1. Wprowadzenie

Sprawy cywilne rozpoznawane są w procesie lub w postępowaniu nieprocesowym. Zasadą jest, że proces stanowi główny tryb postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych. Zgodnie z art. 13 § 1 k.p.c. sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zatem w postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są tylko te sprawy, które na mocy przepisu ustawowego zostały do tego postępowania przekazane. Cele i funkcje tych postępowań są jednak zbieżne; chodzi bowiem o rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw przedstawionych pod osąd. W przypadku postępowania procesowego są to głównie sprawy (spory) wynikłe między stronami w zakresie stosunków prywatnoprawnych, w których można wyróżnić dwa, reprezentujące przeciwne interesy, podmioty prawneUchwała SN z 20 kwietnia 2010 r., III CZP 112/09, OSNIC 2010, nr 7–8, poz. 98..

W procesie cywilnym obowiązuje zasada dyspozycyjności (rozporządzalności), którą należy rozpatrywać w dwóch aspektach, tj. materialnym i formalnym. Dyspozycyjność materialna oznacza możliwość rozporządzenia przez strony procesu ich prawami lub roszczeniami dochodzonymi w procesieW. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, wyd. IV, Warszawa 2003, s. 61.. Do zakresu dyspozycyjności materialnej należy nie tylko akt wszczęcia postępowania lub jego cofnięcie, ale także zakreślenie granic poszukiwanej ochrony prawnej pod względem podmiotowym i przedmiotowymPostanowienie SA w Warszawie z 18 grudnia 2001 r., I ACa 435/01, Legalis.. Powyższe czynności leżą w kompetencji strony powodowej. Charakterystycznym zaś dla strony pozwanej aktem dyspozycyjności materialnej jest uznanie powództwa. Dyspozycyjność formalna natomiast polega na rozporządzaniu przez strony uprawnieniami procesowymi, czyli korzystaniu przez strony z wszelkich dostępnych im instytucji procesowych. Strony w procesie mają swobodę w korzystaniu z przysługujących im uprawnień i środków procesowych przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnegoPostanowienie SN z 4 listopada 2004 r., II CK 104/04, Legalis.. Do zakresu dyspozycyjności formalnej należy m.in. wnoszenie środków odwoławczych, zgłoszenie wniosku o wyłączenie sędziego lub złożenie wniosku dowodowego.

2. Prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia jako element konstytucyjnego prawa do sądu

W Konstytucji z 1997 r.Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 ze zm. prawo do sądu zostało expressis verbis wyrażone w art. 45 ust. 1, zgodnie z którym „każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Przepis ten, zamieszczony w rozdziale poświęconym wolnościom i prawom osobistym człowieka i obywatela, jest źródłem prawa podmiotowego przysługującego jednostce. Miejsce art. 45 w systematyce ustawy zasadniczej wskazuje na autonomiczny charakter prawa do sądu. Nie jest ono jedynie instrumentem umożliwiającym wykonywanie innych praw i wolności konstytucyjnych, lecz ma byt samoistny i podlega ochronie niezależnie od naruszenia innych praw podmiotowychWyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK 2000, nr 5, poz. 143. .

Prawo do sądu oznacza dla ustawodawcy obowiązek ustanowienia regulacji prawnych zapewniających (gwarantujących) rozpatrzenie sprawy przez sąd na żądanie strony w sposób rzetelny, sprawiedliwy i na tyle szybki, na ile to możliweZob. uchwała SN z 3 grudnia 2015 r., III CZP 81/15, Legalis oraz wyroki TK: z 18 lipca 2011 r., K 25/09, OTK-A 2011, nr 6, poz. 57 i z 4 lipca 2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, nr 4, poz. 50.. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjęto, że prawo do sądu obejmuje w szczególnościZob. wyroki TK: z 13 października 2015 r., SK 63/12, OTK-A 2015, nr 9, poz. 146; z 22 września 2015 r., SK 21/14, OTK-A 2015, nr 8, poz. 122; z 4 listopada 2010 r., K 19/06, OTK-A 2010, nr 9, poz. 96 i z 22 października 2013 r., SK 14/11, OTK-A 2013, nr 7, poz. 101.:

• prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia postępowania przed sądem,
• prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności,
• prawo do wyroku sądowego, tj. prawo uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd w rozsądnym terminie,
• prawo do wykonania prawomocnego orzeczenia sądowego w postępowaniu egzekucyjnym.

