1. Wstęp. Dostęp do akt postępowania różni się w zależności od tego, w jakiej fazie znajduje sie proces. Regułą stadium jurysdykcyjnego jest – z wyjątkiem wskazanym w art. 156 § 4 k.p.k. – pełna jawność akt postępowania w aspekcie wewnętrznym (art. 156 § 1 k.p.k.). Inaczej przedstawia się natomiast sytuacja w czasie trwania postępowania przygotowawczego, które z racji jego inkwizycyjnego charakteru jest postępowaniem o ograniczonej jawnościZ. Świda, Zasady procesu karnego, (w:) Z. Świda (red.), Postępowanie karne. Część ogólna, Warszawa: Wolters Kluwer 2008, s. 53–55. Na tym etapie dostęp do akt sprawy uzależniony jest od zgody prowadzącego postępowanie (art. 156 § 5 k.p.k.), chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany. Wtedy zasadniczo akta w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku stają się dla podejrzanego i jego obrońcy jawne, o ile nie zachodzą wymienione w przepisie przesłanki odmowy wydania zgody na zapoznanie się z nimi (art. 156 § 5a k.p.k.).

Problematyka dokonywanych modyfikacji, propozycji nowelizacji oraz nadchodzących zmian ostatniego ze wskazanych przepisów stanowić będzie przedmiot analizy w dalszej części opracowania.

2. Stan do 16 lipca 2009 r. Pierwotna wersja art. 156 k.p.k. z 1997 r. nie różnicowała kwestii dostępu do akt postępowania przygotowawczego w zależności od tego, czy w danej sprawie prokurator występował z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, czy też nie. W tym stanie prawnym prowadzący postępowanie był wyłącznie uprawniony do wydania decyzji w przedmiocie udostępnienia akt, a przy jej wydawaniu nie był skrępowany żadnymi ograniczeniamiJ. Skorupka, W kwestii dostępu tymczasowo aresztowanego do wniosku w przedmiocie tymczasowego aresztowania oraz akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym na marginesie orzeczeń sądów powszechnych, „Palestra” 2008, nr 7–8, s. 43..

Rozwiązanie takie budziło wiele kontrowersji w praktyce. Nie ulegało wątpliwości, że tymczasowe aresztowanie – z uwagi na jego izolacyjny charakter – musi być środkiem stosowanym wyjątkowo, a każde użycie powinno podlegać ścisłej kontroliJ. Izydorczyk, Stosowanie tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym, Kraków: Zakamycze 2002, s. 51–53.. Powszechnie podnoszone były głosy, że polskie uregulowanie w tym zakresie nie spełnia wymogów zarówno konstytucyjnych, jak i wynikających z wiążących Polskę umów międzynarodowych (w tym przede wszystkim europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności – dalej: EKPC)J. Skorupka, Stosowanie i przedłużanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, Prok. i Pr. 2006, z. 1, s. 122–123; P. Kardas, P. Wiliński, O niekonstytucyjności odmowy dostępu do akt sprawy w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, „Palestra” 2008, nr 7–8, s. 32.. Zasadnicze wątpliwości dotyczyły przede wszystkim kwestii, czy – w świetle standardów rzetelnego procesu karnego – możliwe było aresztowanie podejrzanego, przy jednoczesnym uniemożliwieniu mu zapoznania się z aktami, które zawierały w sobie dowody świadczące o dużym prawdopodobieństwie popełnienia przestępstwaO pojęciu rzetelnego procesu karnego – P. Kardas, Standard rzetelnego procesu a prawo wglądu do akt sprawy w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, czyli historia jednej nowelizacji, Prok. i Pr. 2010, z. 1–2, s. 90–91, (za:) P. Wiliński, Pojęcie rzetelnego procesu karnego, (w:) P. Wiliński (red.), Rzetelny proces karny, wyd. 1, Warszawa: Wolters Kluwer 2009, s. 26, 352. Z zasady prawa do obrony wynika m.in., że każdy ma prawo podejmować wszelkie prawem przewidziane czynności, których celem jest uzyskanie korzystnego dla siebie rozstrzygnięciaS. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. 9, Warszawa: Lexis Nexis 2008, s. 304.. Prawo to wygląda jednak iluzorycznie, jeśli pozbawi się podejrzanego możliwości konfrontacji z dowodami i zarzutami przedstawianymi przez oskarżyciela. Co prawda prawo dostępu do akt postępowania przygotowawczego przy stosowaniu tymczasowego aresztowania nawet zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz) nie ma charakteru absolutnego i może podlegać ograniczeniom, jednakże tylko gdy ograniczenia te są bezwzględnie konieczneJ. Skorupka, W kwestii dostępu, s. 36–44..

