P rawo rzymskie nie znało rozróżnienia na prawo materialne i procesowe, a w źródłach nie spotykano osobnego terminu technicznego na oznaczenie prawa procesowego. W procesie rzymskim nie doszło również do teoretycznego opracowania pewnych szczegółowych instytucji procesowych – brak było w szczególności terminów technicznych i rozróżnienia zdolności sądowej i procesowej. Istniały jednak różne ograniczenia obu tych zdolności, niektóre aktualne do dziś. Dotyczy to np. niezdolności procesowej ze względu na wiek i chorobę psychiczną (dzisiaj ubezwłasnowolnienie).

Wzorem rozwiązań przyjętych w prawie rzymskim, de lege lata zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym zdolność procesowa osób fizycznych została w zasadzie wyznaczona przez zakres zdolności do czynności prawnych. Różny jest natomiast wiek, od którego dzieci uzyskują zdolność procesową. Również zakres zdolności procesowej dziecka kształtuje się odmiennie w procesie i w postępowaniu nieprocesowym.

Wstęp

Prawo rzymskie, obok religii chrześcijańskiej i filozofii greckiej, jest podstawą europejskiej kultury prawnej. Jego oddziaływanie na europejską kulturę prawną, rozpatrywaną w oparciu o Ulpianowskie kryterium podziału prawa, dotyczy zarówno prawa prywatnego (ius privatum), jak i prawa publicznego (ius publicum) A. Dębiński, Wprowadzenie do obrad: rola i znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa Europy (w:) Prawo rzymskie a kultura prawna, red. A. Dębiński, M. Jońca, Lublin 2008, s. 12–13. . Jednolita „tradycja prawa rzymskiego” zakłada oddziaływanie tego prawa na przestrzeni wieków, stąd należy rozważyć, czy odwołując się do ius Romanum Por. T. Giaro, Kilka żywiołów prawa rzymskiego zakończonych jego kodyfikacją (w:) Prawo rzymskie a kultura prawna, red. A. Dębiński, M. Jońca, Lublin 2008, s. 16. , można przewidzieć kierunek rozwoju prawa współczesnego, zwłaszcza że niemal wszystkie współczesne systemy prawa cywilnego sięgają korzeniami prawa rzymskiego, wzorując się na jego systematyce, koncepcji i terminologii prawniczej W. Wołodkiewicz, Czy prawo rzymskie przestało istnieć?, Kraków 2003, s. 3 – podaję za: Z.K. Fliszkiewicz, Oświadczenie woli furiosus w orzecznictwie sądowo-administracyjnym, „Acta Iuridica Resoviensia” 2021/3, s. 69; W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Poznań 1992, s. 21. . W tym kontekście pojawia się pytanie, czy – oprócz prawa materialnego – także nowożytne postępowanie cywilne lub choćby niektóre spośród instytucji procesowych wzorowane są na prawie rzymskim. Odpowiedź na pytanie nie jest oczywista, zwłaszcza że prawo rzymskie nie znało rozróżnienia na prawo materialne i procesowe, które w oczach rzymskich jurystów stanowiły jedność. W źródłach nie spotyka się nawet osobnego terminu technicznego na oznaczenie prawa procesowego, z wyjątkiem Gaiusa, który wykładał prawo procesowe w osobnej księdze, nazywając je „prawem, które dotyczy powództw” (ius, quod ad actiones pertinet). Za nim powtarzają to Instytucje Justyniana K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2021, s. 123. . Nawet w Corpus Iuris Civilis rzymski proces cywilny nie został nigdy w pełni skodyfikowany. Ponadto ustawa XII tablic, której systematyka miała charakter asocjacyjny, zawierała tablice dotyczące norm procesowych (I–III). Umieszczenie ich na początku świadczyło niewątpliwie o randze procedury cywilnej B. Czech-Jezierska, Miejsce procesu cywilnego w systematyce prawa rzymskiego, „Zeszyty Naukowe KUL” 2017/3, s. 432; zob. także K. Amielańczyk, U podstaw prawa prywatnego. „Rzymski proces cywilny” i jego zasady. (Uwagi na marginesie nowego podręcznika prawa rzymskiego W. Dajczaka, T. Giaro i F. Longchampsa de Bérier), „Gdańskie Studia Prawnicze” 2010/2, s. 162. .

Pomimo braku jednoznacznego, stałego terminu technicznego oraz definicji procesu cywilnego treściowo jego pojęcie było znane. Odróżniano go wyraźnie od procesu karnego i postępowania administracyjnego W. Litewski, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Kraków 2001, s. 147. . Pod pojęciem rzymskiego procesu cywilnego rozumiano postępowanie sądowe zmierzające do ustalenia i urzeczywistnienia spornych praw prywatnych. W szerszym znaczeniu proces cywilny obejmował też postępowanie niesporne, nieoparte na zasadzie kontradyktoryjności, które obejmowało szczególne postępowania niesporne w różnych sprawach, bez wykształcenia ich części ogólnej. Proces cywilny obejmował funkcjonalnie postępowanie rozpoznawcze i wykonawcze (egzekucyjne) W. Litewski, Podstawowe..., s. 148. . Zakres rzymskiego procesu cywilnego sensu largo był więc szerszy niż współczesnego procesu cywilnego.

W procesie rzymskim nie doszło natomiast do teoretycznego opracowania obecnych instytucji procesowych – brak było w szczególności terminów technicznych i rozróżnienia zdolności sądowej i procesowej W. Litewski, Podstawowe..., s. 147. . Pomimo braku abstrakcyjnego pojęcia zdolności procesowej W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1994, s. 357. rozumiano ją jako zdolność do występowania w ogóle w procesie K. Kolańczyk, Prawo..., s. 132. , co jest odpowiednikiem dzisiejszej zdolności sądowej, albo jako zdolność do przedsiębrania czynności (składania lub nieskładania oświadczeń woli), które w postępowaniu cywilnym wywoływały określony skutek prawny W. Rozwadowski, Prawo rzymskie..., s. 60; W. Litewski, Podstawowe..., s. 151. . Istniały jednak różne ograniczenia obu tych zdolności, niektóre aktualne do dziś. Dotyczy to np. niezdolności procesowej osób fizycznych ze względu na wiek i chorobę psychiczną W. Litewski, Podstawowe..., s. 151. (dzisiaj ubezwłasnowolnienie). Już od czasów rzymskich zdolność procesowa uzależniona była bowiem od zdolności do czynności prawnych. Natomiast w porównaniu do obecnego stanu prawnego inny był zakres tej zdolności oraz wiek, od którego osoba fizyczna stawała się zdolna do dokonywania czynności procesowych, co wiązało się z różnym stopniem dojrzałości oraz odpowiednim rodzajem procesu (legisakcyjnego, formułkowego i kognicyjnego).

1. Zdolność procesowa dziecka w prawie rzymskim

W prawie rzymskim ochrona prawa prywatnego była realizowana w ramach procesu legisakcyjnego, formułkowego i kognicyjnego K. Kolańczyk, Prawo..., s. 124. . W procesie legisakcyjnym i formułkowym postępowanie w sprawach spornych dzieliło się na dwie fazy: przygotowawczą i rozstrzygającą. Pierwsza faza – in iure – odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej, druga – apud iudicem – odbywała się w późniejszym czasie i w innym miejscu przed sędzią prywatnym lub przed kolegium sędziowskim K. Kolańczyk, Prawo..., s. 127. .

