G rzywna jest jedną z najczęściej orzekanych kar za przestępstwo. Szczególne znaczenie ma ta kara, gdy orzekana jest jako jedyna dolegliwość, a więc ma postać tzw. grzywny samoistnej. Pełni ona funkcję zasadniczego środka reakcji karnej, będącego alternatywą dla krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, a także ograniczenia wolności. Ten rodzaj grzywny stanowi na przestrzeni ostatnich kilku lat niezmiennie około 20% wszystkich orzekanych karLiczby i wskaźniki cytowane w artykule pochodzą z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości, sprawozdań statystycznych NS-1 oraz częściowo z rządowego uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej z dniem 1 lipca 2015 r. Kodeks karny i inne ustawy – druk sejmowy nr 2393..

Dla pełnego obrazu rozmiaru orzekania kary grzywny trzeba jeszcze mieć na uwadze grzywnę orzekaną kumulatywnie obok kary pozbawienia wolności, a także grzywnę związaną ze stosowaniem instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary (grzywna akcesoryjna). W tych dwóch przypadkach jej orzekanie ma na celu zwiększenie dolegliwości kary, a także ugruntowanie w społeczeństwie przekonania, że popełnianie przestępstw nie opłaca się także w wymiarze czysto majątkowym. Gdy chodzi o grzywnę akcesoryjną, ma ona nadto zapobiegać powstawaniu w świadomości społecznej przekonania, że sprawca właściwie uniknął kary.

Można powiedzieć, że wszystkie wymienione rodzaje grzywien w swej liczbie stanowią większość orzekanych kar za przestępstwa. Należy spodziewać się, że ich ilość w ogólnej populacji kar będzie rosła po nowelizacji Kodeksu karnego. Intencją bowiem zmian dokonanych z dniem 1 lipca 2015 r.Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r. poz. 396, dalej: nowela/nowelizacja z 2015 r. w Kodeksie karnym jest m.in. uznanie za konieczne zwiększenia liczby orzekanych kar wolnościowych, w tym kary grzywny, kosztem kar pozbawienia wolności, szczególnie orzekanych z warunkowym zawieszeniem wykonania.

Temu celowi ma służyć dodany art. 37a k.k., który stanowi dyrektywę sądowego wymiaru kary, skłaniającą sądy do orzekania zamiast kary pozbawienia wolności kar wolnościowych. Dyrektywa wprowadzająca priorytet orzekania kar wolnościowych dotyczy tych typów czynów zabronionych, które są zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 5. Także zmiana art. 58 § 1 k.k. ma na celu podkreślenie priorytetu grzywny lub kary ograniczenia wolności w stosunku do kary pozbawienia wolności, w tym również z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Jednocześnie uchylony został art. 58 § 2 k.k., co spowodowało zdjęcie z sądu obowiązku badania stanu majątkowego sprawcy przy ocenie zasadności orzeczenia grzywny.

Celem grzywny jest wyrządzenie sprawcy dolegliwości o charakterze ekonomicznym, uszczuplenie jego dóbr majątkowychB. Kolasiński, Kara grzywny w kodeksie karnym, Prok. i Pr. 1999, z. 3, s. 13.. Realizacja tego celu powinna być dokonywana w postępowaniu wykonawczym poprzez dążenie do tego, aby skazany dobrowolnie uiścił grzywnę w ustawowym terminie 30 dni od wezwania go do wykonania tego obowiązku (art. 44 § 1 k.k.).

Rzeczywistość wygląda jednak zupełnie inaczej. W okresie ostatnich kilku lat odsetek wykonanych kar grzywny w tej podstawowej postaci, a więc dobrowolnych uiszczeń grzywny w terminie ustawowym, nie przekraczał 50%.

Jednocześnie wzrastała w tym okresie, szczególnie od 2012 r., liczba zastępczych kar pozbawienia wolności orzekanych za grzywnę. O ile w 2011 r. liczba zarządzonych prawomocnie i skierowanych do wykonania kar zastępczych w stosunku do skazanych przebywających na wolności wyniosła 40 324 (5,7% zakończonych postępowań), o tyle w 2012 r. wzrosła ona do 59 162 (8,9% zakończonych postępowań). Natomiast liczba postanowień sądów zarządzających wykonanie kar zastępczych wzrosła z 64 665 w 2010 r. do 95 958 w 2013 r. Związane to było przede wszystkim ze zmianami przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, dotyczącymi wykonania kary grzywny, dokonanymi nowelizacją z 2011 r.Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 240, poz. 1431), dalej: nowela/nowelizacja z 2011 r. Szczególnie poprzez nowelizację art. 46 k.k.w. od 1 stycznia 2012 r. doszło do ewidentnego zmniejszenia wymogów, których zaistnienie obliguje sąd do zarządzenia wykonania kary zastępczej. Będzie o tym mowa w dalszej części artykułu.

