N a podstawie wielu przepisów ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. nr 90 poz. 557 ze zm.), dalej: k.k.w., jak również ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. nr 79, poz. 523 ze zm.), dalej: u.s.w., wyprowadzić należy normę prawną, z której wynika, że w warunkach izolacji na Służbie Więziennej (SW) ciąży obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa osobom pozbawionym wolności. Obowiązek ten, spoczywający na całej organizacji SW, jest jednocześnie kompetencją penitencjarną realizowaną zarówno przez organy SW, jak i poszczególnych funkcjonariuszy SW (pracowników SW). Wprawdzie pojęcie kompetencji odnoszone jest w zasadzie do organów władzy publicznej, to jednak rozważając tę kwestię abstrakcyjnie, zauważyć wypada, że pierwotnym nosicielem kompetencji penitencjarnej jest cała struktura SW, a więc traktowany całościowo system organów i jednostek organizacyjnych SW. Zapewnienie bezpieczeństwa w zakładzie karnym (areszcie śledczym) obok innych podstawowych zadań przekazane jest na podstawie przepisów ustawowych i wewnętrznych do wykonania poszczególnym organom SW oraz funkcjonariuszom SW (pracownikom SW). Jest to przejaw dekoncentracji wewnętrznej kompetencji penitencjarnejT. Przesławski, Służba Więzienna w Polsce. Administracja i podstawy działania, Warszawa 2012, s. 116–124.. Naruszenie dyspozycji normy wyznaczającej nakaz podejmowania wszelkich działań (względnie zaniechań określonych czynności) mających na celu ochronę osoby skazanego stanowi podstawę do występowania z roszczeniami odszkodowawczymi wobec Skarbu Państwa z tytułu niezgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej (sankcja egzekucyjna), względnie w niektórych sytuacjach może uzasadniać wszczęcie postępowania karnego bądź służbowego, jeżeli zachowanie sprzeczne z normą związane jest z popełnieniem przestępstwa lub szerzej – z przewinieniem dyscyplinarnym (sankcja represyjna). Uprawnienie skazanego do bezpiecznego odbywania kary pozbawienia wolności lub innego środka prowadzącego do pozbawienia wolności stanowi więc prawo podmiotowe, które nie jest jednak wyraźnie wymienione w katalogu praw skazanego w art. 102 k.k.w. ani nie zostało wyrażone w takiej postaci w art. 108 k.k.w. Historycznym uzasadnieniem tego stanu rzeczy była obawa, że wprowadzenie wprost do k.k.w. zasady bezpieczeństwa osobistego jako prawa skazanego mogłoby stanowić zbytnie obciążenie dla budżetu państwa, związane z roszczeniami odszkodowawczymi dochodzonymi z tytułu niezachowania bezpieczeństwaT. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 1988, s. 255. . Jak pokazała późniejsza praktyka orzecznicza sądów, brak przepisu ustawowego w postępowaniu karnym wykonawczym nie stoi na przeszkodzie zasądzaniu zadośćuczynień za doznaną krzywdę także w sytuacji naruszania bezpieczeństwa osadzonego. Racja, dla której prawo to nie jest jasno sformułowane w k.k.w., nie ma obecnie społecznego uzasadnienia. Prawo do bezpieczeństwa osobistego w warunkach izolacji wyraża uprawnienie do pozostawania w takim stanie, w którym stopień zagrożenia osoby związany z warunkami socjalno-bytowymi zakładu karnego (aresztu śledczego), jak i sposobem prowadzenia postępowania karnego wykonawczego, nie wykracza poza dozwolony próg ryzyka wynikający z samego faktu izolacji, który wyznacza maksymalną dozę dolegliwości fizycznej i psychicznej. Występujące w tym zakresie poczucie zagrożenia jest uzasadnioną i dopuszczalną konsekwencją realizacji kary pozbawienia wolności lub innego środka prawnego. Bezpieczeństwo osoby może być rozpatrywane już samo w sobie jako samodzielne dobro prawne, jakim jest stan wolny od niedozwolonego zagrożeniaPor. wyrok SO w Białymstoku z 26 marca 2010 r., II Ca 36/2010, LexPolonica nr 2803720. Sąd pierwszej instancji uznał, że nieprzekazanie skargi osadzonego organom właściwym do rozpatrzenia skarg i wniosków na postępowanie funkcjonariuszy SW stanowiło naruszenie prawa podmiotowego. Sąd uznał, że doszło do naruszenia dobra osobistego w postaci m.in. poczucia bezpieczeństwa. Nieprzekazanie korespondencji spowodowało u osadzonego w areszcie śledczym strach, niepokój i poczucie zagrożenia ze strony funkcjonariuszy SW. Sąd drugiej instancji nie dopatrzył się naruszenia prawa do bezpieczeństwa. . Naruszenie bezpieczeństwa osobistego jest jednak ściśle powiązane z naruszeniem bądź co najmniej bezpośrednim zagrożeniem innego dobra prawnego, którego konsekwencją jest przejście ze stanu bezpieczeństwa do stanu niebezpieczeństwa osobyS. Pieprzny, Prawo jednostki do bezpieczeństwa, (w:) J. Dobkowski (red.), Problemy współczesnego ustrojoznawstwa. Księga jubileuszowa Profesora Bronisława Jastrzębskiego, Olsztyn 2007, s. 574. „Prawo jednostki do bezpieczeństwa jest prawem osobistym. (…) Bezpieczeństwo oznacza najczęściej stan niezagrożenia, spokoju i pewności. Jego antonimem jest niebezpieczeństwo, czyli stan odznaczający się występowaniem zagrożeń”. Por. także A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawnoustrojowe, Warszawa 2011, s. 16.. O ile bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia, godności czy integralności fizycznej i psychicznej jest jednocześnie naruszeniem