Ze źródeł wynika, że starożytni określali tylko to, kto mógł występować w procesie rzymskim jako strona W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 158. . Przesłanką występowania w procesie rzymskim było m.in. posiadanie zdolności procesowej, która uzależniona była od posiadania zdolności do czynności prawnych, oraz posiadanie zdolności prawnej, uzależnionej od status libertatis, civitatis i familiae W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2001, s. 275; A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003, s. 100. . Ograniczenie zdolności procesowej wynikało z wieku, płci, stanu psychicznego i marnotrawstwa W. Litewski, Podstawowe..., s. 64; W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie..., s. 197–201. .

Dzieci poniżej 7. roku życia (infantes) pozbawione były zdolności do czynności prawnych, poza wyjątkowymi drobnymi aktami życia codziennego. Działał za nie tutor. To samo dotyczyło osób chorych umysłowo (furiosi), za których działał curator W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie..., s. 113–114; W. Bojarski, Prawo rzymskie, Toruń 1999, s. 94–95. W prawie rzymskim nie było jednak urzędowego stwierdzenia stanu choroby psychicznej i orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, dlatego czynności prawne chorego umysłowo podejmowane w okresie przerw w chorobie były ważne – K. Kolańczyk, Prawo..., s. 235. .

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mieli niedojrzali (impuberes), czyli chłopcy w wieku 7–14 lat i dziewczyny w wieku 7–12 lat K. Kolańczyk, Prawo..., s. 233. Do pierwszych lat pryncypatu kobiety po ukończeniu 12 lat, czyli po uzyskaniu dojrzałości, nadal miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych i były reprezentowane przez tutora. Od czasu Augusta kobieta, która urodziła troje dzieci, uzyskiwała pełną zdolność do czynności prawnych. Dopiero w II w. kobiety wolno urodzone nie podlegały już tuteli – W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie..., s. 113–114. oraz uznany za marnotrawcę (prodigus) Mężczyzna taki, jeżeli był osobą sui iuris, podlegał opiece, a marnotrawca – kurateli – tak W. Rozwadowski (w:) System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012, s. 9; W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie..., s. 113. . Ograniczenie zdolności procesowej dotyczyło także dojrzałych kobiet (aż do początku pryncypatu), które podejmowały czynności przez opiekuna W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie..., s. 275; W. Rozwadowski, Prawo rzymskie..., s. 110. „Dodatkowo po wyjściu z okresu niedojrzałości, niewiasty nadal nie posiadały zdolności do czynności procesowych. Wówczas pozostawały one albo pod władzą ojca, albo jego następców lub męża. Dopiero od czasów Oktawiana Augusta, stan ten zaczął ulegać pewnym zmianom wraz ze stopniowym zanikaniem instytucji opieki nad kobietami” – P. Rawczyński, Zdolność procesowa w sądowym postępowaniu rozpoznawczym w sprawach cywilnych, Warszawa 2018, Legalis, rozdz. I, § 1. .

„Formalnie dojrzali” (między 14. a 25. rokiem życia – puberes minores XXV annis) mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale w zakresie prostych stosunków prawnych, a z uwagi na brak doświadczenia życiowego prawo chroniło ich przed wyzyskiem W. Rozwadowski, Prawo rzymskie..., s. 110; K. Kolańczyk, Prawo..., s. 234. .

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywali dojrzali powyżej 25. roku życia (puberes maiores XXV annis), jeżeli nie podlegali innym ograniczeniom W. Rozwadowski, Prawo rzymskie..., s. 110. . W drodze specjalnego przywileju cesarskiego takie stanowisko mógł uzyskać wcześniej minor – mężczyzna po ukończeniu 20., a kobieta po ukończeniu 18. roku życia K. Kolańczyk, Prawo..., s. 235; W. Litewski, Rzymskie..., s. 134. .

W procesie legisakcyjnym do pełnej zdolności procesowej potrzebna była dojrzałość (pubertas) W. Litewski, Rzymskie..., s. 358 . Za dziecko działał opiekun, ale już infantes i kobieta stawali się zdolni, jeżeli otrzymali zgodę opiekuna W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie..., s. 158. .

W procesie formułkowym pierwotnie dzieci nie mogły wnosić skarg, później możliwość taka istniała tylko w pewnym zakresie. Infantes były reprezentowane wyłącznie przez opiekunów. Kobiety (sui iuris) mogły być stronami, ale z reguły były reprezentowane przez opiekunów W. Litewski, Rzymskie..., s. 373. . Dojrzali, którzy nie ukończyli 25 lat, potrzebowali za dominatu zgody kuratora W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie..., s. 158. .

W postępowaniu kognicyjnym dzieci rodziny mogły być stronami w zakresie swojej zdolności majątkowej. Infantes byli niezdolni procesowo, minores mieli pełną zdolność procesową za pryncypatu, a za dominatu potrzebny był im jednak consensus kuratora, który mógł także występować za nich samodzielnie. Kobiety posiadły pełną zdolność procesową W. Litewski, Rzymskie..., s. 406. .

Kobiety uzyskały prawo do samodzielnego występowania w sądach dopiero od czasów Dioklecjana czy Konstantyna Wielkiego. Natomiast dzieci podległe władzy ojcowskiej uczestniczyły w procesach jedynie wyjątkowo i nie uzyskały samodzielności w tym zakresie nawet za Justyniana K. Kolańczyk, Prawo..., s. 133. Zdolności procesowej pozbawieni był niewolnicy. W procesie legisakcyjnym opartym na ius civile mogli brać udział tylko obywatele rzymscy i Latynowie, a Peregryni uzyskali ją dopiero w procesie formułkowym, wywodzącym się z ius honorarium – W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie..., s. 275. .