Przedstawiona statystyka pokazuje, że zmienione zasady zarządzania wykonania kar zastępczych nie wpłynęły mobilizująco na skazanych, gdy chodzi o dobrowolne uiszczanie przez nich grzywien.

Fakt niskiej skuteczności egzekwowania przez sądy grzywien, jak też możliwość, a czasem konieczność zarządzania wykonania zastępczych kar pozbawienia wolności niemal w każdym przypadku nieuiszczenia grzywny w zakreślonym terminie skłoniły ustawodawcę do zmiany stanu prawnego w tym zakresie.

Nastąpiło to poprzez dodanie w Kodeksie karnym wykonawczym dwóch nowych przepisów: art. 12a i art. 48a k.k.w. oraz zmianę brzmienia art. 11 § 1 k.k.w.

Pierwszy z wymienionych przepisów wprowadza mechanizmy, które muszą być zrealizowane już w pierwszym etapie postępowania wykonawczego dotyczącego grzywny (a także innych należności sądowych), a więc z chwilą wezwania skazanego do dobrowolnego uiszczenia grzywny.

Zgodnie z wymogiem zawartym w art. 44 § 1 k.k.w. skazanego na grzywnę sąd wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni.

Ustawodawca w noweli z 2015 r. dostrzegł potrzebę wprowadzenia dodatkowych instrumentów motywacyjnych, mających spowodować wdrożenie w większym stopniu skazanych do regulowania swych zobowiązań już na tym etapie postępowania wykonawczego. Instrumentem skłaniającym skazanych do dobrowolnego regulowania zobowiązań z tytułu grzywien i należności sądowych ma być przekazywanie informacji gospodarczej o tych zobowiązaniach do biur informacji gospodarczych, działających na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczychTekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1015 z późn. zm..

W art. 12a § 1 k.k.w. mówi się m.in., że w wezwaniu do uiszczenia grzywny należy pouczyć skazanego o tym, iż w razie jej nieuiszczenia w całości w terminie wynikającym z przepisów Kodeksu karnego wykonawczego sąd przekaże do biur informacji gospodarczej, działających na podstawie powołanej ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r., informację gospodarczą o powstaniu tej zaległości. Ten obowiązek sądu dotyczy także innych należności Skarbu Państwa orzeczonych w postępowaniu karnym. Projektodawca tego rozwiązania wyraził nadzieję, że pouczenie, o którym mowa w art. 12a § 1 k.k.w., w odniesieniu do znacznej części zobowiązanych odniesie pożądany skutek w postaci zmotywowania ich do wywiązania się z tych należnościZob. uzasadnienie projektu ustawy, druk sejmowy nr 2393..

Ustawa nowelizująca z 2015 r. wprowadziła też kilka zmian dostosowujących w powołanej ustawie z 9 kwietnia 2010 r.

W razie nieuiszczenia przez skazanego w całości należności w terminie wskazanym w art. 44 § 1 k.k.w. sąd niezwłocznie przekazuje do biur informacji gospodarczej zawiadomienie o powstaniu tej zaległości wraz z wymaganymi przez ustawę informacjami o skazanym (art. 12a § 2 k.k.w.).

Należy zaznaczyć, że do 1 lipca 2015 r. sądy miały możliwość (istnieje ona nadal) występowania do Krajowego Rejestru Sądowego o ujawnienie dłużnika z tytułu grzywien i innych należności sądowych w rejestrze dłużników niewypłacalnych w trybie art. 56 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze SądowymDz.U. z 2013 r. poz. 1203 z późn. zm.. Z tej możliwości sądy jednak z reguły nie korzystają.