bezpieczeństwa osobistego, o tyle zagrożenie tego bezpieczeństwa jest poprzedzone etapem powstania bliskiego ryzyka wyrządzenia szkody powołanym dobrom. Zagrożenie bezpieczeństwa osoby może być więc znacznie oddalone czasowo i przestrzennie od samej chwili jego naruszenia, jednak potencjalnie może w przyszłości przekształcić się w taki skutek. Wydaje się zasadne twierdzenie, że wadliwe warunki materialne czy sposób funkcjonowania zakładu karnego (aresztu śledczego), wpływające na ogólny poziom bezpieczeństwa osadzonych, przekładają się na zagrożenie bezpieczeństwa jednostkowego, które może się prospektywnie urzeczywistnić w formie uszczerbku w prawnie chronionych dobrach konkretnej osoby. Rozróżnienie powyższe zagrożenia bezpieczeństwa osoby i jego naruszenia opiera się na kryterium bezpośredniości w ujęciu obiektywnym, a więc możliwości wystąpienia w bliskim momencie czasowym skutku w postaci szkody na osobie. Zagrożenie bezpieczeństwa osobistego w tym ujęciu obejmuje pośrednie zagrożenie dóbr osobistych, także takie, które ze względu na oddalenie czasowo-przestrzenne od potencjalnego pokrzywdzonego może nie być mu znane, jednakże z dużym prawdopodobieństwem dalszego przekształcenia w ryzyko bezpośrednie. O naruszeniu bezpieczeństwa osobistego możemy mówić zarówno na płaszczyźnie psychicznej, jak i fizycznej. Naruszenie integralności psychicznej w postaci np. wywołania uczucia strachu nie przesądza o uszczerbku w świecie zewnętrznym, pozostając jedynie zagrożeniem dla fizycznego bezpieczeństwa, jeżeli ryzyko wystąpienia negatywnego skutku nie jest bezpośrednie. Z taką sytuacją możemy mieć do czynienia, jeżeli pokrzywdzony jako wcześniejsza ofiara gwałtu homoseksualnego w późniejszym czasie, pomimo zapewnionej ochrony, w zakładzie ma styczność ze sprawcą przestępstwaPor. wyrok SA w Łodzi z 14 czerwca 2013 r., I ACa 105/2013, www.orzeczenia.ms.gov.pl. Zapewnienie fizycznej ochrony przez nadzór ze strony funkcjonariuszy SW (pracowników SW) w różnych miejscach zakładu, np. izbie chorych czy na sali widzeń, nie stanowi wystarczającej bariery dla werbalnego ubliżania ze strony sprawcy gwałtu. Brak całkowitej izolacji pokrzywdzonego od sprawcy gwałtu, przebywanie z nim w tym samym miejscu i czasie, nawet pod kontrolą funkcjonariuszy SW (pracowników SW), i poddanie słownej agresji stanowi niewątpliwie naruszenie integralności psychicznej, pomimo braku bezpośredniego zagrożenia dla integralności fizycznej. W takiej sytuacji można mówić o naruszeniu bezpieczeństwa osoby w warstwie psychicznej i zagrożeniu bezpieczeństwa osobistego na płaszczyźnie zewnętrznej.

Zapewnienie bezpieczeństwa obywateli jest jednym z zadań państwa wymienionych w art. 5 Konstytucji RPPor. M. Liwo, Status służb mundurowych i funkcjonariuszy w nich zatrudnionych, Warszawa 2013, s. 97–99., realizowanych przez poszczególne organy władzy publicznej, w interesującym nas obszarze przez SW. W orzecznictwie TK wskazuje się ścisłe powiązanie prawa do bezpieczeństwa osobistego z wolnością osobistą oraz nietykalnością osobistąWyrok TK z 1 marca 2011 r., P. 21/2009, www.trybunal.gov.pl: „wolność osobista człowieka jest jednym z kilku jego najbardziej fundamentalnych praw; jest silnie powiązana z prawem do bezpieczeństwa osobistego (…) Obie te wartości gwarantują wolność każdego od arbitralności organów władz publicznych, chronią każdego od strachu przed własnym państwem”; por. także wyrok TK z 10 marca 2010 r., U. 5/2007, wyrok TK z 26 marca 2013 r., K. 11/2012, www.trybunal.gov.pl . Wolność traktowana jest jako pochodna godności człowieka i przedstawiana jest w ujęciu pozytywnym, jako sfera dozwolonego działania lub zaniechania, bądź negatywnym, obejmująca obowiązek powstrzymania się innych podmiotów od wkraczania w przestrzeń zastrzeżoną dla jednostkiPor. wyrok TK z 18 lutego 2004 r., P. 21/2002, LexPolonica nr 365703.. W tym znaczeniu wszelkie przekroczenie granicy obszaru niepodlegającego ingerencji zewnętrznej – od groźby, przez przymus, naruszenie nietykalności cielesnej, uszkodzenie ciała, aż do spowodowania śmierci – stanowi aspekt negatywny wolności. Prawo do bezpieczeństwa osobistego w rozumieniu zakazu „nielegalnego” pozbawienia wolności wyrażają postanowienia licznych aktów międzynarodowychPowszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta i proklamowana przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 10 grudnia 1948 r. (art. 3: „Każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby”), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167) (art. 9 ust. 1 zd. 1: „Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego”), oraz Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.) (art. 5 ust. 1 zd. 1: „Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego”).. W tym sensie prawo to odnosi się przede wszystkim do właściwie stanowionej procedury, zgodnie z którą dochodzi do legalnego pozbawienia wolnościNa różnice pomiędzy treściami normatywnymi art. 41 ust. 1 Konstytucji RP i art. 5 ust. 1 EKPC zwraca uwagę K. Dąbkiewicz, Tymczasowe aresztowanie, Warszawa 2012, s. 35–36. Por. także T. Jurczyk, Prawa jednostki w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Warszawa 2009, s. 83..