2. Zdolność procesowa dziecka de lege lata

Wzorem rozwiązań przyjętych w prawie rzymskim, de lege lata zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym zdolność procesowa osób fizycznych została w zasadzie wyznaczona przez zakres zdolności do czynności prawnych Już na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. i Kodeksu postępowania niespornego z 1945 r. zdolność procesowa była związana ze zdolnością do czynności prawnych. Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. w ogóle nie zawierał definicji zdolności procesowej, w art. 63 § 1 stwierdzał natomiast, że: „zdolność procesową bądź zupełną bądź ograniczoną posiada każdy stosownie do swej zdolności zobowiązywania się przez umowę” – A. Jakubecki, Zdolność procesowa w Kodeksie postępowania cywilnego (de lege lata i de lege ferenda) – wybrane zagadnienia (w:) Podmioty w postępowaniu cywilnym, red. K. Markiewicz, A. Torbus, Warszawa 2018, s. 161. Do wskazanej regulacji nawiązywał art. 14 k.p.n., który przewidywał, że zdolność do działania w postępowaniu niespornym miał każdy, kto miał zdolność procesową, o ile ustawa nie stanowiła inaczej – J. Studzińska (w:) E. Gapska, J. Studzińska, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2015, s. 127. W przeciwieństwie do art. 14 k.p.n. obecny Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera w części nieprocesowej żadnych przepisów ogólnych dotyczących zdolności procesowej, dlatego do zdolności procesowej w postępowaniu nieprocesowym należy stosować przepisy art. 65–71 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – A. Zieliński, Zdolność do dokonywania czynności procesowych przez osobę poddaną opiece, „Palestra” 1982/6–7, s. 21–22; A. Rydzewski, Problematyka uczestnictwa małoletnich w postępowaniu przed sądem opiekuńczym w sprawach z zakresu „władzy rodzicielskiej”, „Rejent” 1997/11, s. 98–99. Kodeks postępowania niespornego nie określał więc kręgu osób posiadających zdolność do działania w postępowaniu niespornym, lecz odsyłał w tym zakresie do procesu – J. Krajewski, Zdolność procesowa małoletniej matki w procesie o ustalenie ojcostwa, „Nowe Prawo” 1957/12, s. 123. Projekt Kodeksu postępowania cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przyznawał osobom małoletnim ograniczonym w zdolności do czynności prawnych zdolność procesową w sprawach niemajątkowych dotyczących ich osoby, z wyjątkiem spraw o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa (art. 49 § 3 zd. 2). W sprawach majątkowych osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych miały posiadać zdolność procesową tylko w sprawach wynikających ze świadczenia usług i czynności prawnych, które mogły wykonywać samodzielnie. Projekt wychodził z założenia, że osoby małoletnie posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają dostateczne rozeznanie w sprawach dotyczących ich osoby i że bez ich udziału i wysłuchania sprawy te – poza pewnymi wyjątkami – nie powinny być rozpoznawane. Nienadanie tym osobom zdolności procesowej w sprawach o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa uzasadniano zarówno dobrem rodziny i interesem społecznym, jak i brakiem u takich osób potrzebnego w tych sprawach doświadczenia życiowego (Projekt kodeksu postępowania cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, red. C. Tabęcki, Warszawa 1955, s. 12, 141–142). . Związanie zdolności procesowej ze zdolnością do czynności prawnych wynika z art. 65 § 1 k.p.c. Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.). , w którym stwierdza się, że zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową) mają osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, natomiast osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych mają zdolność procesową tylko w sprawach wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie (art. 65 § 2 k.p.c.) A. Jakubecki, Zdolność procesowa..., s. 164. .

Obecnie o zakresie zdolności do czynności prawnych, a tym samym o zdolności procesowej dziecka decyduje w zasadzie wiek (uważany powszechnie za wykładnik stopnia dojrzałości osoby, zdolności rozumienia okoliczności i skutków podejmowanych czynności), ubezwłasnowolnienie całkowite, a w pewnych wypadkach – zawarcie małżeństwa (art. 10 § 1 k.r.o. Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.). ) J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych a zdolność procesowa – na wybranych przykładach w sprawach z zakresu prawa osobowego i rodzinnego, „Studia Prawnicze” 2011/2, s. 138; A. Jakubecki, Zdolność procesowa..., s. 164; K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2004, s. 113; K. Korzan, Podmioty postępowania nieprocesowego (cz. II), „Rejent” 2005/3, s. 26; co do wpływu tych czynników na zdolność do czynności prawnych zob. A. Wolter, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 1955, s. 270; J. Górecki, Unieważnienie małżeństwa, Kraków 1958, s. 30; A. Ohanowicz, Wady oświadczenia woli w projekcie kodeksu cywilnego, „Przegląd Notarialny” 1949/1–2, s. 34 – podaję za: M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1963, s. 65, 67; M. Sawczuk, Zdolność procesowa a stan psychiczny strony, „Nowe Prawo” 1959/10, s. 1211–1212; M. Serwach (w:) Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009, s. 172; w stosunku do zdolności do czynności prawnych – S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, t. 1, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 338; I. Kleniewska, Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie w praktyce sądowej, „Prawo w Działaniu” 2006/1, s. 118. . Na zakres tej zdolności nie ma natomiast wpływu choroba psychiczna bądź inne zakłócenia czynności psychicznych Wyrok SN z 4.05.1965 r. (I CR 81/65), LEX nr 5795; postanowienie SN z 30.03.1966 r. (I CZ 18/66), LEX nr 5959; postanowienie SN z 26.08.1970 r. (I CZ 84/70), OSNCP 1971/5, poz. 90; wyrok SN z 19.05.1976 r. (IV PRN 8/76), LEX nr 7828; wyrok SN z 23.09.1999 r. (II UKN 131/99), OSNP 2001/3, poz. 77; wyrok NSA w Gdańsku z 13.07.2001 r. (I SA/Gd 980/00), LEX nr 53892; orzeczenie SN z 17.10.1957 r. (III CR 450/57), LEX nr 1632080; orzeczenie SN z 4.03.1958 r. (III CZ 9/58), LEX nr 1632081; uchwała składu 7 sędziów SN z 12.12.1960 r. (I CO 25/60), OSNCK 1961/2, poz. 32; S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1985, s. 169–170; M. Piekarski, Wpływ zakłócenia czynności psychicznych strony na tok procesu, „Państwo i Prawo” 1961/7, s. 94; M. Sawczuk, Zdolność procesowa a stan..., s. 1217; M. Serwach (w:) Kodeks..., s. 173; M. Pazdan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–449(10), red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, t. 1, s. 93; M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność do czynności prawnych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2003/3, s. 497; M. Pazdan, Cudzoziemiec klientem polskiego notariusza, „Rejent” 2001/7–8, s. 172; M. Sychowicz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–366, red. K. Piasecki, Warszawa 2010, t. 1, s. 306; P. Osowy, Osoba z zaburzeniami psychicznymi jako strona procesu cywilnego – zagadnienia wybrane (w:) Problematyka osób z zaburzeniami psychicznymi. Aspekty medyczne i prawne, red. K. Flaga-Gieruszyńska, B. Karakiewicz, A. Klich, Sopot 2017, s. 342–343. , niepełnosprawność lub upośledzenie dziecka (głuchota, ślepota), ograniczenia faktyczne wynikające z nieznajomości języka polskiego, niemożność ustalenia miejsca pobytu S. Grzybowski, Prawo cywilne..., s. 338; M. Serwach (w:) Kodeks..., s. 172; P. Grzegorczyk (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2016, t. 1, LEX, komentarz do art. 65 k.p.c., nb. 9. czy inne, poza wskazanymi przez ustawodawcę, okoliczności S. Grzybowski, Prawo cywilne..., s. 338; M. Serwach (w:) Kodeks..., s. 172. . Żadne inne okoliczności z mocy prawa nie ograniczają ani nie pozbawiają osób fizycznych zdolności procesowej, poza ograniczeniem (z wyjątkiem art. 65 § 2 k.p.c.) i pozbawieniem osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych mocą orzeczenia sądu Por. M. Maraszek, Dolna granica wieku odpowiedzialności karnej w prawie polskim, Warszawa 2012, s. 129–130. . W szczególności prawo cywilne materialne i procesowe nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych i procesowych J. Misztal-Konecka, O udziale w postępowaniu cywilnym osób, które doznają przeszkód faktycznych w osobistym dokonywaniu czynności procesowych, „Przegląd Sądowy” 2017/11–12, s. 124–125; J. Bodio, Status dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego, Warszawa 2019, s. 170–171. .