Wykracza poza tematykę artykułu omawianie szczegółowych zasad przekazywania biurom informacji, o których mowa w art. 12a k.k.w., oraz udostępniania tych informacji gospodarczych. Należy jedynie wskazać, że istnieje kilka biur informacji gospodarczych wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego jako spółki akcyjne. Sąd jest zobowiązany do przekazywania informacji wszystkim funkcjonującym biurom bez obowiązku zawierania z tymi biurami umów o udostępnianie informacji. Przedmiotem działalności gospodarczej biur jest pośrednictwo w udostępnianiu informacji gospodarczych, polegające na przyjmowaniu informacji gospodarczych od wierzycieli, przechowywaniu i ujawnianiu tych informacji (art. 7 ust. 1 powołanej ustawy z 9 kwietnia 2010 r.).

W przypadku częściowego lub całkowitego wykonania zobowiązania albo jego wygaśnięcia sąd jako wierzyciel jest obowiązany niezwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni od dnia powzięcia tych informacji, wystąpić do biur, którym przekazał dane o zobowiązaniu, z żądaniem aktualizacji informacji gospodarczych, przekazując do biura aktualne dane (art. 29 ust. 1 ustawy).

Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go informacji gospodarczych przechowywanych przez biuro, przekazanych zgodnie z art. 14–18 ustawy. Dostęp w zakresie informacji gospodarczych dotyczących dłużników będących konsumentami jest bezpłatny, jeżeli następuje nie częściej niż raz na 6 miesięcy. W pozostałych przypadkach dostęp podlega opłacie zgodnie z obowiązującym w biurze cennikiem, nie wyższej niż 0,5% minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 23 ustawy).

W razie bezskutecznego upływu terminu określonego w art. 44 § 1 k.k.w. lub jedynie częściowej zapłaty grzywny obligatoryjne staje się ściągnięcie grzywny w drodze egzekucji. Tak przynajmniej wynika z brzmienia art. 44 § 2 k.k.w. Jednak kolejne przepisy przewidują możliwość wykonywania kary grzywny w formach zastępczych (praca społecznie użyteczna, zastępcza kara pozbawienia wolności, rozłożenie grzywny na raty albo jej umorzenie bez konieczności skierowania grzywny do ściągnięcia w drodze egzekucji). Z treści art. 45 § 1, art. 46 § 1, art. 49 § 1 i art. 51 § 1 k.k.w. wynika ewentualność zastosowania wymienionych form zastępczych w przypadku, gdy ściągnięcie grzywny w trybie egzekucji byłoby bezcelowe. Użycie więc w art. 44 § 2 k.k.w. zwrotu „ściąga się w drodze egzekucji” należy ocenić jako co najmniej niefortunneK. Postulski, Orzekanie i wykonywanie zastępczej kary pozbawienia wolności (stan prawny, obawy, propozycje), „Probacja” 2013, nr 2, s. 58. . Przy okazji nowelizacji z 2015 r. nie nastąpiła jednak zmiana brzmienia tego przepisu ani wymienionych wyżej przepisów pozostających w związku z jego brzmieniem.

Należy jednak dodać, że zasadnie podkreślono w piśmiennictwie, iż w większości przypadków powinno jednak dojść do czynności egzekucyjnych przewidzianych w art. 44 § 2 k.k.w., gdyż taki sposób postępowania jest zasadą przy wykonywaniu kary grzywny. Będzie to uzasadnione szczególnie w tych przypadkach, kiedy sąd ma wiedzę o majątku skazanego albo o wykonywaniu przez niego jakichkolwiek zajęć zarobkowychM. Siwek, Glosa do postanowienia SN z dnia 24 marca 2006 r., WZ 10/06, LEX/el. 2010.. Poza tym należy zauważyć, że wyegzekwowanie grzywny w trybie egzekucji bliższe jest wspomnianemu na wstępie celowi grzywny niż inne formy zastępcze jej wykonywania (praca społecznie użyteczna, zastępcza kara pozbawienia wolności).

Poprawie efektywności egzekucji grzywny ma służyć dodanie w art. 11 k.k.w. zdania drugiego, nakładającego na sąd kierujący grzywnę (także inne tzw. należności sądowe) do egzekucji obowiązek przesłania komornikowi ostatnio uzyskanej z systemu teleinformatycznego ministra finansów informacji dotyczącej stosunków majątkowych i źródeł dochodu skazanego, w tym prowadzonych i zakończonych postępowań podatkowych, na podstawie aktualnych danych znajdujących się w tym systemie. Informację uzyskuje się drogą elektroniczną (zob. art. 213 § 1a k.p.k.).