W warunkach izolacji prawo to ma jednak węższy zakres, gdyż odnosi się do konstytucyjnie gwarantowanych dóbr osobistych, w tym nietykalności osobistej, ale nie do wolności osobistej w postaci możliwości dowolnej zmiany miejsca przebywania, skoro ta zostaje odebrana prawomocnym wyrokiem sądu. Prawo do bezpieczeństwa osoby na tej płaszczyźnie nie będzie rozpatrywane jako ochrona przed arbitralnym pozbawieniem wolności fizycznej, ale jako zapewnienie godnych warunków bytowych oraz humanitarnego postępowania z osobami, które tej wolności zostały pozbawione. Chodzi więc o prawo podmiotowe chroniące nie wolność w sensie swobody fizycznego przemieszczania się, ale autonomię procesu decyzyjnego przed nieusprawiedliwionymi naciskami zewnętrznymi, których oddziaływanie może wpływać negatywnie na postępowanie człowieka, doprowadzając do uszczerbku w jego sferze psychicznej i fizycznej. Mamy na myśli ochronę wolności osobistej w różnych jej aspektach i powiązaną z innymi dobrami osobistymi w trakcie pobytu w zakładzie karnym (areszcie śledczym). Wymienić tutaj należy wolność od niepokoju, niepewności, obawy czy strachu o własne (bądź osób najbliższych) życie, zdrowie i mienie, które mogą być wywołane bezprawnym oddziaływaniem ze strony współosadzonych, funkcjonariuszy SW (pracowników SW), osób odwiedzających, a także przez same warunki pobytu. Wskazać dalej należy wolność od przymusu psychicznego i fizycznego wpływającego na wybór określonego sposobu zachowania, wolność w dysponowaniu własnym ciałem w zakresie decyzji dotyczących życia seksualnego czy niepodleganie działaniom naruszającym nietykalność cielesną, a także prowadzącym do uszkodzenia ciała czy nawet śmierci. W tym ostatnim przypadku chodzi również o działania pochodzące od samego osadzonego w postaci samouszkodzenia lub samobójstwa. Do innych przejawów wolności osobistej możemy zaliczyć wolność w zakresie wyłącznego dostępu do informacji ze sfery prywatnej realizującego tajemnicę komunikowania się, wolność głosowania czy wolność wyznania.

Gdy spojrzymy na bezpieczeństwo osobiste z punktu widzenia wolności osobistej, dostrzeżemy, że jest to stan pozytywny, w którym brak jest ujemnych i prawnie niedopuszczalnych oddziaływań ze strony innych podmiotów w kształtowaniu zachowania zgodnego ze swobodnym wyborem jednostki. Bezpieczeństwo osobiste to możliwość niezakłóconego korzystania z własnej wolności osobistej, limitowanej przez normatywnie akceptowalny sposób postępowania wobec innych podmiotów prawa. Przez pojęcie bezpieczeństwa osobistego w warunkach izolacji należy więc rozumieć wolność od zachowań, które co najmniej zagrażają dobrom osobistym, takim jak: życie, godność, zdrowie, integralność fizyczna, psychiczna, seksualna, lub te dobra naruszają.