Wytoczenie powództwa przez powoda (jednostkę dochodzącą swoich praw lub szukającą ochrony), a zatem skorzystanie przezeń z konstytucyjnego prawa do uruchomienia procedury przed sądem, jest jego uprawnieniem. Aktualnie uznaje się, że przedmiotem procesu cywilnego jest roszczenie procesowe oderwane od materialnoprawnego uzasadnienia roszczenia zgłaszanego w pozwieZob. W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne, s. 146–147; K. Korzan, Roszczenie procesowe jako przedmiot postępowania cywilnego w kontekście prawa dostępu do sądu i prawa do powództwa, (w:) A. Marciniak (red.), Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza, Łódź 1998, s. 175–194, a także wyroki SN: z 13 stycznia 2015 r., II PK 82/14, Legalis; z 3 lipca 2003 r., III CKN 564/01, Legalis i z 20 czerwca 2002 r., I CKN 745/00, OSNC 2003, nr 12, poz. 163.. Oznacza to, że jeśli według zawartych w pozwie twierdzeń powoda istnieje między stronami stosunek cywilnoprawny, to drogę sądową należy uznać za dopuszczalnąWyrok SN z 13 stycznia 2015 r., II PK 82/14, Legalis.. Roszczenie procesowe to zatem sama możliwość wniesienia sprawy do sądu i żądania ochrony. Roszczenie procesowe jest instytucją czysto procesową, czasem niemającą odzwierciedlenia w prawie cywilnym materialnym. Obowiązkiem sądu jest zajęcie się roszczeniem procesowym, i to niezależnie od tego, czy jest ono merytorycznie uzasadnione. W chwili gdy pozew wpływa do sądu, sąd dokonuje jego oceny według treści żądania. Przedmiotem oceny na tym etapie postępowania jest bowiem wyłącznie roszczenie procesowe, a zatem twierdzenie powoda o istnieniu albo nieistnieniu określonej normy indywidualno-konkretnej przedstawione sądowi w celu wiążącego ustalenia tego istnienia albo nieistnienia. Jeśli – według twierdzeń powoda zawartych w pozwie – między nim a pozwanym istnieje stosunek cywilnoprawny, droga sądowa jest dopuszczalna i pozew nie może być odrzucony z powodu jej braku. Proces przed sądem ma dopiero wykazać, czy twierdzenie będące jego przedmiotem znajduje podstawę w przepisach prawa materialnego. Ujmując tę kwestię inaczej, wskazuje się, że sprawa cywilna to abstrakcyjny stosunek prawny z zakresu prawa cywilnego, a prowadzony proces dopiero ma na celu wiążące ustalenie istnienia albo nieistnienia konkretnego stosunku cywilnoprawnego między stronami procesuZob. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, wyd. 10, Warszawa 2008, s. 182; B. Czech, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–50514, Tom I, wyd. 4, red. K. Piasecki, Warszawa 2006, s. 773 i n., a także wyroki SN: z 8 marca 2001 r., III KKO 5/00, Legalis i z 20 czerwca 2002 r., I CKN 745/00, OSNC 2003, nr 12, poz. 163 oraz wyrok TK z 10 czerwca 2000 r., SK 12/99, OTK 2000, nr 5, poz. 143..