Przepisy o zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną pozostały po nowelizacji z 2015 r. niezmienione. Zagadnienia związane z orzekaniem w tej materii nie powinny stanowić więc przedmiotu rozważań w niniejszym artykule. Jednak z uwagi na to, że praca społecznie użyteczna jest istotną alternatywą wobec zastępczej kary pozbawienia wolności, a przede wszystkim przy uwzględnieniu tego, że dodany w wyniku nowelizacji z 2015 r. art. 48a k.k.w. przewiduje orzekanie o tej karze w przypadku wstrzymania wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności (będzie o tym mowa niżej), niezbędne wydaje się krótkie omówienie zasad orzekania sądu w przedmiocie pracy społecznie użytecznej, przynajmniej w takim zakresie, jaki jest niezbędny z uwagi na brzmienie art. 48a k.k.w

Tak więc zwracając krótko uwagę na zasady orzekania pracy społecznie użytecznej w takim właśnie aspekcie, wypada zacząć od podania kilku liczb obrazujących wykorzystywanie przez sądy możliwości, jakie daje art. 45 k.k.w. Otóż liczba postanowień o zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną skierowanych do wykonania wyniosła: w 2010 r. – 92 514, w 2011 r. – 25 496, w 2012 r. – 45 541, w 2013 r. – 83 465. Są to ilości znaczne. Porównując je z podanymi wyżej liczbami postanowień zarządzających wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, można stwierdzić, że praca społecznie użyteczna stanowi znaczącą alternatywę wobec kary zastępczej w przypadkach, w których nie dojdzie do wykonania grzywny w jej podstawowej postaci.

Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest zawsze fakultatywna. Sąd nie ma obowiązku stosować tej formy wykonania kary grzywny jako warunku niezbędnego do orzeczenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. Zwrot „sąd może” (art. 45 § 1 k.k.w.) należy rozumieć jako możliwość, a nie konieczność jej stosowania. Nie zachodzi zatem obowiązek wszczynania z urzędu postępowania, którego efektem będzie postanowienie o treści negatywnej, a więc o niezamienianiu grzywny na pracę społecznie użyteczną. Jeżeli jednak skazany wnosi o wydanie takiej decyzji procesowej, czy też – jak w przypadku, o którym będzie mowa przy analizowaniu nowego art. 48a k.k.w. – złoży na piśmie stosowne oświadczenie, obowiązkiem sądu jest dokładne ustalenie i ocena, czy istnieją przesłanki uzasadniające przekonanie, że skazany podejmie i będzie wykonywał pracę społecznie użyteczną. W braku podstaw do orzeczenia pracy społecznie użytecznej sąd wydaje postanowienie w tym przedmiocie.

Za rezygnacją z zastosowania pracy społecznie użytecznej może przemawiać między innymi:

1. faktyczna niemożność skierowania skazanego do pracy wobec jej braku na danym terenie;
2. przewidywanie negatywnej postawy skazanego wobec tej formy wykonania kary grzywny;
3. brak stałego miejsca pobytu skazanego;
4. choroba, kalectwo lub wiek skazanego, stanowiące przeciwwskazanie do wysiłku fizycznego;
5. sytuacja rodzinna skazanego;
6. odbywanie przez skazanego kary pozbawienia wolności.

O zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną orzeka sąd określony w art. 3 § 1 k.k.w., czyli sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji i wykonuje karę grzywny. Natomiast nadzór nad wykonywaniem tej pracy oraz orzekanie w sprawach dotyczących jej wykonywania należą do sądu rejonowego, w którego okręgu praca jest lub ma być wykonywana (art. 55 § 1 k.k.w. w zw. z art. 45 § 2 k.k.w.). Sąd ten nie jest jednak uprawniony do orzekania w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności, jeżeli skazany uchyla się od wykonania pracy społecznie użytecznej. Kara zastępcza pozbawienia wolności jest bowiem orzekana w miejsce kary grzywny, a nie w miejsce pracy społecznie użytecznej, orzekanie w tym przedmiocie nie jest zatem orzekaniem „w sprawach dotyczących wykonania tej pracy”.

Kierowanie do wykonania postanowienia o zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną, nadzór nad jej wykonywaniem oraz wykonywanie pracy przez skazanego odbywają się przy odpowiednim stosowaniu przepisów dotyczących kary ograniczenia wolności.