Zgodnie z art. 108 § 1 k.k.w. administracja zakładu karnego ma obowiązek podejmowania odpowiednich działań w celu zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania karyWprowadzenie tego przepisu do k.k.w. podyktowane było występującymi w praktyce więziennictwa negatywnymi zachowaniami ze strony współskazanych w postaci pobić, gwałtów, znęcania się i wyzysku. Por. Nowe Kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 554; Projekt Kodeksu karnego wykonawczego wraz z uzasadnieniem, PiP 1994 – wkładka, z. 7–8, s. 89. Por. także T. Bulenda, R. Musidłowski, Realizacja przez administracje zakładów karnych i aresztów śledczych obowiązku zapewnienia osobom pozbawionym wolności bezpieczeństwa osobistego, (w:) Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa, „Biuletyn RPO” 2000, t. 4, nr 42, s. 228–259; A. Nawój-Śleszyński, Problemy zapewnienia bezpieczeństwa osobistego osobom pozbawionym wolności przez administrację więzienną w warunkach przeludnienia jednostek penitencjarnych, (w:) S. Lelental, G. B. Szczygieł (red.), X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, Białystok 2009, s. 229–258.. Szerszy aspekt, obejmujący również warunki wykonywania służby, znajdujemy w art. 2 ust. 2 pkt 6 u.s.w., który stanowi, że zapewnienie bezpieczeństwa w zakładach karnych i aresztach śledczych należy do podstawowych zadań SW. Powstaje pytanie, jak daleko sięgają granice tego obowiązku w stosunku do osób pozbawionych wolności. Szczególnie istotne jest ono w sprawach, w których powstaje niebezpieczeństwo dla ludzkiego życia. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) przyjmuje się, że władza penitencjarna ma obowiązek podejmowania właściwych czynności, które mają służyć ochronie życia osoby pozbawionej wolności, w tym podejmowania środków zapobiegawczych, chroniących jednostkę przed innymi osobami, a także przed nią samąPor. wyrok ETPCz z 16 lutego 2012 r. w sprawie nr 23944/04, Eremiášová i Pechová przeciwko Czechom; wyrok ETPCz z 1 czerwca 2010 r. w sprawie nr 28326/05, Jasińska przeciwko Polsce, www.echr.coe.int. Obowiązek ochrony prawa do życia nakłada na SW w oznaczonym przypadku powinność przewidywania zdarzenia samobójstwa, jak i podjęcia stosownych działań. ETPCz nie rozstrzyga, jakie konkretnie środki powinny mieć zastosowanie, pozostawiając luz decyzyjny władzom penitencjarnym, przy uwzględnieniu okoliczności sprawy. Co do ochrony innych dóbr, w szczególności życia, integralności fizycznej i psychicznej, ETPCz wprowadza obowiązek wiarygodnego wyjaśnienia przez państwo okoliczności śmierci, sposobu powstania obrażeń czy intencji działania powodującego uszczerbek, w przeciwnym razie uznaje się odpowiedzialność funkcjonariuszy państwaPor. wyrok z 4 maja 2001 r. w sprawie nr 24746/94, Hugh Jordan przeciwko Wielkiej Brytanii; wyrok ETPCz z 11 listopada 2000 r.; wyrok ETPCz z 28 lipca 1999 r. w sprawie nr 25803/94, Selmouni przeciwko Francji; wyrok ETPCz z 15 listopada 2001 r. w sprawie nr 25196/94, Iwańczuk przeciwko Polsce, www.echr.coe.int. Por. L. Garlicki (red.), P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010, s. 113; B. Gronowska, T. Jasudowicz, K. Balcerzak, M. Balcerzak, Neminem captivabimus nisi iure victum. Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Ochrona praw osób pozbawionych wolności, Toruń 2004, s. 57–108.. Jeżeli chodzi o orzecznictwo krajowe, wydaje się zasadne twierdzenie, że obecnie w sprawach cywilnych związanych ze śmiercią więźnia mamy do czynienia z domniemaniem bezprawności zaniechania (rzadziej działania) w zakresie obowiązku ochrony życia ludzkiego przez SW, wyprowadzanego z art. 108 k.k.w. Domniemanie to rozciągnąć należy również na inne postacie naruszenia bezpieczeństwa osobistego ze strony osób trzecich (spowodowane samouszkodzeniem)Zgodnie z art. 110 § 4 pkt 6 k.k.w. przy umieszczaniu skazanego w celi mieszkalnej bierze się pod uwagę w szczególności konieczność zapobiegania samoagresji i popełnianiu przestępstw w trakcie odbywania kary., a także innych czynnikówPor. wyrok SN – Izba Cywilna z 27 sierpnia 1975 r., II CR 490/75, LexPolonica nr 319158: „Czynności kontroli i nadzoru stanowią obowiązek organów więziennych, mający na celu z jednej strony prawidłowe wykonanie kary pozbawienia wolności, z drugiej zaś ochronę osoby więźnia przed szkodliwym działaniem innych osób, czy też wpływami innych czynników”., chyba że zaniechanie (działanie) usprawiedliwione jest zgodą pokrzywdzonego, realizacją porządku prawnego lub inną okolicznością wyłączającą bezprawnośćDo okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych zalicza się: działanie w ramach porządku prawnego, realizację prawa podmiotowego, zgodę pokrzywdzonego oraz działania w ochronie uzasadnionego interesu. Por. wyrok SA w Warszawie z 11 lutego 2013 r., I ACa 968/2012, www.orzeczenia. ms.gov.pl: „Art. 24 § 1 k.c. wyraźnie rozdziela kwestię naruszenia dobra osobistego od bezprawności tego naruszenia. W konsekwencji w świetle tego przepisu naruszenie dobra osobistego może nastąpić także poprzez działanie zgodne z prawem, jednakże w takim wypadku prawo nie przyznaje ochrony osobie, której dobro zostało naruszone”. . Wprawdzie w judykaturze spotyka się kwalifikacje prawne żądań o zadośćuczynienie