W wyniku integracji Polski z Unią Europejską nasze społeczeństwo stało się otwarte na wszelkie kontakty z zagranicą. Właściwie bez barier Polacy podejmują pracę poza granicami kraju (głównie w ramach państw należących do Wspólnoty Europejskiej), czy też u pracodawców mających siedzibę za granicą. Także w następstwie tego nawiązują się kontakty partnerskie czy też rodzinne oraz gospodarcze, a to wszystko powoduje często konieczność uregulowania na drodze sądowej stosunków pomiędzy stronami znajdującymi się w różnych krajach.

Wyobraźmy sobie sytuację, w której prowadzimy spór z firmą, przedstawicielem jakiegoś zawodu, swoim pracodawcą, członkiem rodziny lub inną osobą za granicą. W przypadku gdy polubowne rozstrzygnięcie sporu jest niemożliwe, możemy wnieść sprawę do sądu zagranicznego lub możemy być zmuszeni do odparcia powództwa, jeśli strona przeciwna przejmie inicjatywę i wniesie sprawę do sądu. Jeśli nie dysponujemy dostatecznymi środkami finansowymi, aby ponieść koszty sprawy sądowej, możemy zwrócić się z wnioskiem o pomoc prawną.

Pomoc prawna jest podstawowym prawem uznawanym przez Radę Europy (jednym z praw podstawowych jest prawo do sądu, którego ważną częścią jest prawo dostępu do niego, a tu istotnym aspektem jest pomoc prawna). Artykuł 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościKonwencja ratyfikowana przez RP, opublikowana w Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284; Protokół nr 11: Dz.U. z 1998 r. nr 147, poz. 962., sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., stanowi, że każda osoba ma prawo do „rzetelnego procesu sądowego”. Stwierdza on, że każda osoba oskarżona o przestępstwo karne ma prawo do obrony osobiście lub za pośrednictwem wybranego przez siebie obrońcy, natomiast w przypadku nieposiadania wystarczających środków na opłacenie obrońcy pomoc taka przysługuje jej bezpłatnie, jeśli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. Artykuł 6 ust. 3 lit. c EKPC odnosi się jednakże do przyznania pomocy prawnej jedynie w sprawach karnych. Przepis ten nie znajduje zastosowania do spraw cywilnych, w odniesieniu do których państwa-strony nie są zobligowane do przyznawania w każdym wypadku pomocy prawnejWyrok ETPCz z 26 sierpnia 2008 r., skarga nr 14565/04, VP Diffusion Sarl v. Francja.. Odmowę przyznania pomocy w sprawach cywilnych ETPCz rozpatruje jednak w kategoriach naruszenia prawa do sądu. EKPC „nie nakłada obowiązku przyznawania pomocy prawnej we wszystkich sporach cywilnych. Istnieje bowiem wyraźna różnica pomiędzy sformułowaniem art. 6 ust. 3 lit. c, który, gdy spełnione są określone przesłanki, zapewnia prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej w sprawach karnych, a sformułowaniem art. 6 ust. 1, który w ogóle nie wspomina o pomocy prawnej”Wyrok ETPCz z 26 lutego 2002 r., skarga nr 46800/99, Del Sol v. Francja.. Aktualny pozostaje pogląd, że EKPC nie zawiera żadnego postanowienia dotyczącego pomocy prawnej, ale w wypadku spraw cywilnych art. 6 ust. 1 może w niektórych sytuacjach nakładać na państwo obowiązek zapewnienia pomocy profesjonalnego pełnomocnika, gdy pomoc taka jest niezbędna w celu uzyskania rzeczywistego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, czy to dlatego, że prawo przewiduje obowiązkowe zastępstwo przez adwokata, jak ma to miejsce w prawie krajowym niektórych umawiających się państw w odniesieniu do niektórych kategorii sporów, czy to z powodu skomplikowanego charakteru norm proceduralnych lub sprawyWyrok ETPCz z 9 października 1979 r. w sprawie Airey v. Irlandia..