Wniesienie pozwu zapoczątkowuje postępowanie i uruchamia cały mechanizm działania sądu polegający na stosowaniu prawa. Postępowanie cywilne składa się z szeregu czynności procesowych dokonywanych przez podmioty biorące udział w postępowaniu, zwłaszcza przez sąd i strony procesowe. Wszystkie te czynności powiązane są wzajemnie przyczynami i skutkami; jedne warunkują drugie, a wszystkie składają się na wynik postępowania cywilnego – wydanie orzeczenia co do istoty sprawyW. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne, s. 265., które w klasycznym modelu sądowego stosowania prawa stanowi ostatni jego etap. Merytoryczne rozstrzygnięcie sporu pomiędzy stronami (sprawy cywilnej) jest celem cywilnego postępowania sądowego. Cel ten zaś – z natury rzeczy – stanowi jeden z kolejnych komponentów konstytucyjnego prawa do sądu, tj. prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd (tzw. prawo do wyroku; prawo do orzeczenia co do istoty sprawy).

Analizując prawo do wyroku, Trybunał Konstytucyjny wskazywał, że istotą „rozpatrzenia sprawy” jest prawna kwalifikacja konkretnego stanu faktycznego, zawarta w wydanej normie konkretnej i indywidualnej, skierowanej do określonego podmiotu, z której to normy wynikają określone skutki prawne, tzn. konkretne uprawnienia lub obowiązkiZob. wyroki TK: z 27 maja 2008 r., SK 57/06, OTK-A 2008, nr 4, poz. 63; z 16 października 2012 r., K 4/10, OTK-A 2012, nr 9, poz. 106; z 22 października 2015 r., SK 28/14, OTK-A 2015, nr 9, poz. 149 oraz z 25 października 2016 r., SK 71/13, Legalis.. Istotne dla kwalifikacji danego stanu jako „sprawy” w znaczeniu konstytucyjnym jest natomiast to, aby zachodziła konieczność władczego rozstrzygnięcia w warunkach niezawisłości o prawach i wolnościach oznaczonego podmiotu, w sytuacji, która wyklucza arbitralność rozstrzygnięcia oraz możliwość rozstrzygnięcia przez drugą stronęZob. wyroki TK: z 8 grudnia 2009 r., SK 34/08, OTK-A 2009, nr 11, poz. 165 oraz z 7 października 2014 r., K 9/13, OTK-A 2014, nr 9, poz. 101.. Prawo do wyroku – zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego – oznacza nie tylko formalną możliwość uzyskania wyroku, ale możliwość uzyskania orzeczenia rozstrzygającego meritum sprawyZob. postanowienie TK z 3 lipca 2013 r., Ts 337/11, OTK-B 2013, nr 4, poz. 354 oraz wyrok TK z 16 października 2012 r., K 4/10, OTK-A 2012, nr 9, poz. 106.. W literaturze wskazuje się przy tym, że pod pojęciem tego komponentu prawa do sądu kryje się prawo do uzyskania prawidłowego i wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, które w razie potrzeby może być szybko i skutecznie wyegzekwowaneA. Zieliński, Prawo do sądu a struktura sądownictwa, PiP 2003, z. 4, s. 20..

Prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia nie oznacza jednak, że zapadnie ono w każdej sprawie, która zostanie skierowana do sądu. Wiąże się to z ustanowieniem reguł inicjowania postępowania sądowego i jego ukształtowaniemP. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) Konstytucja RP. Komentarz art. 1–86, Tom I, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, s. 1149.. W sprawach cywilnych wszczęcie postępowania cywilnego następuje, co do zasady, przez wniesienie pozwu (wniosku w postępowaniu nieprocesowym), który jednak musi czynić zadość warunkom przewidzianym dla pierwszego pisma procesowego oraz warunkom szczególnym (art. 187 k.p.c.). Wniesienie pozwu zawierającego braki formalne lub fiskalne powoduje uruchomienie tzw. postępowania naprawczego, w ramach którego wydawane jest zarządzenie wzywające powoda do jego poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia, pod rygorem zwrotu pozwu. Nie ulega przy tym wątpliwości, że wezwanie w trybie art. 130 § 1 k.p.c. powinno być precyzyjne, jasne i niedwuznaczne, tak aby nie budziło żadnych wątpliwości co do  jego przedmiotuPostanowienie SA w Katowicach z 21 listopada 2012 r., V ACz 946/12, Legalis.. Skuteczne zatem uruchomienie postępowania cywilnego i uzyskanie w nim rozstrzygnięcia aktualizuje się dopiero, gdy zostaną dochowane wymagania przewidziane przez ustawodawcęP. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) Konstytucja RP, s. 1149.. Formalizm jest cechą przyrodzoną i nieodłączną każdego postępowania sądowego, a jednocześnie nieodzownym elementem sprawnego i rzetelnego przeprowadzenia postępowaniaZob. uchwała SN z 24 maja 2017 r., III CZP 2/17, Legalis; postanowienie SN z 21 listopada 2011 r., II UZ 38/11, Legalis oraz wyrok TK z 1 lipca 2008 r., SK 40/07, OTK-A 2008, nr 6, poz. 101..

Prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd jest uwieńczeniem prawa do sądu. Wyrok zawiera w sobie ustosunkowanie się sądu do przedmiotu procesuK Piasecki, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–50514, Tom I, wyd. 4, red. K. Piasecki, Warszawa 2006, s. 1177.. Orzeczenie merytorycznie kończące postępowanie w sprawie musi odznaczać się pewnymi walorami, które sprawiają, że będzie ono czyniło zadość funkcji prawa do sąduP. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) Konstytucja RP, s. 1150.. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że rozstrzygnięcie sądowe ma być wiążąceZob. wyroki TK: z 9 czerwca 1998 r., K 28/97, OTK 1998, nr 4, poz. 50; z 17 października 2000 r., SK 5/99, OTK 2000, nr 7, poz. 254; z 8 listopada 2001 r., P 6/01, OTK 2001, nr 8, poz. 248; z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, OTK-A 2002, nr 4, poz. 41; z 19 lutego 2003 r., P 11/02, OTK-A 2003, nr 2, poz. 12 i z 31 czerwca 2015 r., K 41/12, OTK-A 2015, nr 7, poz. 102, a także postanowienie TK z 25 marca 2013 r., Ts 153/12, OTK-B 2014, nr 4, poz. 269.. Zwrot ten daje podstawę do wyodrębnienia dwóch płaszczyzn. Po pierwsze, wiążący charakter rozstrzygnięcia musi oznaczać konieczność respektowania jego treści i skutków przez podmioty, których to rozstrzygnięcie dotyczy, jak również przez sądy i inne organy publiczne, a także możliwość przymusowego doprowadzenia, w razie potrzeby, do realizacji tych skutkówP. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) Konstytucja RP, s. 1151.. Po drugie, rozstrzygnięcie sądowe może być uznane za wiążące tylko wówczas, gdy zabezpieczona będzie jego trwałość i stabilność, a więc to, że na określonym etapie postępowania stanie się ono ostateczne i – co do zasady – nie będzie mogło być podważone. Tylko rozstrzygnięcie sądowe wiążące w tak wskazany sposób może należycie realizować funkcje prawa do sądu, zapewniając efektywność udzielonej ochrony prawnej i uchylając ryzyko nieuzasadnionej zmiany sytuacji prawnej jednostki ukształtowanej przez sądZob. wyroki TK: z 19 lutego 2003 r., P 11/02, OTK-A 2003, nr 2, poz. 12; z 17 maja 2004 r., SK 32/03, OTK-A 2004, nr 5, poz. 44; z 14 listopada 2007 r., SK 16/05, OTK-A 2007, nr 10, poz. 124 oraz postanowienie TK z 12 marca 2003 r., S 1/03, OTK-A 2003, nr 3, poz. 24, a także P. Grzegorczyk, K. Weitz, (w:) Konstytucja RP, s. 1151.. Trwałość orzeczeń sądowych zapewnia pewność i bezpieczeństwo prawne.