za krzywdę powstałą w warunkach izolacji na podstawie wyłącznie art. 417 § k.c., z oczekiwaniem, by to strona powodowa wykazała (art. 6 k.c.), że Służba Więzienna postępowała w sposób bezprawny, to jednak – jak się wydaje – do przyjęcia odpowiedzialności majątkowej państwa za bezprawne naruszenie dóbr osobistych przy wykonywaniu władzy publicznej (penitencjarnej) podstawą prawną dochodzonego roszczenia jest art. 417 § 1 k.c. oraz – stosownie do stanu faktycznego – związane (niesamodzielne) z nim inne przepisy: art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 § 1 zd. 1 k.c., art. 445 § 2 k.c., art. 448 k.c., art. 446 § 4 k.c., wraz z art. 23 i 24 k.c. Przy tak określonej podstawie prawnej ciężar wykazania zgodności działania (zaniechania) z prawem Służby Więziennej spoczywa na Skarbie Państwa. Niezgodne z przepisem art. 108 k.k.w. jest niepodjęcie pomimo obowiązku spoczywającego na SW właściwych działań, które mogły zapobiec skutkowi, względnie wadliwe wykonanie obowiązku, co doprowadziło do szkody. To samo zdarzenie może być jednak kwalifikowane odmiennie w prawie karnym wykonawczym czy prawie regulującym służbę, przez organy weryfikujące prawidłowość postępowania funkcjonariuszy SW (pracowników SW), które uznają legalność zachowania personelu więziennego. Jest to zresztą interesujący problem, który znajdzie zapewne swoje rozwinięcie w orzecznictwie ETPCz z punktu widzenia realnej skuteczności krajowych środków prawnych. W orzecznictwie sądów cywilnych utrwala się obecnie pogląd, zgodnie z którym do przyjęcia bezprawności działania (zaniechania) funkcjonariuszy SW (pracowników SW) konieczne jest wydanie swoistego prejudykatu w postępowaniu karnym wykonawczym w postaci postanowienia sądu penitencjarnego (art. 7 k.k.w.) lub zarządzenia sędziego penitencjarnego (art. 34 k.k.w.) uchylającego decyzję niezgodną z prawem wydaną przez organ postępowania wykonawczegoPor. wyrok SN – Izba Cywilna z 22 lutego 2012 r., IV CSK 276/2011, LexPolonica nr 3870971; wyrok SA w Warszawie z 1 października 2012 r., I ACa 337/12; wyrok SA w Rzeszowie z 27 czerwca 2013 r., I ACa 176/2013, www.orzeczenia.ms.gov.pl; wyrok SO w Słupsku z 14 marca 2013 r., I C 335/12, www.naszawokanda.pl. Powyższy wymóg nie odnosi się do ustalenia bezprawności związanej z warunkami pobytu skazanego. Por. wyrok SA w Łodzi z 26 marca 2013 r., I ACa 1314/2012, www.orzeczenia.ms.gov.pl. Jak pokazuje jednak praktyka, również organy sądowe występujące w postępowaniu karnym wykonawczym nie zawsze dostrzegają problem sprzeczności z prawem zachowań funkcjonariuszy SW (pracowników SW), które prowadzą do negatywnych skutków w sferze naruszenia bezpieczeństwa osobistegoPor. wyrok SO w Gdańsku z 16 kwietnia 2012 r., I C 241/11, bip.prokuratoria.gov.pl. I ten sam stan faktyczny, np. obecność narkotyków na terenie zakładu karnego, może być odmiennie oceniony w postępowaniu cywilnym i postępowaniu karnym wykonawczym z punktu widzenia niezgodnych z prawem zaniedbań będących przyczyną krzywdy. Nie każde naruszenie bezpieczeństwa osobistego na terenie zakładu karnego (aresztu śledczego) jest bezprawne. Nie rozstrzygamy przy tym, czy niezgodność z prawem, o której mowa w art. 417 § 1 k.c., jest tożsama z szeroko rozumianą bezprawnością cywilistyczną, czy też ogranicza się do konstytucyjnych źródeł prawaPor. E. Bagińska, J. Parchomiuk, Odpowiedzialność odszkodowawcza w administracji, (w:) R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel (red.), System prawa administracyjnego, t. 12, Warszawa 2010, s. 292.. Przykładem sytuacji usprawiedliwiającej takie działanie w zakresie nietykalności osobistej i prywatności jest przeprowadzenie kontroli osobistej i kontroli zajmowanej celiPor. także wyrok SA w Łodzi z 29 sierpnia 2013 r., I ACa 382/2013, LexPolonica nr 8028697: „nawet samo osadzenie w zakładzie karnym osoby skazanej prawomocnym wyrokiem karnym celem odbycia kary pozbawienia wolności, przy zachowaniu wszelkich warunków wykonywania tej kary, stanowi naruszenie dobra osobistego w postaci wolności (art. 23 k.c.), tyle tylko, że w tym przypadku zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność w postaci działania w ramach porządku prawnego”.. Postępowanie funkcjonariuszy SW nie tylko jest zgodne z przepisami prawa, ale służy ochronie wyższych wartości, jak życie i zdrowie osadzonych, a ponadto zabezpiecza uzasadniony interes społeczny, jakim jest szerzej pojęte bezpieczeństwo miejsca wykonywania kary i innych środków izolacyjnych oraz miejsce pełnienia służby. Domniemanie bezprawności przy braku okoliczności ją wyłączających nie przesądza jeszcze kwestii odpowiedzialności cywilnej (majątkowej) Skarbu Państwa, w przeciwnym razie mielibyśmy do czynienia z odpowiedzialnością absolutnąW niektórych wyrokach SN możemy spotkać daleko idącą obiektywizację odpowiedzialności Skarbu Państwa. Z samego faktu szkody (uszczerbek na zdrowiu związany ze znęcaniem się w celi przez współosadzonych, samobójstwo) wyprowadza się zaniedbanie funkcjonariuszy Służby Więziennej w postaci wadliwej organizacji kontroli osadzonych oraz przyjmuje się związek przyczynowy pomiędzy zaniechaniem sprawowania nadzoru a szkodą poniesioną przez osadzonego. Por. wyrok SN z 30 października 2003 r., IV CK 