Do wykonywania pracy społecznie użytecznej stosuje się odpowiednio art. 53–58 i art. 60 k.k.w., dotyczące wykonywania kary ograniczenia wolności (art. 45 § 2 k.k.w.). Oznacza to, że do tej pracy nie mają – na przykład – zastosowania przepisy o możliwości zmniejszenia liczby godzin wykonywanej pracy w stosunku miesięcznym (art. 61 § 2 k.k.w.), o odroczeniu i przerwie w odbywaniu kary ograniczenia wolności (art. 62–63 k.k.w.), uznaniu kary za wykonaną (art. 64 k.k.w.) i zarządzeniu wykonania kary zastępczej (art. 65 k.k.w.).

Inną – najbardziej restrykcyjną – formą wykonania kary grzywny jest zastępcza kara pozbawienia wolności. W wyniku nowelizacji z 2011 r. zasadniczej zmianie uległy przesłanki zarządzenia wykonania tej kary określone w art. 46 k.k.w. Stały się one bardziej rygorystyczne dla skazanych wobec tych, które obowiązywały do końca 2011 r. Po nowelizacji z 2015 r. przesłanki te nie uległy zmianie, jednak dodanie art. 48a k.k.w. złagodziło w istotny sposób konsekwencje tego rygoryzmu.

Ta zmiana była konieczna, bowiem okres odbywania zastępczej kary pozbawienia wolności, szczególnie gdy jest to jedyna podstawa pobytu skazanego w zakładzie karnym (podobnie zresztą jak kary aresztu orzeczonej za wykroczenie lub kary porządkowej oraz środka przymusu skutkującego pozbawieniem wolności), bywa z reguły na tyle krótki, że uniemożliwia osiągnięcie celu kary wymienionego w art. 67 k.k.w. Jest nim wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Jego realizacja następuje poprzez prowadzone zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych. Bezproduktywne jest podejmowanie wobec osadzonego wymienionych w tym przepisie środków oddziaływania, mimo że są one wymogiem ustawowym. Skazany nie ma zresztą obowiązku poddawania się tym oddziaływaniom.

Podejmując omawianie zasad orzekania zastępczej kary pozbawienia wolności obowiązujących od dnia 1 stycznia 2012 r., nie można pominąć stanu prawnego, jaki w tym zakresie obowiązywał do końca 2011 r. Tylko porównanie tych zasad obowiązujących do końca 2011 r. i od początku 2012 r. pozwoli na zrozumienie słusznych zarzutów podważających celowość tej zmiany, która obowiązuje od 1 stycznia 2012 r., oraz na ocenę celowości dodania z dniem 1 lipca 2015 r. art. 48a k.k.w

Tak więc w stanie prawnym sprzed 2012 r. sąd był obowiązany orzec wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, jeżeli:

1. skazany „mimo możliwości” nie uiścił grzywny w terminie określonym w art. 44 § 1 k.k.w.;
2. zostało stwierdzone, że grzywny nie można ściągnąć w drodze egzekucji;
3. skazany nie podjął pracy społecznie użytecznej, jeżeli została ona uprzednio orzeczona na podstawie art. 45 § 1 lub art. 47 § 3 k.k.w.

Nadto przewidziana była możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary zastępczej.

Bardzo istotnymi ograniczeniami w zarządzaniu wykonania kary zastępczej było więc ustalenie, że skazany nie miał możliwości uiszczenia grzywny w terminie miesiąca od wezwania, nie było możliwe wykonanie kary grzywny w inny sposób niż zarządzenie wykonania kary zastępczej oraz bezskuteczność egzekucji.

Wprowadzenie warunku „mimo możliwości” w sposób zdecydowany łagodziło rygory wynikające z obligatoryjności orzekania wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. Poprzez wyposażenie sądu w prawo do oceny istnienia owej niezdefiniowanej ustawowo „możliwości” kodeks dawał mu pewien luz decyzyjny, a więc czynił jego decyzję tylko względnie obligatoryjną.

