz przed upływem, okresu wymaganego do zatarcia skazania ponownie popełnił przestępstwo, dopuszczalne jest tylko jednoczesne zatarcie wszystkich skazań”. Wskazywano bowiem z jednej strony, że art. 76 § 1 k.k. stanowił lex specialis wobec art. 108 k.k., z drugiej zaś wyrażano zarówno poglądy aprobujące to stanowisko, jak i zapatrywania przeciwne. W u.n. ustawodawca rozstrzygnął ten problem. Wskazał on bowiem wyraźnie, że do sytuacji opisanych w art. 76 § 1 k.k. stosuje się także art. 108 k.k. Ostatni z tychże przepisów odnosi się zatem zarówno do zatarcia skazania w przypadku wymierzenia kary pozbawienia wolności orzeczonej z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jak i do sankcji grzywny oraz ograniczenia wolności orzeczonych na podstawie art. 75a § 1 k.k.Odmiennie, lecz nietrafnie: S. Hypś, (w:) A. Grześkowiak (red.), K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa: C. H. Beck 2015, s. 529.

W art. 76 § 2 k.k. jest mowa wyłącznie o środku kompensacyjnym. W przepisie tym nie wskazano zaś probacyjnego obowiązku naprawienia szkody orzeczonego na podstawie art. 72 § 2 k.k. Oznacza to, że zatarcie skazania może nastąpić w terminie wskazanym w art. 76 § 1 k.k. mimo niewykonania przez sprawcę powinności zapłaty odszkodowania nałożonej na niego na podstawie art. 72 § 2 k.k. Warto nadto zauważyć, że w art. 76 § 2 k.k. nie skopiowano rozwiązania przewidzianego w art. 107 § 6 k.k., który stanowi, iż zatarcie skazania nie może nastąpić przed wykonaniem środka zabezpieczającego. Do takiego rozwiązania należy odnieść się jednak krytycznie. Jeżeli bowiem w sytuacji, o której mowa w art. 76 § 1 k.k., nastąpi zatarcie skazania, to nie będzie podstaw do dalszego wykonywania wobec sprawcy orzeczonego w stosunku do niego środka zabezpieczającego.

W przypadku gdy sąd orzekł na podstawie art. 37b k.k. lub art. 87 § 2 k.k. w stosunku do oskarżonego dwie kary, tj. pozbawienia wolności i ograniczenia wolności, pojawić się musi pytanie, od którego momentu zacznie biec termin zatarcia skazania. Jest ono istotne o tyle, że omawiany w tym miejscu przypadek nie mieści się ani w zakresie art. 107 § 6 k.k., ani też art. 108 k.k. Wydaje się, że w prezentowanych w tym miejscu przypadkach zatarcie skazania może nastąpić dopiero po upłynięciu okresu oznaczonego w rozdziale XII k.k. dla obydwu wymierzonych wobec konkretnej osoby sankcji. Wniosek taki wynika zaś z oczywistego skądinąd faktu, że polski system prawny zna tylko instytucję zatarcia jednego i tego samego skazania, obca jest mu natomiast instytucja zatarcia jednej tylko kary. Warto jednak wskazać, że dla zaprezentowanego powyżej rozwiązania nie ma wyraźnego oparcia w ustawie karnej. Z tego też powodu należy sformułować postulat de lege ferenda, że kwestia ta powinna zostać rozstrzygnięta w nowym przepisie kodeksowym.

Stosownie do nowo wprowadzonego art. 84a § 1 k.k.: „Obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, orzeczone na zawsze, można uznać za wykonane, jeżeli zachowanie skazanego po popełnieniu przestępstwa i w czasie wykonania kary uzasadniają przekonanie, iż po uchyleniu obowiązku lub zakazu nie popełni on ponownie przestępstwa przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego, a obowiązek lub zakaz był wykonywany co najmniej 10 lat”. Na podstawie tego przepisu możliwe będzie więc przykładowo (co było praktycznie nierealne na gruncie poprzednio obowiązujących regulacji) zatarcie skazania w stosunku do sprawcy, wobec którego orzeczono dożywotni zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych lub zajmowania określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności związanych z wychowywaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub opieką nad nimi. W przypadku bowiem, gdy dany środek karny nie został wykonany, darowany lub nie nastąpiło przedawnienie jego wykonania, niemożliwe jest skorzystanie z dobrodziejstwa instytucji opisanej w rozdziale XII k.k. Oznacza to, że zastosowanie art. 84 § 2a k.k. otwiera możliwość zatarcia skazania wobec sprawcy, w stosunku do którego orzeczono dożywotnio stosowany środek karny.