151/02, wyrok SN z 22 lutego 2012 r., IV CSK 290/11, Legalis.. Ograniczenie odpowiedzialności państwa jest możliwe, jeżeli zostanie wykazane, że do powstania krzywdy funkcjonariusze SW (pracownicy SW) nie przyczynili się w żadnym stopniuPor. wyrok SA w Poznaniu z 2 czerwca 2010 r., I ACa 392/10, Legalis.. Wydaje się, że w takiej sytuacji wyłączenie bezprawności jest czymś wtórnym, albo inaczej – kwestia bezprawności działania (zaniechania) funkcjonariuszy SW w ogóle nie powstaje, skoro brak jest przedmiotu, do którego może być odniesiona. Nie ma bowiem działania powiązanego ze skutkiem lub nie sposób określić czynności, której podjęcie zapobiegłoby krzywdzie, względnie taka czynność lub jej brak da się ex post myślowo (hipotetycznie) wyodrębnić, ale nie można jej sensownie wiązać z zaistniałym skutkiem, gdyż prawdopodobieństwo jego wystąpienia (wprawdzie w ogóle, teoretycznie, możliwe do wyobrażenia) jest na tyle małe, że nie może być ocenione jako następstwo typowe (art. 361 § 1 k.c.)W orzecznictwie ETPCz wskazuje się rozsądną ocenę tych działań, które mogły zostać podjęte, aby zapobiec skutkowi w konkretnym przypadku. Por. wyrok ETPCz z 3 kwietnia 2001 r., w sprawie nr 27229/95, Keenan przeciwko Wielkiej Brytanii, www.echr.coe.int. Taka sytuacja może mieć miejsce przy wyrządzeniu sobie krzywdy przez samego pokrzywdzonego, szczególnie wówczas, gdy naruszenie własnego dobra osobistego nie wiąże się z nieprzestrzeganiem przepisów wewnętrznych. W jednym z orzeczeń sąd rozpatrywał wypadek sportowy, który zdarzył się w trakcie zajęć w świetlicy. Przyczyną było nieprzestrzeganie regulaminu korzystania z tego pomieszczenia w postaci używania niewłaściwego obuwiaPor. wyrok SA w Katowicach z 16 grudnia 2011 r., I ACa 863/11, I ACz 864/11, bip.prokuratoria.gov.pl. Czy dobrowolnie podjęte działanie osadzonego niezgodne z regulaminem można kwalifikować jako zgodę na wszelkie następstwa wynikające z takiego zachowania, względnie realizację prawa podmiotowego polegającego na możliwości uczestnictwa w zajęciach (art. 102 pkt 6 k.k.w.), które wyłącza bezprawność zaniechania niewłaściwego nadzoru ze strony personelu więziennego? Czy też brak jest w ogóle związku przyczynowego pomiędzy wypadkiem a działaniami (lub brakiem działań) personelu więziennego, a także warunkami panującymi w świetlicy, jak ocenił to sąd? Wątpliwości w tym stanie faktycznym wywołuje przyjęcie, że przyczyną krzywdy zaistniałej na terenie aresztu śledczego jest wyłącznie zachowanie osadzonego. W takim przypadku powiemy raczej, że zachowanie osoby pozbawionej wolności stanowiło współprzyczynę wypadku, skoro obecność osadzonego w świetlicy w nieodpowiednim stroju sportowym była przez funkcjonariuszy SW (pracowników SW) jednak akceptowana. Inaczej ocenilibyśmy taki stan faktyczny (z punktu widzenia zasady odpowiedzialności odszkodowawczej w ogóle, a nie jej zakresu), w którym osadzony korzystałby ze świetlicy zgodnie z postanowieniami regulaminu. Za wyłączną przyczynę wypadku uznać należałoby zachowanie osoby uczestniczącej w zajęciach sportowychPor. wyrok SA w Szczecinie z 21 grudnia 2012 r., I ACa 612/12, www.orzeczenia.ms.gov.pl. Sąd rozpoznawał sprawę, w której osadzony doznał złamania nogi podczas podnoszenia w celi dla żartu (ćwiczeń) współosadzonego, twierdząc następnie, że przyczyną upadku była odstająca w podłodze płytka PCV. Sąd wskazał, że dla przyjęcia adekwatnego związku przyczynowego należy ustalić, czy zdarzenie stanowi warunek konieczny wystąpienia szkody (test conditio sine qua non) oraz czy szkoda jest normalnym następstwem tego zdarzenia (selekcja następstw). Sąd pierwszej instancji uznał, że przyczyną upadku powoda było jego nierozsądne zachowanie, nie zaś stan techniczny podłogi. Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia sądu niższej instancji, wskazując, że samo zaniedbanie Służby Więziennej w postaci prowadzenia nadzoru podległych pomieszczeń nie może samoistnie wpływać na odpowiedzialność Skarbu Państwa. Poszkodowany nie wykazał w postępowaniu dowodowym, że przewrócił się na skutek odstającego gumoleum. W postępowaniu funkcjonariuszy SW trudno byłoby wówczas dopatrzeć się jakichkolwiek zaniechań z zakresu ochrony bezpieczeństwa na terenie zakładu karnego (aresztu śledczego). Obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa osobistego przez SW odnosi się również do utrzymywania odpowiednich warunków bytowych, w tym korzystania ze sprzętu kwaterunkowego zgodnie z jego przeznaczeniem. W kolejnym z orzeczeń sąd ustalił normalne powiązanie przyczynowe pomiędzy niepodjęciem czynności przez funkcjonariuszy SW polegających na zmianie usytuowania półki pod telewizor w celi na niższą wysokość a złamaniem nogi przez osadzonego, który w czasie jego przełączania używał taboretu jako podwyższenia. Niezależnie od okoliczności korzystania przez osadzonego ze sprzętu kwaterunkowego niezgodnie z jego funkcją i w sposób nieostrożny, sąd uznał zaniechanie SW jako współprzyczynę wyrządzonej szkodySąd zastosował art. 362 k.c., ustalając stopień przyczynienia się pokrzywdzonego do powstania szkody na 50% z powodu niezachowania przez niego szczególnej ostrożności. Por. wyrok SA w Katowicach z 6 grudnia 2012 r., I ACa 811/12, www.orzeczenia.ms.gov.pl.