Podobnie jak w prawie rzymskim, współcześnie zdolność procesowa dziecka ukształtowana jest niejednolicie, w zależności od jego wieku i stopnia dojrzałości. Różnorodny jest także zakres zdolności procesowej dziecka w stosunku do trybu postępowania – procesowego i nieprocesowego oraz rodzaju sprawy.

3. Zdolność procesowa nasciturusa i dziecka od urodzenia do ukończenia 13 lat

Zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym dziecko, które nie ukończyło 13. roku życia, nie ma zdolności procesowej (poza pewnymi wyjątkami, o których niżej). Dotyczy to również nasciturusa, który w tym zakresie jest zrównany z dzieckiem już urodzonym poniżej 13. roku życia Takie samo rozwiązanie istniało w dawnym Kodeksie postępowania cywilnego – Kodeks postępowania cywilnego, oprac. M. Allerhand, Lwów 1932, s. 73. .

Jako że zdolności procesowej nie ma nie tylko osoba pozbawiona całkowicie zdolności do czynności prawnych, ale także osoba ograniczona w tej zdolności w sprawach wynikających z czynności prawnych, których nie mogłaby dokonywać samodzielnie (art. 66 w zw. z art. 65 § 2 k.p.c.) A. Zieliński, Zdolność..., s. 18; postanowienie SN z 30.09.1977 r. (III CRN 132/77), OSNCP 1978/11, poz. 204. , to nie mają zdolności procesowej także małoletni w wieku 13–18 lat ubezwłasnowolnieni całkowicie, jak i nieubezwłasnowolnieni, ale niemogący samodzielnie dokonywać czynności procesowych, ze względu na ograniczenia wynikające z Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.). i Kodeksu postępowania cywilnego J. Bodio, Status..., s. 192. .

Pomimo braku zdolności procesowej osoby te posiadają zdolność sądową, mogą zatem występować w charakterze stron w procesie czy uczestników postępowania nieprocesowego A. Zieliński, Zdolność..., s. 16. , ale nie samodzielnie, tylko przez przedstawiciela ustawowego (art. 66 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 309; M. Lisiewski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. Z. Resich, W. Siedlecki, Warszawa 1975, t. 1, s. 157 – podaję za: H. Haak, Zawarcie małżeństwa. Komentarz, Toruń 1999, s. 249; postanowienie SN z 30.09.1977 r. (III CRN 132/77), OSNCP 1978/11, poz. 204; postanowienie SN z 3.04.1981 r. (IV CZ 38/81), OSP 1982/5, poz. 66; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 1.04.2015 r. (III AUa 951/14), LEX nr 1711528; uchwała składu 7 sędziów SN z 10.11.1969 r. (III CZP 56/69), OSNCP 1970/7–8, poz. 118; J. Bodio, Status..., s. 192. .

4. Zdolność procesowa dziecka w wieku od 13 do 18 lat

Dzieciom nieubezwłasnowolnionym, które ukończyły 13. rok życia „W ujęciu historycznym nadanie dziecku «pełnej» zdolności do czynności procesowych (związane z osiągnięciem pełnoletności przez ukończenie 18 roku życia, względnie z upełnoletnieniem przez wcześniejsze zawarcie małżeństwa – art. 3 § 3 i 4 pr. osob. z 1945 r.) zostało poprzedzone dwoma stadiami przejściowymi – całkowitym brakiem «zdolności do działań prawnych» u dzieci, które nie ukończyły 7 roku życia, oraz ograniczoną «zdolnością do działań prawnych» odnośnie małoletnich, którzy ukończyli 7 lat (art. 3 § 1 i 2, art. 9 § 1, art. 10 § 1 pr. osob. z 1945 r.)”, co stanowiło nawiązanie do rozwiązań przyjętych w prawie rzymskim – W. Witkowski, Ubezwłasnowolnienie (Prawo materialne i formalne), „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” 1947/1–2, s. 20; por. także M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Funkcja i struktura procesu, Warszawa 1947, s. 129. L. Peiper zauważał, że na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego z 1932 r. zdolność procesową należy traktować na równi ze zdolnością sądową. Zdolność procesową posiadały osoby fizyczne (w tym nasciturus – § 22 i 274 ABGB, a nawet dziecko jeszcze niepoczęte – § 612, 630, 632 ABGB) – L. Peiper, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Art. 1–392, Kraków 1934, t. 1, s. 206; zob. także L. Kociucki, Zdolność do czynności prawnych w prawie europejskim – zagadnienia wybrane (w:) Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. Schulz, Toruń 2008, s. 32; J. Bodio, Status..., s. 169. Przepis art. 3 kodeksu rodzinnego z 1950 r. stanowił, że osoba pozostająca pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą miała zdolność do działania w postępowaniu dotyczącym jej osoby, chyba że nie miała zdolności do czynności prawnych. Ograniczony w zdolności do czynności prawnych działał w postępowaniu cywilnym samodzielnie, jednak ważność dokonanych przez niego czynności zależała od zgody przedstawiciela ustawowego – K. Korzan, Podmioty..., s. 27; J. Bodio, Status..., s. 170. (tj. mającym ograniczoną zdolność do czynności prawnych), prawo procesowe wyznacza szeroki zakres kompetencji do dokonywania czynności procesowych. Na podstawie regulacji ogólnej (art. 65 § 2 k.p.c.) dziecko w wieku 13–18 lat posiada zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie (art. 20–22 k.c., 190 § 1 k.p. Ustawa z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2022 r. poz. 1510). ) Do grupy tych czynności ustawodawca zaliczył zawieranie umów należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), rozporządzanie swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej (art. 21 k.c.), dysponowanie przedmiotami oddanymi osobie przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku (art. 22 k.c.) oraz podejmowanie czynności prawnych, które nie są czynnościami rozporządzającymi lub zobowiązującymi (np. przyjęcie darowizny, z którą nie jest związane żadne obciążenie o charakterze zobowiązująco-rozporządzającym). Dodatkowo osoby te mogą bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku (art. 22 § 3 k.p.). Mogą również swobodnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na swoim rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej, o ile nie sprzeciwi się temu na piśmie ich przedstawiciel ustawowy [art. 58 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2022 r. poz. 2324)] – P. Rawczyński, Zdolność..., rozdz. V, § 3; Zdolność procesowa przyznana w tych przepisach małoletnim dotyczy tylko szczególnych spraw majątkowych – A. Gersdorf, Postępowanie sądowe w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej, „Palestra” 1972/4, s. 47–50, które w zasadzie w postępowaniu nieprocesowym znajdą niewielkie zastosowanie (np. w sprawach o udzielenie zezwolenia na dokonanie przez rodziców czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka albo o wyrażenie zgody na dokonanie takiej czynności przez dziecko, czy w sprawach depozytowych) – J. Bodio, Status..., s. 171. .