Prawo do wyroku nie sprowadza się jedynie do możliwości jego uzyskania, lecz – z uwagi na konieczność zapewnienia skuteczności i efektywności rozstrzygnięcia – rozciąga się także na możliwość jego realizacji, w szczególności realizacji przymusowej w drodze egzekucji. Ten aspekt prawa do rozstrzygnięcia sądowego jest określany mianem prawa do jego wykonania (egzekucji)Zob. wyroki TK: z 8 czerwca 2016 r., P 62/14, OTK-A 2016, poz. 29; z 25 października 2016 r., SK 71/13, Legalis; z 6 kwietnia 2016 r., SK 67/13, OTK-A 2016, poz. 10; z 16 listopada 2011 r., SK 45/09, OTK-A 2011, nr 9, poz. 97 i z 4 listopada 2010 r., K 19/06, OTK-A 2010, nr 9, poz. 96..

Prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia leży nie tylko w interesie strony wnoszącej pozew, ale także – w przypadku kwestionowania żądania (roszczenia) – w interesie pozwanego. Jest to zatem uprawnienie nie tylko powoda, ale także i strony pozwanej, która – wdając się w spór – żąda rozpoznawania i rozstrzygania sprawy przedstawionej pod osąd przez jej przeciwnika procesowego. Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. prawomocne orzeczenie wiąże strony i sąd, który je wydał, a także inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Z prawomocnością orzeczenia sądowego związana jest powaga rzeczy osądzonej. Wniesienie pozwu mimo powagi rzeczy osądzonej oznacza ujemną bezwzględną przesłankę procesową, a zatem sąd jest zobowiązany taki pozew odrzucić.

Nie każde jednak postępowanie sądowe kończy się wydaniem merytorycznego orzeczenia (wyroku w procesie). Trzeba bowiem pamiętać, że w toku procesu istnieje możliwość cofnięcia pozwu przez stronę powodową. Skuteczne zaś cofnięcie pozwu pociąga za sobą wydanie postanowienia umarzającego postępowanie w sprawie. Postanowienie o umorzeniu postępowania na skutek cofnięcia pozwu bez zrzeczenia się roszczenia w żadnej mierze nie jest orzeczeniem, o którym mowa w konstytucyjnym prawie do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia. Takie postanowienie jedynie formalnie kończy postępowanie w sprawie, nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), dopuszczalne jest zatem ponowne wystąpienie do sądu z tym samym żądaniem (roszczeniem). Umorzenie postępowania bez względu na przyczynę stanowi jedną z form pozamerytorycznego zakończenia procesu cywilnego.

W praktyce zdarzają się sytuacje, gdy strona powodowa cofa pozew bez zrzeczenia się roszczenia, tuż po otrzymaniu odpisu odpowiedzi na pozew lub sprzeciwu od nakazu zapłaty, a jest to wyłącznie podyktowane taktyką procesową – znacznym ryzykiem przegrania sprawy. Sytuacje takie najczęściej występują w sprawach, w których stroną powodową są podmioty trudniące się zawodowo nabywaniem wierzytelności i ich dochodzeniem przed sądem.

3. Cofnięcie pozwu bez zezwolenia pozwanego

Cofnięcie pozwu jest jednostronną czynnością procesową powoda, dającą wyraz jego rezygnacji z dochodzenia roszczenia objętego pozwem. Czynność ta może być dokonana w toku całego postępowania aż do uprawomocnienia się wyroku (art. 203 § 1 k.p.c. i art. 332 § 2 k.p.c.) i jest – w zasadzieCofnięcie pozwu na każdym etapie procesu podlega kontroli sądu – art. 203 § 4 k.p.c. i art. 469 k.p.c.– wiążąca dla sądu. Ustawodawca przewidział cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia, jak i ze zrzeczeniem.