Szczególne znaczenie powiązań przyczynowych przy ustalaniu odpowiedzialności państwa powstaje przy samobójstwach popełnianych w zakładach karnych (aresztach śledczych). Wskazanie czynności, które mogłyby zapobiec zrealizowaniu zamachu samobójczemu, względnie działań, które doprowadziły do popełnienia samobójstwa lub je umożliwiły, w świetle art. 108 k.k.w., przy braku okoliczności usprawiedliwiających, przesądza kwestię odpowiedzialności odszkodowawczej.

Powinność przewidywania popełnienia samobójstwa (ale także naruszenia innych dóbr osobistych) nie może być rozumiana jako potencjalne wyobrażenie o możliwości wystąpienia takiego skutku w ogóle na terenie zakładów karnych (aresztów śledczych). Jeżeli na podstawie zebranej dokumentacji, przeprowadzonych badań, obserwacji w sposób jednoznaczny można wykluczyć popełnienie samobójstwa bądź, oceniając stopień jego prawdopodobieństwa, podejmuje się adekwatne środki, które mają mu zapobiec, a mimo to do zdarzenia w postaci śmierci osadzonego dochodzi, trudno jest przyjąć, kierując się doświadczeniem życiowym i wiedzą (także ekspercką), związek pomiędzy hipotetycznymi działaniami a zapobieżeniem skutkowi w razie ich podjęciaZgodnie z § 10 Instrukcji nr 16/10 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 13 sierpnia 2010 r. w sprawie zapobiegania samobójstwom osób pozbawionych wolności do krytycznych momentów izolacji wymagających szczególnej uwagi funkcjonariuszy i pracowników zalicza się: pierwsze 14 dni w warunkach izolacji, przełomowe momenty wyznaczone orzeczeniami i postanowieniami sądów, prokuratur, a także decyzjami administracji penitencjarnej, wystąpienie poważnych komplikacji w stosunkach rodzinnych, z innymi osobami bliskimi, w relacjach ze współosadzonymi oraz wystąpienie poważnych problemów zdrowotnych.. W pierwszym wypadku obiektywnie funkcjonariusze SW nie mogą dysponować wiedzą, która wskazywałaby na chęć odebrania sobie życia przez osadzonego, w drugim mają świadomość zagrożenia i podejmują stosowne środki w danym czasie i miejscu, które okazują się niewystarczające. Dalsze rozważania co do ewentualnych (hipotetycznych) środków, które powinny być podjęte, w konkretnej sytuacji mogą przekraczać kategorię „rozsądnej” możliwości przewidywania skutku. Interesujące zagadnienie w kontekście omawianej problematyki stanowi bezpieczeństwo zdrowotne osadzonych, w szczególności zagrożenie czy też zarażenie wirusami typu HIV, HCV czy HBS. W utrwalonym orzecznictwie ETPCz przyjmuje się, że samo usytuowanie w celi z osobami zarażonymi nie stanowi naruszenia art. 3 EKPCPor. wyrok ETPCz z 20 września 2011 r., w sprawie nr 3390/05, Zieliński przeciwko Polsce, www.echr.coe.int. W judykaturze krajowej wskazuje się, że po stronie Służby Więziennej nie istnieje obowiązek izolowania osób zakażonych wyżej wymienionymi wirusami, jak również informowania o chorobie współosadzonychPor. wyrok SO w Olsztynie z 17 września 2013 r., I C 741/11, http://orzeczenia.ms.gov.pl; wyrok SO we Wrocławiu z 29 października 2010 r., I C 1441/09; wyrok SO w Łodzi z 30 stycznia 2012 r., II C 1353/08, http://bip. prokuratoria.gov.pl. Brak przepisów nakładających taki obowiązek na Służbę Więzienną Nosicielstwo HIV, HCV czy HBS nie stanowi okoliczności mającej wpływ na rozmieszczenie skazanych w celach mieszkalnych (art. 82 k.k.w., art. 110 § 4 k.k.w., § 11 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, Dz.U. nr 152, poz. 1493, § 10 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania, Dz.U. nr 152, poz. 1494).odpowiada standardom europejskim określającym sposób postępowania z osobami pozbawionymi wolnościPor.: rekomendacja nr R (93) 6 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotycząca więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych; rekomendacja nr R (98) 7 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotycząca etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu. Zakaźnie chory powinien być izolowany ze względów medycznych, jeżeli oddzielenie od grupy nastąpiłoby również w warunkach wolnościowych. Z kolei podanie informacji na temat stanu zdrowia bez zgody zainteresowanego stanowi naruszenie prawa do prywatności i może być przyczyną dyskryminacji ze strony środowiska więziennegoObowiązek zachowania tajemnicy informacji związanych z pacjentem wynika z art. 40 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 277, poz. 1634 ze zm.).. Na podstawie art. 108 § 2 k.k.w. skazany jest obowiązany poinformować niezwłocznie przełożonego o zagrożeniach dla jego bezpieczeństwa osobistego oraz unikać tych zagrożeń. O niezgodnym z prawem zaniechaniu SW w kontekście ryzyka zarażenia można mówić, gdy współosadzony podejmuje się w stosunku do pokrzywdzonego bez jego zgody zachowania stwarzającego możliwość