W niektórych rodzajach spraw cywilnych zdolność procesową przyznano jednak dzieciom w oderwaniu od zasady wyrażonej w art. 65 § 2 k.p.c. W postępowaniu procesowym w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa zdolność procesową mają matka i ojciec dziecka, także wtedy, gdy są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych, jeżeli ukończyli 16 lat i nie ma podstaw do ich całkowitego ubezwłasnowolnienia (art. 453¹ k.p.c.) Sprawy te rozpoznawane są w postępowaniu odrębnym ze stosunków między rodzicami a dziećmi i obejmują sprawy o ustalenie ojcostwa, ustalenie macierzyństwa, ustalenie nieistnienia określonego stosunku prawnego wobec okoliczności, że nie zachodzi domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, ustalenie nieistnienia stosunku prawnego wynikającego z uznania ojcostwa, a także zaprzeczenie ojcostwa oraz zaprzeczenie macierzyństwa – J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych a zdolność procesowa – na wybranych przykładach w sprawach z zakresu prawa osobowego i rodzinnego, „Studia Prawnicze” 2011/2, s. 145; P. Rawczyński, Zdolność..., rozdz. V, § 3. . W sprawach tych dziecko w wieku między 13. a 16. rokiem życia zostało zrównane pod względem sytuacji prawnej z osobą nieposiadającą zdolności do czynności prawnych, co oznacza, że nie ma również zdolności procesowej J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych..., s. 154. . W postępowaniu cywilnym także w sprawach z zakresu prawa pracy zasadniczo zdolność procesową posiadają de lege lata małoletni, którzy ukończyli 16 lat (młodociani). Również osoby niemające 16 lat, a posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą być pracownikami w sprawach wynikających z umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy lub nauki zawodu (np. art. 22 § 3 k.p.) P. Rawczyński, Zdolność..., rozdz. VII, § 7. .

W porównaniu do procesu w szerszym zakresie zdolność procesowa została przyznana dzieciom w postępowaniu nieprocesowym, zarówno na podstawie przepisów szczególnych kodeksowych, jak i pozakodeksowych. W tym trybie postępowania przepisy szczególne przyznają zdolność procesową osobom, które nie miałyby jej na podstawie ogólnej regulacji art. 65 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Zdaniem P. Rylskiego wynika to z potrzeby umożliwienia samodzielnego działania w sprawach z zakresu prawa rodzinnego osobom, których one bezpośrednio dotyczą. W przepisach Kodeksu postępowania cywilnego zdolność procesowa została przyznana dziecku pozostającemu pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą w postępowaniach dotyczących jego osoby, jeśli ma ono choćby ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 573 § 1 k.p.c.) P. Rylski, Uczestnik postępowania nieprocesowego – zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 2017, s. 227; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 307; K. Lubiński, Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa 1979, s. 47, 52; M. Pazdan (w:) System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 927. . Ponieważ osobami pozbawionymi zdolności do czynności prawnych są osoby małoletnie, które nie ukończyły 13 lat, oraz ubezwłasnowolnione całkowicie, wyjątek przewidziany w art. 573 § 1 k.p.c. dotyczy zarówno małoletnich, którzy ukończyli 13 lat (i nie zostali ubezwłasnowolnieni całkowicie), oraz dzieci, dla których piecza prawna ma być dopiero ustanowiona J. Policzkiewicz, W. Siedlecki, E. Wengerek, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1980, s. 145; W. Siedlecki, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1988, s. 41; W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2001, s. 46; A. Zieliński (w:) Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, red. J. Jodłowski, K. Piasecki, Warszawa 1989, t. 1, s. 925; H. Haak, Ochrona prawna udzielana przez sąd opiekuńczy, Toruń 2002, s. 213; H. Haak, Opieka i kuratela. Komentarz, Toruń 2004, s. 335; H. Haak, Władza rodzicielska. Komentarz, Toruń 1995, s. 243; A. Zieliński, Zdolność..., s. 22; T. Żyznowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 506–1088, red. K. Piasecki, Warszawa 2006, t. 2, s. 186; na określenie zdolności procesowej przyznanej na podstawie art. 573 k.p.c. w doktrynie funkcjonuje pojęcie: „rozszerzona zdolność procesowa” (w stosunku do art. 65 § 2 k.p.c.) – tak A. Góra-Błaszczykowska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Artykuły 506–729, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Warszawa 2013, t. 3, s. 203; J. Gudowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze. Część druga. Postępowanie zabezpieczające, red. T. Ereciński, Warszawa 2009, t. 3, s. 190; J. Studzińska (w:) E. Gapska, J. Studzińska, Postępowanie..., s. 165; uzasadnienie orzeczenia SN z 11.01.1957 r. (II CR 1014/56), OSPiKA 1958/6, poz. 147. , a także nieletnich J. Kossowski, Udział obrońcy w postępowaniu w sprawach nieletnich w świetle projektowanych zmian (w:) Problemy reformy postępowania w sprawach nieletnich, red. T. Bojarski i in., Lublin 2008, s. 109; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich w Polsce, Kraków 2001, s. 137; J. Bodio, Status..., s. 171–172. .

Treść art. 573 k.p.c. sugeruje, że w postępowaniu przed sądem opiekuńczym dzieci korzystające z ograniczonej zdolności do czynności prawnych mają zdolność procesową tylko w sprawach dotyczących ich osoby, a nie w sprawach majątkowych czy w tzw. sprawach o charakterze mieszanym (dotyczących osoby i mienia) J. Gudowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, red. T. Ereciński, Warszawa 2016, t. 4, LEX, komentarz do art. 573 k.p.c., nb. 2; A. Zieliński (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2017, Legalis, komentarz do art. 573 k.p.c., nb. 2; J. Policzkiewicz, W. Siedlecki, E. Wengerek, Postępowanie nieprocesowe..., s. 145; H. Haak, Ochrona..., s. 214; A. Olejniczak, Zdolność do czynności prawnych w projektowanej księdze pierwszej nowego kodeksu cywilnego (w:) Proces cywilny. Nauka–Kodyfikacja–Praktyka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Feliksowi Zedlerowi, red. P. Grzegorczyk, K. Knoppek, M. Walasik, Warszawa 2012, s. 1195; A. Rydzewski, Problematyka uczestnictwa..., s. 100; M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2007, s. 247; A. Zieliński, Zdolność..., s. 22; K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe..., s. 116; Z. Bidziński, J. Serda, Wybrane zagadnienia postępowania w sprawach rodzinnych, opiekuńczych i kurateli, „Nowe Prawo” 1966/1, s. 80. . W doktrynie wyrażono jednak pogląd o możliwości rozszerzenia zakresu tego przepisu także na inne sprawy dotyczące osoby dziecka rozpoznawane przed innymi sądami Zob. K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe..., s. 360; K. Korzan, Kurator w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1966, s. 147–148; K. Lubiński, Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa 1979, s. 54; J. Bodio, Status..., s. 185. . Argumentowano to możliwością stosowania tego przepisu także w innych niż rodzinne i opiekuńcze sprawach ze względu na jego ogólność lub poprzez zastosowanie analogii Tak K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe..., s. 360; K. Korzan, Kurator..., s. 147–148; podobnie K. Lubiński, który uważa, że w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie całkowite małoletni – pomimo posiadania przedstawiciela ustawowego – zachowuje zdolność procesową – K. Lubiński, Postępowanie..., s. 54. .