Treść polskiej regulacji wymusiła w praktyce podjęcie próby interpretacji przepisów, która do czasu niezbędnej zmiany miała umożliwić prowadzenie procesu karnego z poszanowaniem europejskich standardów. Powszechną aprobatę zyskał pogląd, w myśl którego akta postępowania przygotowawczego w momencie złożenia wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania stają się aktami sprawy sądowej, do których zarówno strony, jak i inne podmioty mają pełen dostępT. Wróbel, Dostęp obrońcy podejrzanego do akt sprawy w postępowaniu mającym za przedmiot tymczasowe aresztowanie na etapie przedjurysdykcyjnym procesu karnego – regulacja polska w świetle standardów europejskich, CzPKiNP 2008, nr 1, s. 145–176; P. Kardas, P. Wiliński, O niekonstytucyjności, s. 30.. Pomimo bardzo przekonywających argumentów na poparcie takiej wykładni pogląd nie został zaakceptowany przez Sąd Najwyższy, który w postanowieniu z 11 marca 2008 r. (WZ 9/08) stwierdził: „1. Akta postępowania przygotowawczego przedstawiane sądowi przez prokuratora z wnioskiem o wydanie orzeczenia w przedmiocie tymczasowego aresztowania nie stają się «aktami sprawy sądowej» w rozumieniu art. 156 § 1 k.p.k., w związku z czym także w czasie, w którym korzysta z nich sąd, mogą być udostępniane stronom, obrońcom i pełnomocnikom też tylko «za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze» (art. 156 § 5 k.p.k.)”. Rozpatrujący sprawę Sąd zaznaczył jednakże, iż: „2. Wnosząc o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, prokurator powinien zagwarantować podejrzanemu lub jego obrońcy zapoznanie się przynajmniej z tą częścią akt postępowania przygotowawczego, która zawiera materiały mające uzasadniać wniosek, gdyż wymaga tego realność prawa do obrony (art. 6 k.p.k. w zw. z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP”Postanowienie Sądu Najwyższego – Izby Wojskowej z 11 marca 2008 r. (sygn. akt WZ 9/08).. Szczególnie w zakresie drugiej z tez orzeczenie spotkało się z pozytywną reakcjąP. Kardas, P. Wiliński, O niekonstytucyjności, s. 27; W. Grzeszczyk, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2008 r., sygn. WZ 9/08, Prok. i Pr. 2009, z. 1, s. 166.. I chociaż zakwestionowano prawa podejrzanych do szerszego wglądu w akta postępowania, to jednak podkreślono, jak istotne – z punktu widzenia zgodności z Konstytucją – jest uprawnienie do zapoznania się z samym wnioskiem w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego, jak i z tą częścią akt, która zawiera dokumenty mające być podstawą do wydania postanowienia.

Wskazane orzeczenie zwiastowało mające nadejść zmiany, których bezpośrednią przyczyną było złożenie przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku o zbadanie zgodności art. 156 § 5 k.p.k. z Konstytucją. Zdaniem Rzecznika dotychczasowa regulacja pozostawała w sprzeczności z wyrażoną w art. 42 Konstytucji zasadą prawa do obrony, a nadto naruszała art. 2 oraz art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej.

Wyrokiem z 3 czerwca 2008 r. Wyrok TK z 3 czerwca 2008 r., K 42/07 (Dz.U. nr 100, poz. 648)Trybunał uznał art. 156 § 5 k.p.k. za niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Trybunał nie wyeliminował jednocześnie zakwestionowanego przepisu, a jedynie wskazał potrzebę takiej jego zmiany, która zapewni możliwość dostępu do akt w sposób niepozbawiający tak oskarżonego, jak i jego obrońcy możliwości efektywnej obrony w czasie procesu.