Także art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i PolitycznychDz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167. stanowi, że „wszyscy ludzie są równi przed sądami i trybunałami. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych (…)”. Zgodnie z postanowieniami tego artykułu każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo, na zasadach pełnej równości, co najmniej do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie, bronienia się osobiście lub przez obrońcę przez siebie wybranego, bez ponoszenia kosztów obrony w przypadkach, kiedy oskarżony nie posiada dostatecznych środków na ich pokrycie. Przepis ten nie stanowi explicite, że pomoc prawna przysługuje także w sprawach cywilnych, ale słuszna wydaje się szersza interpretacja tego przepisu, umożliwiająca zachowanie efektywności prawaSprawa Y. L. przeciwko Kanadzie, skarga nr 112/1981, R. 1986; por. także sprawę Del Sol przeciwko Francji, skarga nr 46800/99, wyrok z 26 lutego 2002 r.. Aby bowiem prawo do sądu nie było jedynie iluzoryczną literą prawa, państwa winny zapewnić swoim obywatelom nieodpłatną pomoc prawną również w zakresie spraw cywilnych. Dlatego też niewątpliwie pomoc prawna dla osób ubogich, mająca rangę konstytucyjnąPomoc prawna na etapie sądowym stanowi element konstytucyjnej gwarancji dostępu do sądu – art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. oraz wynikająca z wiążących Polskę międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka, nie dotyczy tylko spraw karnych, lecz wszystkich spraw rozpoznawanych przez sądyWyrok TK z 29 sierpnia 2006 r., SK 23/05, OTK ZU 2006, nr 8/A, poz. 94. W świetle Zalecenia Komitetu Rady Ministrów Rady Europy z 8 stycznia 1993 r. dla państw członkowskich co do efektywnego dostępu do prawa i sprawiedliwości dla najuboższych, nr R (93), państwa członkowskie są zobowiązane do „ułatwiania osobom ubogim w sytuacji wszelkiego ubóstwa dostępu do prawa poprzez wspieranie służb świadczących tym osobom doradztwo prawne oraz pokrywanie kosztów doradztwa prawnego dla tych osób przez system pomocy prawnej” [zob. też Zalecenie Komitetu Rady Ministrów Rady Europy nr 76 (5) o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, handlowych i administracyjnych oraz Zalecenie Komitetu Rady Ministrów Rady Europy nr 78 (8) o pomocy i poradach prawnych i por. z Rezolucją Zgromadzenia Ogólnego z 17 grudnia 1991 r., nr 46/121 oraz Rezolucją Komisji Praw Człowieka z 18 lutego 1992 r., nr 1991/11]. .

Sposoby wnoszenia spraw do sądu, a co za tym idzie – także wniosków o zwolnienie od kosztów postępowania, nie tylko na świecie, ale także w Europie, są stosunkowo zróżnicowane. Różnice występują nie tylko pomiędzy kontynentami czy poszczególnymi państwami członkowskimi UE, lecz także w obrębie jednego państwa członkowskiego, w zależności od rodzajów sądownictwa, charakteru i okoliczności wniosku. Różnice te wynikają z tradycji prawnej państw, rozumianej jako zbiór głęboko zakorzenionych, historycznie uwarunkowanych poglądów na temat natury prawa, roli prawa w społeczeństwie i w polityce, właściwej organizacji i działania systemu prawnego, i z tego, jak prawo jest oraz powinno być tworzone, stosowane, studiowane, udoskonalane oraz nauczane. Tradycja prawna odnosi system prawa do kultury, na którą składa się cały zespół wzorców postępowania używanych przez prawników w ich pracy, które nie są zawarte wprost w tekstach prawnych, ale bez których z tekstów tych nie dałoby się wydobyć reguł pozwalających na rozstrzygnięcie problemów prawnychPisze o tym: M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Zakamycze 2000, s. 16..