Nie można zanegować możliwości przyjęcia takiego stanowiska jako wniosku de lege ferenda. Należy jednak stwierdzić, że de lege lata „ogólność” przepisu art. 573 k.p.c. nie wydaje się być wystarczającym argumentem pozwalającym na rozszerzenie jego obowiązywania na inne sprawy dotyczące osoby dziecka niż sprawy opiekuńcze. Wskazuje na to zarówno wykładnia systemowa, jak i jego lokalizacja J. Marciniak, Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975, s. 127–130. w rozdziale 2 (Inne sprawy rodzinne oraz opiekuńcze) oddziału I (Przepisy ogólne) działu II (Sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli) Kodeksu postępowania cywilnego. Usytuowanie art. 573 k.p.c. wśród przepisów szczególnych regulujących sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, a nie wśród przepisów ogólnych dotyczących postępowania nieprocesowego, oznacza przyznanie małoletnim korzystającym z ograniczonej zdolności do czynności prawnych zdolności procesowej w postępowaniu dotyczącym ich osoby, ale tylko w postępowaniu przed sądem opiekuńczym J. Bodio, Status..., s. 185. . Dlatego przez sprawy dotyczące osoby dziecka należy rozumieć wyłącznie sprawy opiekuńcze o prawa niemajątkowe „Są to w szczególności sprawy o zezwolenie na zawarcie małżeństwa (art. 561 § 1 k.p.c.), a także sprawy ze stosunków między rodzicami a dziećmi, a więc: sprawy związane z władzą rodzicielską (przyznanie, powierzenie wykonania, ograniczenie, zawieszenie, pozbawienie i przywrócenie władzy rodzicielskiej), ustalenie, ograniczenie albo zakazanie kontaktów z dzieckiem, a także zmiany rozstrzygnięć w tym przedmiocie, zawarte w wyroku orzekającym rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa lub ustalającym pochodzenie dziecka (art. 579 i 58(21 )k.p.c.); sprawy dotyczące uznania ojcostwa (art. 581 k.p.c.); rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka, co do których brak porozumienia między rodzicami (art. 582 k.p.c.); nadanie dziecku nazwiska (art. 584 k.p.c.); sprawy o przysposobienie (art. 585 i n. k.p.c.); sprawy o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką (art. 598(1) i n. k.p.c.)” – J. Bodio (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 1–729, red. A. Jakubecki, Warszawa 2017, t. 1, s. 949–950; J. Bodio, Status..., s. 174; Sprawami dotyczącymi osoby dziecka są także sprawy opiekuńcze uregulowane w ustawach pozakodeksowych, które odsyłają do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym (np. w przedmiocie przyjęcia dziecka do szpitala psychiatrycznego, pobrania szpiku od małoletniego dawcy, dokonania aborcji u kobiety małoletniej, czy w postępowaniu w sprawach nieletnich) – J. Bodio, Status..., s. 174; W związku z powyższym np. w postępowaniu o zezwolenie na dokonanie przez rodziców czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub na wyrażenie przez rodziców zgody na dokonanie takiej czynności przez dziecko (art. 583 k.p.c.), dziecko ograniczone w zdolności do czynności prawnych nie ma zdolności procesowej – M. Malczyk (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–729, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2015, t. 1, Legalis, komentarz do art. 573 k.p.c., nb. 3. Są to bowiem sprawy o charakterze majątkowym, do których stosuje się ogólną zasadę z art. 65 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – J. Krajewski, Postępowanie nieprocesowe, Toruń 1973, s. 81; H. Haak, Władza rodzicielska. Komentarz, Toruń 1995, s. 244–245. Dziecko jest uczestnikiem tych postępowań, z uwagi jednak na to, że sprawy te dotyczą jego majątku, nie może samodzielnie działać w tym postępowaniu, lecz tylko przy udziale kuratora (ze względu na sprzeczność interesów dziecka z interesami jego rodziców) – A. Kallaus, Udział osoby małoletniej w postępowaniu opiekuńczym, Poznań 2015, s. 139; J. Bodio, Status..., s. 174. W postępowaniach nieprocesowych pozakodeksowych zdolność procesowa została przyznana dziecku m.in. w postępowaniu w sprawach z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (art. 22 w zw. z art. 25 w zw. z art. 42 u.o.z.p.), ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (art. 12 ust. 4 u.transp.) czy ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (art. 4a u.p.r.) – J. Bodio, Status..., s. 172. .

Rozważając postulat zastosowania analogii i rozszerzenia obowiązywania przepisu art. 573 k.p.c. także na inne sprawy dotyczące dziecka, należy stwierdzić, że wskazany artykuł jako przepis szczególny nie powinien być rozszerzany na inne, niewymienione w nim sytuacje. Niedopuszczalne jest bowiem stosowanie per analogiam przepisów, które mają charakter wyjątkowy w stosunku do ogólnych założeń postępowania cywilnego Por. K. Lubiński, Oddanie przez sąd osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, pod obserwację w zakładzie leczniczym, „Państwo i Prawo” 1976/8–9, s. 185–186; W. Siedlecki, Uchybienia procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971, s. 52. Jest to reguła, w świetle której analogii nie należy stosować w odniesieniu do norm prawnych o charakterze szczególnym lub wyjątkowym (zakaz analogii na podstawie przepisu obejmującego normę szczególną). Reguła ta od dawna nie jest uznawana za bezwzględną i traktuje się ją jedynie jako ograniczenie możliwości korzystania z analogii – tak M. Walasik, Analogia w prawie procesowym cywilnym, Warszawa 2013, s. 418–419; zob. także T. Zembrzuski, Nieważność postępowania w procesie cywilnym, Warszawa 2017, s. 254–255; J. Bodio, Status..., s. 185. , czyli zasady z art. 65 § 2 k.p.c.

Jako że art. 573 § 1 k.p.c. jest przepisem szczególnym jedynie w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, to należy go traktować jako przejaw pewnej odrębności występującej w ramach (uniwersalnej) reguły dotyczącej zdolności procesowej. Dlatego z jego występowania nie należy wyprowadzać wniosku o możliwości rozszerzenia zdolności procesowej na inne sprawy dotyczące osoby dziecka. Możliwość samodzielnego dokonywania czynności procesowych przez dziecko, czyli jego zdolność procesowa, musi mu być wyraźnie przyznana przez przepis ogólny (art. 65 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) lub przepisy szczególne (np. art. 573 § 1 k.p.c., art. 12 ust. 4 u.transp. Ustawa z 1.07.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. z 2023 r. poz. 1185). Zgodnie z art. 12 ust. 4 u.transp. w postępowaniu dotyczącym przeszczepu szpiku lub komórek krwiotwórczych krwi obwodowej od małoletniego dawcy sąd orzeka na wniosek przedstawicieli ustawowych kandydata na dawcę, po wysłuchaniu małoletniego i zasięgnięciu opinii biegłego psychologa, a w przypadku małoletniego powyżej lat szesnastu – również na jego wniosek. ) J. Bodio, Status..., s. 185–186. .