3. Stan po noweli z 16 lipca 2009 r. Bezpośrednim następstwem wyroku stała się konieczność zmiany art. 156 § 5 k.p.k. Po trwającym ponad rok procesie legislacyjnym Komisja Nadzwyczajna do spraw Zmian w Kodyfikacjach zaproponowała projekt nowelizacji Kodeksu postępowania karnego. Zmianę tę uchwalono 16 lipca 2009 r. Sprowadzała się ona do dodania po zakwestionowanym przepisie art. § 5a w brzmieniu: „W toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że narażałoby to na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze lub zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób”.

Przyjęte rozwiązanie nie sposób było uznać jednak za satysfakcjonujące. W pierwszej kolejności zwraca uwagę fakt, że ustawodawca bardzo obszernie wymienia przesłanki odmowy dostępu do akt. Z przykrością należy stwierdzić, że wskazane zostało w przepisie tak wiele przyczyn, iż w praktyce prokurator zawsze będzie mógł skorzystać z chociażby jednej z nich. W tym kontekście szczególnie należy zwrócić uwagę na przesłanki: „groźby zniszczenia, ukrycia, tworzenia dowodów fałszywych”; „narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia czy też utrudniania postępowania w inny bezprawny sposób”. Każda z tych przesłanek jest bowiem jednocześnie podstawą do zastosowania tymczasowego aresztowania, a więc już z samego faktu stosowania tego środka wynika podstawa do ograniczania dostępu do akt. Ponadto użycie zwrotu „utrudnianie postępowania w inny bezprawny sposób” w dalszym ciągu pozostawia możliwość odmowy udostępnienia akt bez wskazania wyraźnej przyczyny, a właśnie to było bezpośrednim powodem zakwestionowania przepisów przez Trybunał.

Mając na uwadze poczynione zastrzeżenia, nie sposób przyjąć, że dokonana nowelizacja czyni zadość wysuwanym postulatom i jednocześnie stanowi realizację zaleceń Trybunału. Tym samym zasadniczy cel, jaki stawiano nowelizacji – doprowadzenie polskiej regulacji do standardu zgodnego zarówno z przepisami Konstytucji, jak i EKPC – nie został osiągniętyP. Kardas, Standard rzetelnego procesu, s. 111..

4. Propozycje nowelizacji oraz nadchodzące zmiany w k.p.k. 17 października 2013 r. podpisana została przez Prezydenta RP ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2013 r., poz. 1247; w zakresie art. 156 § 5a k.p.k. ustawa wchodzi w życie z dniem 2 czerwca 2014 r. Podpisana ustawa zakłada zasadnicze przemodelowanie postępowania karnego, a jednym z jego elementów jest m.in. zmiana dotycząca kwestii dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym.

Podstawą rządowego projektu był projekt przedłożony sejmowi przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego działającą przy Ministrze SprawiedliwościKomisja ta składała się z przedstawicieli doktryny, reprezentujących wszystkie znaczące ośrodki uniwersyteckie, a także adwokatów, sędziów, prokuratorów oraz przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości. Przedstawicielami adwokatury w Komisji byli mec. Joanna Agacka-Indecka oraz mec. Czesław Jaworski.. W czasie trwania prac parlamentarnych w wielu miejscach uległ on modyfikacjom, które nie ominęły także przepisów będących przedmiotem niniejszego opracowania.

Projekt Komisji zakładał całkowitą zmianę art. 156 § 5a k.p.k., którego treść miała przedstawiać się następująco:

„W razie złożenia w toku postępowania przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy prokurator udostępnia akta sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku”.

Zaproponowana treść zasadniczo różniła się od obecnego przepisu. Przedstawiono w niej bowiem rozwiązanie przeciwne do tego, jakie obowiązuje dzisiaj. Regułą miała stać się pełna jawność akt w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku, a ich udostępnienie – obowiązkiem prokuratora. Usunięte miały zostać też jakiekolwiek przesłanki umożliwiające odmowę wydania zgody na zapoznanie się z aktami.