Krótko jedynie wskazać tu należy podział kultur prawnych na common law i civil law. Pierwsza, charakterystyczna dla takich państw jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Australia, Nowa Zelandia, wyrastając z prawa zwyczajowego, przekształciła się w prawo powszechne, pragmatyczne, niepisane, precedensowe. Uzasadnienie decyzji sędziowskiej w common law jest zawsze kazuistyczne i odwołuje się do szczególnych okoliczności sprawy. Prawo precedensowe jest tworzone w drodze wyroków sądowych. Różnią się one od orzeczeń prawa kontynentalnego przede wszystkim tym, że inaczej niż w systemie kontynentalnym stanowią one oficjalnie źródło prawa powszechnie obowiązującego. W common law nie ma też reguł prawnych, do jakich przywykł prawnik z kontynentu. W civil law podstawowe zasady są skodyfikowane i ta kodyfikacja służy jako podstawowe źródło prawa. Prawa te właściwe są dla krajów Europy kontynentalnej (w tym Polski), większości krajów Azji i Ameryki Południowej, a także pewnej grupy państw afrykańskich.

Niezależnie jednak od powyższego systemy pomocy prawnej istnieją we wszystkich państwachSzerzej: A. Cenzartowicz, Legal aid – przykłady ze świata, kwartalnik informacyjny Ministerstwa Sprawiedliwości. „Na Wokandzie” 2011, nr 8.. Systemy te różnią się między sobą pod względem charakteru i zakresu dostępnej pomocy oraz zasad jej przyznawania, jednakże cel wszystkich tych systemów jest taki sam – zapewnienie wszystkim skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Na określonych warunkach systemy krajowe zapewniają:

• zwolnienie lub pomoc w zakresie całości lub części opłat sądowych,
• pomoc prawnika, który udzieli nam porady przedprocesowej i w razie konieczności będzie reprezentować nas w sądzie bezpłatnie lub za niewielką opłatą.

Pomoc prawna może w poszczególnych krajach obejmować nie tylko zapewnienie wsparcia oskarżonego podczas rozprawy (pełnomocnik, całkowite lub częściowe zwolnienie z kosztów sądowych), zabezpieczenie praw osoby w postępowaniu cywilnym lub administracyjnym, ale również poradę prawną. Ponadto może ona obejmować również pokrycie wynagrodzenia doradców technicznych lub ekspertów (Belgia, Słowenia, Hiszpania), przygotowanie dokumentów niezbędnych w postępowaniu sądowym (Bułgaria, Estonia, Łotwa, Litwa, Szkocja), a także pokrycie wynagrodzenia notariuszy, komorników, a nawet prywatnych detektywów (Włochy). W Niemczech z kolei funkcjonuje Program Doradztwa Prawnego (Rechtsberatung Programm)Więcej informacji na temat pomocy w ramach Programu Doradztwa Prawnego można uzyskać z broszury Guter Rat ist nicht teuer (Dobra rada nie jest droga), dostępnej na stronie internetowej pod „Veröffentlichungen” (publikacje)., osobno udziela się tam również pomocy w zakresie opłacania kosztów sądowych.