zakażenia, o okoliczności tej poinformowani są funkcjonariusze SW i nie podejmują żadnych działań, względnie działania mające na celu minimalizację niebezpieczeństwa okazują się niewystarczające. Z powołanego przepisu wynika ponadto obowiązek powstrzymania się przez skazanego świadomego zagrożenia od działań ryzykownych lub takich, które mogą wywołać niebezpieczeństwo. Przepis art. 108 k.k.w. stanowi podstawę prawną zapewnienia bezpieczeństwa osobistego wszystkim osobom pozbawionym wolności przebywającym w zakładach karnych i aresztach śledczychK. Dąbkiewicz, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2013, s. 380–383; K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 478–481; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 450–452; T. Szymanowski, T. Świda, Kodeks, s. 255–256.. W systemie penitencjarnym mamy jeszcze dwie grupy osadzonych, do których stosuje się odrębne reguły dotyczące bezpieczeństwa osobistego: świadków koronnych oraz osób objętych szczególną ochroną. Jak słusznie zwraca się uwagę w literaturze, różnice dotyczą nie tylko zakresu podmiotowego, ale również rodzaju dóbr chronionych, podejmowanych działań oraz trybu, w jakim ochrona ta jest podejmowanaS. Lelental, Prawo osób pozbawionych wolności do bezpieczeństwa osobistego, (w:) T. Grzegorczyk (red.), Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, Warszawa 2011, s. 805–817.. W obu kategoriach dobrem chronionym jest życie lub zdrowie, na etapie groźby wyrządzenia szkody w przypadku świadków koronnychArt. 14 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. nr 36, poz. 232 ze zm.): „W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, mogą być oni objęci ochroną osobistą (…)”., a także w stadium poprzedzającym wystąpienie zagrożenia w sytuacji osób szczególnie chronionych (art. 88d, art. 212ba k.k.w.). Program ochrony świadka koronnego (lub osoby mu najbliższej) przebywającego w zakładzie karnym (areszcie śledczym) może wiązać się z ograniczeniami uprawnień przewidzianych w k.k.w.M. Gabriel-Węglowski, Ustawa o świadku koronnym. Komentarz. Zarys instytucji w Europie, Warszawa 2011, s. 186–188 Decyzję w tym przedmiocie za zgodą osoby objętej indywidualnym programem ochrony podejmuje Dyrektor Generalny SW. Niektóre ograniczenia, co wywołuje w doktrynie uzasadnione wątpliwościS. Lelental, Prawo, s. 811, zwraca uwagę, że ustawa o świadku koronnym w zakresie objęcia ochroną osobistą stosowana jest wyłącznie do osób tymczasowo aresztowanych, i zasadniczo ograniczenia wymienione w powołanej ustawie nie mogą być stosowane do tej kategorii osób, chodzi przede wszystkim o warunki wykonywania kary w zakładach karnych typu półotwartego lub otwartego., mogą dotyczyć nie tylko praw, ale i obowiązków, jak również warunków pobytu w zakładzie karnym (areszcie śledczym) osoby objętej tego typu ochroną osobistą. Jeżeli chodzi o limitowanie zakresu uprawnień dla bezpieczeństwa świadka koronnego, przykładowo wskazać można nieutrzymywanie więzi z rodziną (art. 102 pkt 2 k.k.w.), wprowadzenie zakazu widzeń, otrzymywania paczek, wymiany korespondencji (art. 105 § 1 k.k.w.). Zgodnie z art. 88d § 2 pkt 2 k.k.w., art. 212ba § 2 pkt 2 k.k.w. przepisy, które regulują ochronę przewidzianą dla świadków koronnych (lub osób im najbliższych), mogą mieć również zastosowanie do drugiej wyżej wskazanej grupy osób, na którą składają się ważni uczestnicy postępowań karnych (oskarżeni, świadkowie, pokrzywdzeni). W takim jednak wypadku wymagana jest zgoda skazanego (tymczasowego aresztowanego). Osoby objęte szczególną ochroną (art. 88d, art. 212ba k.k.w.) poddane są zintensyfikowanemu nadzorowi ze strony SW w zakresie realizacji świadczeń medycznych, psychologicznych, organizacji spotkań w trakcie widzeń, prowadzenia korespondencji i rozmów telefonicznych (ostatnie dotyczy tylko skazanych). Dodatkowo decyzją dyrektora zakładu karnego (aresztu śledczego) w wyznaczonym oddziale lub celi zakładu karnego typu zamkniętego (oddziale lub celi aresztu śledczego w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę) można poddać zachowanie skazanego (tymczasowego aresztowanego) stałemu monitoringowi za pomocą kamer telewizji przemysłowej. Zapewnienie bezpieczeństwa osobistego w zakładach karnych (aresztach śledczych), niezależnie czy dotyczy ogółu osadzonych, czy szczególnie chronionych grup skazanych (tymczasowo aresztowanych), jest jednym z czynników decydujących o prawidłowym wykonywaniu kary lub innych środków prowadzących do pozbawienia wolności. Skuteczna realizacja kompetencji penitencjarnej polegająca na ochronie stanu bezpieczeństwa osób pozbawionych wolności wpisuje się w cywilizacyjny standard działania aparatu władzy publicznej, charakteryzujący się legalnością i pogłębianiem zaufania obywateli do własnego państwa.