Niemożność ściągnięcia grzywny w drodze egzekucji musiała być w stanie prawnym sprzed 2012 r. faktyczna, a nie tylko hipotetyczna, stanowiła wynik bezskutecznych czynności egzekucyjnych, potwierdzonych przez komornika w stosownym protokole, sporządzonym zgodnie z wymogami określonymi w art. 809 k.p.c.Zob. też postanowienie SA w Lublinie z 17 stycznia 2001 r., II AKz 478/00, OSA 2001, nr 11, poz. 77. Bez dysponowania protokołem bezskutecznej egzekucji i postanowieniem o umorzeniu egzekucji sąd nie mógł zarządzić wykonania kary zastępczej. W piśmiennictwie słusznie nadto podkreślono konieczność ustalenia, że ponawianie prób wyegzekwowania grzywny nie da pozytywnego rezultatuJ. Szumski, Kara zastępcza za nieuiszczoną grzywnę (w świetle ustawodawstwa i praktyki sądowej), PiP 2000, z. 11, s. 39..

Nowela z 2011 r. wprowadziła bardzo istotne zmiany zasad orzekania zastępczej kary pozbawienia wolności za nieuiszczoną grzywnę, w szczególności:

1. „niemożność” uiszczenia grzywny w takim rozumieniu tego pojęcia, jakie obowiązywało przy interpretacji art. 46 § 1 k.k.w. w brzmieniu sprzed nowelizacji, przestała być przesłanką niezbędną do zarządzenia wykonania kary zastępczej;
2. bezskuteczność egzekucji nie jest koniecznym warunkiem zarządzenia wykonania kary zastępczej; wystarczająca jest wynikająca z okoliczności sprawy ocena, że byłaby ona bezskuteczna;
3. nie istnieje możliwość warunkowego zawieszenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności;
4. uchylony został przepis, który pozwalał na zamianę orzeczonej zastępczej kary pozbawienia wolności na pracę społecznie użyteczną i na stosowanie korzystniejszych dla skazanego przeliczników przy zamianie kary grzywny na zastępczą karę pozbawienia wolności lub na pracę społecznie użyteczną (art. 47 § 3 i 4 k.k.w.).

Zmiany te oznaczają zatem, że w aktualnym stanie prawnym zarządzenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności jest obligatoryjne nie tylko po stwierdzeniu bezskuteczności egzekucji, ale też w wyniku oceny sądu prowadzącej do wniosku, że egzekucja taka byłaby bezskuteczna, a ponadto alternatywnie:

1. wobec niewyrażenia przez skazanego zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej orzeczonej na podstawie art. 45 k.k.w. albo uchylania się od jej wykonania lub
2. wskutek oceny, że zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.

Nie ma przy tym znaczenia przyczyna przewidywanej bezskuteczności ściągnięcia grzywny w drodze egzekucji lub niecelowości jej wykonania w formie pracy społecznie użytecznej.

To rozwiązanie dotyczące przesłanek zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności spotkało się z krytyką. Podkreślono, że ustawodawca nie uzasadnił powodów zniesienia warunku „niemożliwości” uiszczenia grzywny i spowodował, że obowiązek zarządzania wykonania kary zastępczej istnieje także wówczas, gdy skazany nie uchyla się od jej uiszczeniaS. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 246; K. Postulski, Orzekanie i wykonywanie zastępczej kary, s. 47; T. Szymanowski, Zmiany prawa karnego wykonawczego (o potrzebie i zbędności nowelizacji przepisów), PiP 2012, z. 2, s. 56..

W tym tkwi przyczyna wzrostu – i tak bardzo dużej – liczby orzekanych i wykonywanych kar zastępczych, a w konsekwencji – przeludnienia zakładów karnych oraz znaczącego wzrostu kosztów ich funkcjonowania. Świadczą o tym dane statystyczne dotyczące tej formy wykonywania grzywien, cytowane na początku artykułu. Przedstawiona tam statystyka pokazuje też, że zaostrzone zasady zarządzania wykonania kar zastępczych nie wpłynęły mobilizująco na skazanych, gdy chodzi o dobrowolne uiszczanie przez nich grzywien.

W ślad za wspomnianą krytyką pojawiały się postulaty złagodzenia rygorów wynikających z zarządzania wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. Jednym z nich było dopuszczenie możliwości jednorazowej zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną także po zarządzeniu wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności, na zasadach podobnych do tych, które przewidywał uchylony art. 47 § 3 k.k.w.K. Postulski, Orzekanie i wykonywanie zastępczej kary, s. 47; T. Szymanowski, Zmiany prawa karnego wykonawczego, s. 56.