We Francji pomoc prawna udzielana jest w sprawach spornych i bezspornych we wszystkich sądachObecny system pomocy prawnej we Francji (który zastąpił dawny, wprowadzony jeszcze przed przyjęciem ustawodawstwa z 1972 r.) reguluje ustawa o pomocy prawnej (nr 91-647 z dnia 10 lipca 1991 r.) oraz dekret nr 91-1266 z dnia 18 grudnia 1991 r. Obejmuje on: − właściwą pomoc prawną: pomoc finansową w postępowaniach sądowych i pozasądowych postępowaniach ugodowych; − pomoc w pokryciu honorariów adwokatów w postępowaniu karnym stanowiącym alternatywę do sprawy sądowej (ugoda i mediacja), w przypadku pomocy prawnej dla osób zatrzymanych przez policję w celu przesłuchania i postępowania dyscyplinarnego w więzieniach; oraz − dostęp do prawa (informacja, porady, bezpłatne konsultacje prawne). Osoby otrzymujące pomoc prawną mają prawo do bezpłatnego korzystania z usług adwokata lub innego prawnika (komornika, avoué, notariusza, licytatora itp.) oraz do zwolnienia z kosztów sądowych.. Pomocy można udzielić pozwanym i powodom dla całości lub jedynie części postępowania, także w celu wyegzekwowania wyroku. Decyzję o przyznaniu pomocy może wydać zarówno przewodniczący biura pomocy prawnej, jak i właściwy sąd. Jeśli wnioskodawca otrzyma pełną pomoc, pokryje ona wszystkie koszty postępowania (włącznie z honorariami adwokatów i innych prawników, np. notariusza). Koszty pomocy prawnej ponosi państwo.

Podobnie jest na Litwie – w zależności od dochodu wnioskodawcy może on otrzymać częściową pomoc prawną według jednej z sześciu stawek (wsparcie w wysokości od 15 do 85 proc. kosztów)Zgodnie z Ustawą Republiki Litewskiej o pomocy prawnej gwarantowanej przez państwo (z dnia 28 marca 2000 r.) udziela się następujących rodzajów pomocy prawnej: − podstawowa pomoc prawna; − państwowa pomoc prawna; − pomoc prawna ze strony instytucji publicznych.. Ubiegający się o przyznanie częściowej pomocy prawnej musi ponieść opłatę dodatkową, uzgodnioną między nim a adwokatem. Na Litwie pomoc prawna obejmuje informacje prawne, porady prawne, obronę oraz zastępstwo w sprawach cywilnych i administracyjnych. Udziela się następujących rodzajów pomocy: podstawowej (pomoc prawna oraz porada prawna gwarantowane przez lokalne rządowe organy wykonawcze), państwowej (informacje prawne, porady prawne, obrona oraz zastępstwo w postępowaniu), a także pomocy prawnej ze strony instytucji publicznych (informacje, porady prawne oraz zastępstwo w postępowaniu zapewniane przez instytucje zatwierdzone przez Ministerstwo Sprawiedliwości).

W Szwecji istnieją dwa uregulowane ustawowo rodzaje pomocy prawnej w sprawach cywilnych – porada prawna oraz pomoc prawnaInformacje na temat szwedzkiego systemu pomocy prawnej oraz formularze wniosków można uzyskać od Krajowej Administracji Sądowej pod następującym adresem: www.dom.se. Poradę można otrzymać we wszystkich kwestiach prawnych, z kolei pomoc prawną – w większości kwestii prawnych (istnieją tu jednak wyjątki, np. pomocy nie można udzielić w sprawach, w których powołany może zostać obrońca lub adwokat z urzędu). Porady udziela prawnik (trwa maksymalnie dwie godziny) i podlega ona opłacie. Osoba nieposiadająca wystarczających środków finansowych może zwrócić się o jej obniżenie o połowę, w przypadku małoletniego opłata jest anulowana w całości. Różnice po obniżeniu bądź anulowaniu opłaty wyrównuje prawnikowi państwo. Dodatkowo, wnioskując o pomoc prawną w Szwecji, trzeba uprzednio otrzymać przynajmniej godzinną poradę prawną oraz wykazać roczny dochód nieprzekraczający określonego progu.