Skuteczne cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia niweczy skutki, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, zarówno w zakresie procesowym, jak i materialnoprawnym. Prowadzi do umorzenia postępowania, ale nie pozbawia powoda możliwości wystąpienia z pozwem ponownie, gdyby uznał, że jest to konieczne dla ochrony jego interesów. Cofając pozew bez zrzeczenia się roszczenia, strona powodowa rezygnuje tylko tymczasowo z ubiegania się o udzielenie mu stosownej ochrony prawnej. Postępowanie wówczas podlega umorzeniu (art. 355 k.p.c.), nie ulega jednak przerwaniu okres przedawnienia roszczenia, pozwany może zaś żądać zwrotu kosztów. Natomiast jeżeli z cofnięciem pozwu połączone jest zrzeczenie się roszczenia, oprócz skutków procesowych w postaci umorzenia postępowania, cofnięcie pozwu wywołuje także skutek materialnoprawny w postaci wygaśnięcia roszczenia.

Zgodnie z art. 203 § 1 k.p.c. – pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie się roszczenia – aż do wydania wyroku. Natomiast po rozpoczęciu rozprawy (po zabraniu głosu przez powoda) skuteczność cofnięcia pozwu bez zrzeczenia się roszczenia zależy od zgody pozwanego. Oświadczenie to może zostać złożone ustnie do protokołu rozprawy bądź w formie pisemnej poza rozprawą. W przypadku cofnięcia pozwu bez zrzeczenia się roszczenia poza rozprawą ustawodawca stworzył tzw. fikcję prawną wyrażenia takiej zgody. Wyrażenie zgody w sposób bierny objawia się brakiem złożenia przez pozwanego na piśmie oświadczenia o wyrażeniu lub niewyrażeniu zgody na cofnięcie pozwu w terminie dwutygodniowym od dnia zawiadomienia o dokonaniu tej czynności.

Jak zostało wyżej wskazane, cofnięcie pozwu bez zezwolenia pozwanego może nastąpić aż do rozpoczęcia rozprawy, a zatem także po podjęciu przez stronę pozwaną merytorycznej obrony kwestionującej roszczenie. Wdanie się w spór co do istoty sprawy może nastąpić nie tylko na rozprawie, ale także przed jej rozpoczęciem, tj:

• w odpowiedzi na pozew lub w innym piśmie procesowym złożonym przed pierwszą rozprawą,
• w sprzeciwie od wyroku zaocznego,
• w sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanym w postępowaniu upominawczym,
• w zarzutach od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym.

W judykaturze oraz doktrynie przyjmuje się, że przez wdanie się w spór należy rozumieć każde przeciwstawienie się żądaniu pozwu niezależnie od tego, czy zmierza ono do oddalenia powództwaNp. zarzut przedawnienia, zarzut spełnienia świadczenia czy też zarzut nieważności umowy poręczenia., czy odrzucenia pozwu (zarzut powagi rzeczy osądzonej)Zob. wyrok SA w Szczecinie z 7 sierpnia 2009 r., IACz 397/09, Legalis; postanowienie SA w Poznaniu z 15 stycznia 2014 r., I ACz 2243/13, Legalis; postanowienie SA w Poznaniu z 19 stycznia 2015 r., I ACz 2/15, Legalis, a także E. Marszałkowska-Krześ (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 19, 2017, komentarz do art. 25 pkt 4, publikacja Legalis.. Podjęcie przez pozwanego merytorycznej obrony jest zatem niczym innym jak żądaniem skierowanym do sądu o rzetelne i merytoryczne rozpatrzenie sprawy, którego następstwem – w ocenie strony pozwanej – powinno być wydanie orzeczenia o treści wskazanej w piśmie procesowym przeciwstawiającym się dochodzonemu roszczeniu.