Z satysfakcją należy odnotować, że chociaż jeden z tych postulatów został uwzględniony w nowelizacji z 2015 r.

W dodanym art. 48a § 1 i 3 k.k.w. sąd otrzymał uprawnienie do wstrzymania w każdym czasie wykonania zarządzonej zastępczej kary pozbawienia wolności i określenia wymiaru pracy społecznie użytecznej zgodnie z zasadami określonymi w art. 45 § 1 i 3 k.k.w. Warunkiem wydania takiej decyzji jest pisemne oświadczenie skazanego, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym.

Z treści art. 48a § 1 k.k.w. nie wynika istota czynności skazanego, określonej jako „oświadczenie na piśmie”. Nie jest to z pewnością „wniosek” o wstrzymanie kary zastępczej w rozumieniu art. 19 k.k.w., na co wskazuje terminologia, jaką posłużył się ustawodawca. Jest to oświadczenie woli wyrażone przez skazanego, którego nikt nie może złożyć w jego imieniu. Oznacza to, że – odmiennie niż w przypadku wniosku (art. 19 § 1 k.k.w.) – takiego uprawnienia nie ma obrońca skazanego ustanowiony lub wyznaczony w postępowaniu wykonawczym.

Oświadczenie skazanego musi mieć formę pisemną, a jego adresatem jest sąd. Może ono być złożone w każdym czasie, a więc na każdym etapie wykonywania kary zastępczej.

Złożenie przez skazanego oświadczenia, o którym mowa w art. 48a § 1 k.k.w., powoduje obowiązek wszczęcia przez sąd z urzędu postępowania w przedmiocie określenia wymiaru pracy społecznej. Istota tego postępowania sprawia, że sąd musi niezwłocznie wszcząć postępowanie i wydać stosowne postanowienie. Nie jest konieczne zawiadamianie stron o terminie i celu posiedzenia. Jeżeli sąd wstrzyma wykonanie kary zastępczej i określi wymiar pracy społecznej zgodnie z zasadami określonymi w art. 45 § 1 i 3 k.k.w., postanowienie jest wykonalne z chwilą wydania (art. 9 § 3 k.k.w.) i w dniu wydania musi być skierowane do wykonania§ 357 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 259 z późn. zm.).. Oznacza to m.in. konieczność zwolnienia skazanego w tym dniu z zakładu karnego.

Przepis art. 48a § 1 k.k.w. w sposób ewidentny łagodzi rygoryzm związany z zarządzeniem wykonania kary zastępczej poprzez możliwość zaniechania wykonywania tej kary i wstrzymanie jej wykonania, o ile zaistnieją przesłanki wymienione w tym przepisie.

Trzeba jednak pamiętać, że decyzja sądu o wstrzymaniu wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności ma charakter fakultatywny. Stosowanie art. 48a k.k.w. jest pozostawione ocenie sądu, który powinien w szczególności rozważyć, czy w świetle dotychczasowej postawy skazanego realne jest wykonanie przez niego pracy społecznie użytecznej. Przeciwko wstrzymaniu wykonania kary mogą przemawiać przede wszystkim te okoliczności, które zostały wymienione wyżej, jako uzasadniające rezygnację z zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną.

Wstrzymanie wykonania kary zastępczej następuje do czasu wykonania pracy społecznie użytecznej lub złożenia kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny i następuje z jednoczesnym określeniem wymiaru pracy społecznej, jaką ma podjąć skazany. Przepis art. 48a k.k.w. nie przewiduje uprawnienia do wstrzymania wykonania kary zastępczej, gdy pisemne oświadczenie skazanego zawiera deklarację zapłaty grzywny. Zgodnie bowiem z art. 47 § 2 k.k.w. od zastępczej kary pozbawienia wolności lub wykonywania pracy społecznie użytecznej skazany może się w każdym czasie zwolnić przez złożenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny. W tym przypadku zbędne jest składanie przez niego jakichkolwiek oświadczeń.

W przypadku gdy sąd wstrzyma wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności i określi wymiar pracy społecznie użytecznej, będą miały zastosowanie zasady wykonywania kary ograniczenia wolności określone w art. 53–58 i 60 k.k.w. (art. 55 § 2 k.k.w.), w tym dotyczące właściwości funkcjonalnej sąduNa temat wykonywania kary ograniczenia wolności zob. K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2014, s. 355–383 i 387–388.. Była o tym mowa wyżej.