Przyznanie dziecku ograniczonemu w zdolności do czynności prawnych zdolności procesowej na podstawie przepisów szczególnych generuje pytanie o zakres tej zdolności, także w odniesieniu do zdolności do czynności prawnych. Kwestia obu tych zdolności przedstawia się nieco inaczej na gruncie prawa materialnego i procesowego. W prawie procesowym cywilnym nie występuje kategoria tzw. pełnej lub ograniczonej zdolności do czynności procesowych, jak ma to miejsce w prawie cywilnym materialnym, gdzie występuje pełna i ograniczona zdolność do czynności prawnych J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych..., s. 138; Ł. Błaszczak, E. Marszałkowska-Krześ, Przymioty procesowe stron i uczestników postępowania nieprocesowego niezbędne do dochodzenia ochrony prawnej na drodze sądowej. Wybrane zagadnienia, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2015/XCV, s. 20. . Pomimo że Kodeks postępowania cywilnego nie posługuje się taką terminologią, to została ona przeniesiona na grunt procesowy wraz z przyjmowanym w doktrynie stopniowaniem tej zdolności na takich samych zasadach jak zdolności do czynności prawnych W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 142; W. Broniewicz, Brak zdolności procesowej i jego skutki w procesie cywilnym, „Nowe Prawo” 1967/7–8, s. 929; M. Jędrzejewska, K. Weitz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2009, t. 1, s. 243; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 303; P. Telenga (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Art. 1–729, red. A. Jakubecki, Warszawa 2018, t. 1, LEX, s. 121; J. Jodłowski (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk--Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 179; A. Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2012, s. 63; Z. Zieliński, Zdolność..., s. 17; H. Mądrzak (w:) Postępowanie cywilne, red. H. Mądrzak, Warszawa 2003, s. 103; postanowienie SN z 13.10.1982 r. (III CRN 129/82), LEX nr 8473. . Używane w nauce postępowania cywilnego określenia pełnej i ograniczonej zdolności procesowej nie są jednak odpowiednie. Brak takiej gradacji w Kodeksie postępowania cywilnego oznacza bowiem, że osoba fizyczna albo ma zdolność procesową we wszystkich sprawach (tzw. pełna zdolność procesowa), albo ma ją tylko w niektórych sprawach (tzw. ograniczona zdolność procesowa), albo nie ma jej w ogóle J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych..., s. 138; Ł. Błaszczak, E. Marszałkowska-Krześ, Przymioty..., s. 20; R. Flejszar (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–729, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2016, t. 1, Legalis, komentarz do art. 65 k.p.c., nb. 4; J. Bodio, Status..., s. 177–178. .

Ustawodawca posługuje się pojęciem zdolności procesowej na określenie tzw. pełnej zdolności procesowej J. Bodio, Status..., s. 178. , która polega na możliwości dokonywania wszystkich czynności procesowych we wszystkich sprawach S. Włodyka, Zdolność sądowa i procesowa w nowym polskim ustawodawstwie cywilnym, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1966/5, s. 149; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 305–306; postanowienie SN z 13.10.1982 r. (III CRN 129/82), LEX nr 8473. i postępowaniach cywilnych.

Natomiast tzw. ograniczona zdolność procesowa polega na zredukowaniu rodzaju spraw, w których osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może działać samodzielnie, i nie przejawia się ona (jak w prawie cywilnym materialnym) w ograniczeniu określonych czynności w sprawie Zob. m.in. M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu..., s. 53; W. Broniewicz, Brak zdolności procesowej i jego skutki w procesie cywilnym, „Nowe Prawo” 1967/7–8, s. 929; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 306; S. Włodyka, Zdolność..., s. 149; J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych..., s. 142–144; por. także J. Naziębło, Zdolność sądowa i procesowa w projekcie kodeksu postępowania cywilnego PRL, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Prawo” 1957, t. 5, s. 157; R. Flejszar (w:) Kodeks..., Legalis 2016, komentarz do art. 65 k.p.c., nb. 4. Wyjątkowo w doktrynie pojawiają się poglądy, że wyłączenie zdolności procesowej dotyczy osób fizycznych, które mogą być zupełnie pozbawione zdolności procesowej, ewentualnie wyjątkowo jej zakres może też być ograniczony do możności dokonywania własnym działaniem określonych tylko czynności procesowych – tak R. Obrębski, Zarys istoty zdolności procesowej w postępowaniu cywilnym, „Polski Proces Cywilny” 2017/1, s. 8, 24; J. Bodio, Status..., s. 180. . Już na tle Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 29.11.1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1930 r. nr 83 poz. 651). przez ograniczoną zdolność procesową rozumiano możliwość samodzielnego działania w niektórych sprawach Kodeks postępowania cywilnego, oprac. M. Allerhand, Lwów 1932, s. 73–74; J. Bodio, Status..., s. 178. . To oznacza, że ograniczona zdolność procesowa jest de facto pełną zdolnością procesową, tylko że w niektórych sprawach J. Bodio, Status..., s. 180. . „Nie można posiadać jej tylko w pewnym, wycinkowym zakresie, polegającym na możliwości dokonywania tylko niektórych czynności procesowych, z wyłączeniem pozostałych, czy na posiadaniu jej tylko w postępowaniu w I lub w II instancji. To odróżnia ją od ograniczonej zdolności do czynności prawnych, która polega właśnie na możliwości dokonywania tylko niektórych czynności prawnych” J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych..., s. 144; J. Bodio, Status..., s. 180. .

W kontekście tych rozważań należy stwierdzić, że dzieci mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają zdolność procesową nie tylko w sprawach cywilnych wynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie, ale także w sprawach cywilnych niewynikających z czynności prawnych, których mogą dokonywać samodzielnie, jeśli przepisy szczególne tak stanowią. W porównaniu do procesu w postępowaniu nieprocesowym ustawodawca poszedł jeszcze dalej, przyznając wyjątkowo zdolność procesową także małoletnim niemającym zdolności do czynności prawnych J. Bodio, Status..., s. 180. . Ilustracją takiego przypadku jest ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, która przewiduje możliwość przyjęcia małoletniego lub ubezwłasnowolnionego całkowicie do szpitala psychiatrycznego oraz nakazanie wypisania ich ze szpitala m.in. na wniosek tych osób, a także do zaskarżania orzeczeń wydawanych w postępowaniach sądowych, które ich bezpośrednio dotyczą (zob. art. 25 ust. 2, art. 36 ust. 1 i 3, art. 41 ust. 1, art. 47 u.o.z.p. Ustawa z 19.08.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2022 r. poz. 2123). ). Zgodnie z art. 42 u.o.z.p. w postępowaniu przed sądem opiekuńczym w sprawach określonych w niniejszej ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z niniejszej ustawy Uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z 10.11.1969 r. (III CZP 56/69), OSNCP 1970/7–8, poz. 118; P. Rawczyński, Zdolność..., rozdz. VII, § 3. .

Na gruncie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w sprawach dotyczących przyjęcia do szpitala psychiatrycznego zmiany polegają na tym, że osoba, która miałaby zostać w nim umieszczona, korzysta z gwarancji procesowych wskazanych w rozdziale 5 u.o.z.p. i ze względu na wyłączenie w tym zakresie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym (art. 42 u.o.z.p.) nie stosuje się do niej art. 573 § 1 k.p.c., który odmawia zdolności procesowej osobom niemającym zdolności do czynności prawnych W postępowaniu o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym ubezwłasnowolniony całkowicie ma więc zdolność do czynności procesowych, podobnie jak w postępowaniu o uchylenie ubezwłasnowolnienia – uzasadnienie postanowienia SN z 7.07.2016 r. (III CZ 29/16), LEX nr 2103707. .