W toku prac sejmowych komentowany przepis uległ niewielkim korektom, które ocenić należy jednak pozytywnie. Z treści przepisu wyeliminowany został prokurator jako podmiot udostępniający akta. Przyjąć można zatem, że będzie mógł udostępnić akta także sąd w momencie przekazania mu akt i nie będzie w tej kwestii wymagana zgoda prowadzącego postępowanieTo przy założeniu, że znowelizowany przepis będzie lex specialis wobec nowego art. 156 § 5 k.p.k., wskazującego formę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym (zarządzenie prokuratora)... Do omawianego przepisu dodany został także zwrot „niezwłocznie”, co również należy ocenić pozytywnie, albowiem w założeniu proces udostępniania akt będzie musiał trwać jak najkrócej, co ma umożliwić jak najszybszą konfrontację z dowodami oskarżenia. W przyjętej ostatecznie wersji przepis przedstawia się następująco: „W razie złożenia w toku postępowania przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku”.

Wydaje się, że przyjęte rozwiązanie doprowadzi do sytuacji, w której polska regulacja odpowiadać będzie standardom zakreślonym przez ETPCz, a tym samym zrealizowane zostaną postulaty, o których mówił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 3 czerwca 2008 r. W uzasadnieniu do projektu wyczytać można: „W projektowanym art. 156 § 5a k.p.k. przewiduje się obowiązek udostępnienia akt sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania. Ponadto w projektowanym art. 249a k.p.k. został nałożony na sądy obowiązek orzekania w przedmiocie stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego wyłącznie na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy. (...) Oba przepisy tworzą ramy prawne orzekania w przedmiocie tymczasowego aresztowania w warunkach zgodnych z art. 5 ust. 4 Konwencji przez zagwarantowanie oskarżonemu możliwości efektywnego podważania zasadności stosowania lub przedłużania tymczasowego aresztowania”Tekst uzasadnienia do projektu dostępny pod adresem http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk. xsp?nr=870 (dostęp: 8 listopada 2012 r.)..

Zaproponowana modyfikacja zawiera w sobie rozwiązania, których brak podnoszony był przez przedstawicieli tak doktryny, jak i praktyki. Pozostaje w zgodności z rozwiązaniami konstytucyjnymi i konwencyjnymi oraz zapewnia odpowiednie wyważenie interesów wymiaru sprawiedliwości, przy jednoczesnym zagwarantowaniu poszanowania praw podejrzanych, w tym prawa do obronyTamże, s. 6..

Omawiając nadchodzącą nowelizację, wspomnieć można, że zmiany art. 156 § 5a k.p.k. zgodne są z postulatami, jakie od lat wysuwało środowisko adwokackie. Nie można zapomnieć, że adwokaci byli jednymi z inicjatorów złożenia przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku o zbadanie zgodności przepisów z Konstytucją, a nadchodzące zmiany są podobne do tych, jakie sugerowano np. w projekcie Kodeksu prof. P. Kruszyńskiegohttp://www.adwokatura.katowice.pl/wiadomosci-adwokatury-szczegoly/items/profesor-piotr-kruszynskiprojekt-nowelizacji-kpk-wraz-z-uzasadnieniem-sprostowanie.html, s. 5 (dostęp: 17 czerwca 2011 r., godz. 15.44)..

5. Podsumowanie. Analiza nadchodzących zmian doprowadza do pozytywnych wniosków. Należy zauważyć, że rozwiązanie przyjęte przez Sejm uwzględnia zgłaszane propozycje modyfikacji polskich przepisów w kierunku standardów wyznaczanych przez Konstytucję i EKPChttp://adwokatura.pl/?p=2511, s. 7 (dostęp: 23 marca 2012 r.).. Chociaż na ocenę funkcjonowania regulacji w praktyce przyjdzie jeszcze poczekać, to można żywić nadzieję, że proponowana nowelizacja będzie stanowić ważny krok w kierunku zmiany podejścia do środków zapobiegawczych i umacniania porządku prawnego zgodnie ze standardem rzetelnego procesu.