Jeżeli skazany uchyla się od wykonania pracy społecznie użytecznej, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 48a § 2 k.k.w.). Kodeks karny wykonawczy nie definiuje pojęcia „uchyla się” ani w art. 48 k.k.w., ani w żadnym innym przepisie. Należy zatem stosować w tym przypadku rozumienie tego pojęcia, jakie zostało wypracowane w piśmiennictwie i orzecznictwie na gruncie art. 65 k.k.w., odnoszące się do kary ograniczenia wolności.

Tak więc o uchylaniu się od pracy społecznie użytecznej mogą świadczyć w szczególności następujące okoliczności:

1. niestawienie się skazanego na wezwanie sądowego kuratora zawodowego lub oświadczenie mu, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy, po uprzednim pouczeniu go przez kuratora o prawach, obowiązkach i konsekwencjach związanych z wykonywaniem nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne (art. 57 § 2 k.k.w.);
2. naruszanie obowiązków należących do istoty obowiązku pracy, a więc przede wszystkim niestawienie się do pracy w warunkach ograniczonej wolności, a w przypadku podjęcia pracy – wykonywanie jej niesumiennie i nieprzestrzeganie ustalonych w miejscu pracy porządku i dyscypliny bądź porzucenie pracy (zob. art. 58 § 2 k.k.w.);
3. niepodporządkowywanie się poleceniom sądu lub sądowego kuratora zawodowego (zob. art. 169 oraz 60 k.k.w.).

Jednak ustalenie, że skazany naruszył wymienione, ciążące na nim obowiązki, nie jest wystarczające do zarządzenia wykonania kary zastępczej. Ustalenie, że takie zachowanie skazanego miało miejsce, obliguje sąd do zbadania przyczyn takiej postawy skazanegoZob. też postanowienie SN z 11 maja 1974 r., IV KRN 19/74, OSNKW 1974, nr 7–8, poz. 141, LEX nr 18814..

Uchylanie się od pracy społecznie użytecznej jako przesłanka zarządzenia wykonania kary zastępczej oznacza tylko takie zachowanie skazanego, które jest wyrazem jego negatywnego stosunku do tej kary czy nałożonych w związku z nią obowiązków, a więc wynika z jego złej woli, a nie z innych przyczyn, obiektywnych lub nawet przez niego zawinionychUchwała SN z 20 czerwca 1979 r., VI KZP 6/79, OSNKW 1979, nr 9, poz. 89, LEX nr 19552.. Podkreśla się też element uporczywości w takim zachowaniu skazanegoR. Giętkowski, Skutki uchylania się od odbywania kary ograniczenia wolności, PiP 2006, z. 7, s. 78..

Jeżeli sąd zarządzi wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, niedopuszczalne jest ponowne wstrzymanie wykonania tej samej zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 48a § 6 k.k.w.).

Zarządzając wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, sąd określa wymiar tej kary pozostałej do wykonania, kierując się zasadami określonymi w art. 46 § 2–4 k.k.w., a więc uwzględniając fakt ewentualnego częściowego spłacenia grzywny i częściowego wykonania pracy społecznie użytecznej.

Odmiennie, niż ma to miejsce przy rozpoznawaniu sprawy w przedmiocie wstrzymania wykonania kary zastępczej i określenia wymiaru pracy społecznie użytecznej, w posiedzeniu mającym za przedmiot zarządzenie wykonania kary zastępczej ma prawo wziąć udział prokurator, sądowy kurator zawodowy, skazany oraz jego obrońca (art. 48a § 4 k.k.w.). Tak więc w tym przypadku mamy do czynienia z wyjątkiem od zasady wyrażonej w art. 22 § 1 k.k.w.

Taki wyjątek przewidziany też został od zasady niezaskarżalności postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym (art. 6 § 1 i art. 21 k.k.w.). Stosownie bowiem do art. 48a § 5 k.k.w. na postanowienie w przedmiocie wstrzymania i zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności oraz określenia wymiaru pozostałej do wykonania pracy społecznie użytecznej lub zastępczej kary pozbawienia wolności przysługuje zażalenie. Nie zmienia to jednak zasady, że postanowienie zarządzające wykonanie kary zastępczej staje się wykonalne z chwilą wydania (art. 9 § 3 k.k.w.), mimo nieprawomocności.