Wskazane przepisy szczególne stanowią zatem lex specialis w stosunku do uregulowań kodeksowych dotyczących zdolności procesowej w postępowaniu opiekuńczym, czyli art. 573 § 1 k.p.c. Oznacza to, że w wymienionych w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego sprawach dziecko ubezwłasnowolnione całkowicie ma zdolność procesową pomimo braku zdolności do czynności prawnych Tak też P. Rawczyński, Zdolność..., s. 168–169, 185–186; J. Bodio, Status..., s. 181. .

Należy zaznaczyć, że przepisy szczególne enumeratywnie wskazują rodzaje spraw cywilnych, w których osoby fizyczne mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych lub jej pozbawione posiadają zdolność procesową P. Rawczyński, Zdolność..., rozdz. V, § 4. . W przypadku braku przepisu szczególnego, który przyznawałby małoletniemu zdolność procesową, należy stosować przepisy ogólne, tj. art. 65 i n. (w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). W konsekwencji poza wskazanymi wyjątkami, w pozostałych sprawach rozpoznawanych w procesie i w postępowaniu nieprocesowym dziecko nie ma zdolności procesowej i może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego, którym jest rodzic, opiekun lub kurator (także curator ventris – art. 599 k.p.c., art. 66 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) M. Sawczuk, Zdolność procesowa w projekcie k.p.c., „Nowe Prawo” 1962/2, s. 232–233; M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu..., s. 55; J. Bodio, Zdolność do czynności prawnych..., s. 143; J. Jodłowski (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 210, H. Mądrzak (w:) Postępowanie..., s. 103; J. Bodio, Status..., s. 172–173. . Sposób uregulowania zdolności procesowej tych dzieci został oparty na przeświadczeniu, że nie powinny one samodzielnie działać przed sądami powszechnymi, skoro na gruncie prawa materialnego nie są w ogóle uprawnione do dokonywania własnym działaniem czynności, z których wynika spór rozpoznawany oraz rozstrzygany z ich udziałem przed sądami R. Obrębski, Zarys istoty zdolności procesowej..., s. 23–24. .

Natomiast dziecko ograniczone w zdolności do czynności prawnych posiadające zdolność procesową może samodzielnie dokonywać wszystkich czynności procesowych, na każdym etapie postępowania, bez udziału swojego przedstawiciela ustawowego Chyba że przepisy prawa materialnego wymagają do skutecznego podejmowania czynności prawnych zgody przedstawiciela ustawowego. W takich sprawach czynności dokonuje za nią przedstawiciel ustawowy – tak K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe..., s. 114; zob. P. Grzegorczyk (w:) Kodeks..., komentarz do art. 65 k.p.c., nb. 5; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., komentarz do art. 65 k.p.c., nb. 5; R. Obrębski, Zarys istoty zdolności procesowej..., s. 28; odmiennie M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu..., s. 56; A. Zieliński, Zdolność..., s. 20; J. Bodio, Status..., s. 181. . Może zatem wnosić pozwy/wnioski wszczynające postępowanie nieprocesowe czy wnioski dowodowe, wypowiadać się co do przedmiotu postępowania, brać udział w rozprawie, składać wszelkiego rodzaju procesowe oświadczenia woli M. Jędrzejewska, K. Weitz (w:) Kodeks..., s. 242–244; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 305. , zrzekać się lub uznawać roszczenie, zawierać ugody i ograniczać żądania, cofnąć pozew/wniosek Por. Ś. Kruszelnicki, Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem. Art. 1–507, cz. 1, Poznań 1938, s. 95–96 odnośnie do zdolności procesowej w procesie. A. Zieliński, Zdolność..., s. 21. , udzielać pełnomocnictwa procesowego osobie trzeciej, wyrażać stanowiska co do wniosku, którego uzyskanie jest istotną przesłanką rozstrzygnięcia sprawy przez sąd opiekuńczy A. Zieliński, Zdolność..., s. 22; R. Obrębski, Zarys istoty zdolności procesowej..., s. 30. , czy zaskarżać orzeczenia sądowe M. Jędrzejewska, K. Weitz (w:) Kodeks..., s. 242; M. Sychowicz (w:) Kodeks..., s. 305; M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu..., s. 35; A. Zieliński, Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, Warszawa 1975, s. 99, 102; A. Zieliński, Zdolność..., s. 22; R. Obrębski, Zarys istoty zdolności procesowej..., s. 30; J. Bodio, Status..., s. 182. .

Istnienie w porządku prawnym norm pozwalających dziecku na samodzielne i osobiste działanie w postępowaniu cywilnym dowodzi tego, że ustawodawca dopuszcza je do udziału w procesie i postępowaniu nieprocesowym w charakterze pełnoprawnego podmiotu Por. A. Kallaus, Udział..., s. 135. jak dorosłą stronę procesu czy uczestnika postępowania nieprocesowego.

Podsumowanie

Pomimo że prawo rzymskie stało się systemowym, instytucjonalnym i konstrukcyjnym fundamentem europejskiego prawa prywatnego M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie jako fundament europejskiej kultury prawnej, „Zeszyty Prawnicze” 2001/1, s. 12. , to jedynie w ograniczonym zakresie miało ono wpływ na kształtowanie się występującej w prawie procesowym cywilnym zdolności procesowej. Wpływ ten widoczny jest w powiązaniu zdolności procesowej ze zdolnością do czynności prawnych oraz w pewnych jej ograniczeniach. P. Rawczyński podkreśla, że w prawie rzymskim zdolność procesowa była zasadniczo ograniczana ze względu na wiek, zdrowie, płeć, marnotrawstwo, przynależność jednostki do określonej grupy społecznej oraz przynależność państwową, co wiązało się z brakiem zdolności procesowej. Zdolności procesowej nie posiadały osoby poniżej określonego wieku, przede wszystkim dzieci i osoby trwale chore umysłowo. Osoba fizyczna, która miała ograniczoną zdolność procesową lub jej nie posiadała, zastępowana była przez swojego opiekuna, kuratora albo działała w ich asyście P. Rawczyński, Zdolność..., rozdz. I, § 8. .

Podobne rozwiązania funkcjonują współcześnie. De lege lata w postępowaniu cywilnym zdolność procesowa dziecka została powiązana w zasadzie ze zdolnością do czynności prawnych i podlega takim samym ograniczeniom. W porównaniu do prawa rzymskiego inny jest zakres zdolności procesowej dziecka, który uzależniony jest m.in. od trybu postępowania rozpoznawczego, a także wiek, od którego dziecko staje się zdolne procesowo. Zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym co do zasady zdolność procesowa została przyznana dziecku ograniczonemu w zdolności do czynności prawnych w sprawach cywilnych wynikających z czynności, których może dokonywać samodzielnie, ale także w sprawach niewynikających z tych czynności, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Wyjątkowo w niektórych sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym zdolność procesowa została przyznana także dzieciom pozbawionym zdolności do czynności prawnych. Przyznanie dziecku ograniczonemu w zdolności do czynności prawnych lub jej pozbawionemu zdolności procesowej jest przyznaniem jej w pełnym zakresie i dotyczy tylko niektórych, enumeratywnie określonych spraw, które nie mogą być rozszerzane na inne przypadki.