Cofnięcie pozwu podlega kontroli sądu, który może uznać je za niedopuszczalne, gdy stwierdzi, że jest sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierza do obejścia prawa, o czym stanowi art. 203 § 4 k.p.c. Przepis ten nie określa, co należy rozumieć przez ww. zwroty niedookreślone. Nawiązuje on zatem – choć nie bezpośrednio – do regulacji zawartej w art. 58 k.c. i na tle tego przepisu należy oceniać, czy czynność powoda jest dopuszczalna. Ingerencja sądu w przedmiocie decyzji powoda o cofnięciu pozwu powinna być jednak umiarkowana. Istnieje bowiem domniemanie zgodności tego oświadczenia z wyżej wskazanymi wartościamiPostanowienie SA w Rzeszowie z 8 czerwca 2007 r., I ACz 223/07, MoP 2009, nr 10, s. 568.. W orzecznictwie SN podnosi się, że decyzja sądu o niedopuszczalności cofnięcia pozwu jest radykalnym wkroczeniem w sferę zastrzeżoną dla strony i stanowi szczególne odstępstwo od zasady dyspozycyjności. Z tych względów stanowisko sądu, determinujące w omawianym zakresie dalszy tok postępowania, musi znaleźć oparcie w konkretnych okolicznościach sprawy. Ingerencja sądu w przedmiocie decyzji powoda o cofnięciu pozwu winna być umiarkowana; powód jest „gospodarzem procesu” i to on decyduje, czy chce ten proces prowadzić dalej, czy też nieZob. postanowienie SN z 16 lipca 2009 r., I CSK 474/08, Legalis; wyrok SN z 28 czerwca 2007 r., IV CSK 110/07, Legalis; postanowienie SA w Szczecinie z 28 października 2016 r., I ACz 825/16, Legalis oraz postanowienie SO w Olsztynie z 2 lutego 2015 r., IX Ca 91/15, Legalis..

4. Podsumowanie

Reasumując – wyznaczona przez ustawodawcę linia demarkacyjna (rozpoczęcie rozprawy) oddzielająca sytuacje, w których można cofnąć pozew bez zezwolenia pozwanego, od tych, w których wymagana jest zgoda pozwanego, bądź też jednoczesne zrzeczenie się roszczenia, nie odpowiada standardom konstytucyjnym. Prawo do uzyskania wiążącego merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy nie przysługuje wyłącznie stronie dochodzącej swoich praw lub szukającej ochrony, ale także stronie przeciwnej, która od momentu podjęcia merytorycznej obrony kwestionującej roszczenie – moim zdaniem – powinna mieć wpływ na skuteczne cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia. Pozwany, kwestionując żądanie (roszczenie), ma interes w uzyskaniu korzystnego dla siebie merytorycznego rozstrzygnięcia korzystającego z atrybutu prawomocności materialnej. Interes ten, na równi z interesem powoda, jest chroniony na poziomie konstytucyjnym jako jeden z aspektów konstytucyjnego prawa do sądu, w zakresie, w jakim gwarantuje ono prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięciaZob. uchwała SN z 9 czerwca 2017 r., III CZP 118/16, Legalis.. W zaistniałej więc sytuacji ukształtowane przez ustawodawcę regulacje dotyczące cofnięcia pozwu nie odpowiadają w pełni wymaganiom konstytucyjnym. Cofnięcie pozwu bez zezwolenia pozwanego i bez zrzeczenia się roszczenia w obecnym stanie prawnym może bowiem nastąpić aż do rozpoczęcia rozprawy, a zatem także po podjęciu przez stronę pozwaną merytorycznej obrony kwestionującej roszczenie. Wdanie się w spór co do istoty sprawy – jak zostało już wyżej wskazane – może nastąpić nie tylko na rozprawie, ale także przed jej rozpoczęciem, m.in. w odpowiedzi na pozew, czy też w sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanym w postępowaniu upominawczym. Wydaje się więc zasadny postulat de lege ferenda, aby cofnięcie pozwu bez zrzeczenia się roszczenia było dopuszczalne bez zgody pozwanego od momentu wdania się przezeń w spór co do istoty sprawy, jednakże nie później niż do rozpoczęcia rozprawy. Czynności dyspozycyjne, do których niewątpliwie należy cofnięcie pozwu, przysługujące jednej stronie procesu nie mogą naruszać praw drugiej strony, co jest powszechnie akceptowane w literaturze prawa cywilnegoZob. W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne, s. 61..