W Wielkiej Brytanii istnieje kilka odrębnych systemów pomocy prawnej – dla Anglii i Walii, Szkocji, Irlandii Północnej oraz Gibraltaru. W Anglii i Walii za taką pomoc odpowiada specjalna rządowa instytucja Legal Services Commission (LSC) współpracująca z prawnikami oraz organizacjami pozarządowymi w celu zapewniania informacji, porad oraz prawnej reprezentacji uprawnionych osób (zatrudnia 1,7 tys. pracowników, rocznie pomaga ok. 2 mln osób, wydatki na finansowanie systemu bezpłatnej pomocy prawnej i udzielanie porad to każdego roku ok. 2 mld funtów). Komisja powołana została na mocy ustawy Access to Justice Act z 1999 r., która określa zasady prawnej obsługi społeczeństwa (community legal service) w sprawach cywilnych, rodzinnych, imigracyjnych oraz każdych innych, które nie są sprawami karnymiWięcej informacji można uzyskać na stronie internetowej Komisji Służb Prawnych, a szczegółowe dane adwokatów możemy znaleźć w Katalogu English. Jednostka Obsługi Klienta w Departamencie Policji i Prawa, Siedziba Główna LSC, 85 Gray’s Inn Road, London WC1X 8TX może pomóc, udzielając odpowiedzi na pytania dotyczące systemu finansowania publicznego usług prawnych w Anglii i Walii. Wyjaśni również, w jaki sposób rozpatrywane są wnioski wpływające na mocy Porozumienia Strasburskiego, jednakże warto pamiętać, że Siedziba Główna Komisji Służb Prawnych jako taka nie jest w stanie podjąć decyzji w sprawie przyznania finansowania.. Kryteria udzielania pomocy prawnej zależą od organu, przed którym toczy się sprawa, rodzaju i meritum sprawy oraz sytuacji finansowej wnioskującego. Pomocy ze środków publicznych można udzielić w całości lub w części, jeżeli zaś istnieją inne źródła jej finansowania (np. ubezpieczenie), wykorzystuje się je w pierwszej kolejności.

W Stanach Zjednoczonych historia legal aid sięga 1870 r., jednak w nowoczesnej formie system zaczął się kształtować dopiero w latach 60. XX w., głównie pod wpływem działalności fundacji prowadzących programy usług prawnych wspierających walkę z ubóstwem. W celu zapewnienia finansowania ze środków budżetu federalnego pomocy prawnej dla ubogich Amerykanów w sprawach cywilnych Kongres USA utworzył w 1974 r. Legal Services Corporation (LCS), którą kieruje zarząd składający się z jedenastu członków mianowanych przez prezydenta i zatwierdzonych przez Senat. LCS funkcjonuje jako niezależna i niedochodowa korporacja (independent non for profit corporation), mająca za zadanie promowanie równego dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz przekazywanie dotacji (np. w formie grantów) instytucjom wyspecjalizowanym w udzielaniu pomocy prawnej, w tym kancelariom, tzw. klinikom prawa funkcjonującym przy szkołach prawa, a także organizacjom użyteczności publicznej. Do najczęstszych spraw, z którymi zwracają się osoby ubiegające się o pomoc prawną w USA, należą: pozbawienie zasiłku, eksmisja, przemoc w rodzinie, sprawy imigracyjne, ochrona konsumentów oraz sprawy z zakresu szeroko pojętej dyskryminacjiWięcej o systemie pomocy prawnej w USA pisze: A. W. Houseman, Civil Legal Aid in the United States. An Overview of the Program in 2003, Center for Law and Social Policy, September 2003. Także: M. Araszkiewicz, Poradnictwo prawne i obywatelskie a nowe technologie, Instytut Prawa i Społeczeństwa, Warszawa 2012. .

Unia Europejska stawia sobie za cel utworzenie prawdziwej przestrzeni sprawiedliwości, w której każdy obywatel Europy może zwrócić się do sądów innego państwa członkowskiego z taką samą łatwością, z jaką zwraca się do sądów w swoim własnym kraju.

W 1999 roku Rada Europejska podkreśliła znaczenie łatwego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, wzywając Komisję do przedstawienia inicjatyw w następujących dziedzinach: pomoc prawnaRezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 czerwca 2013 r. w sprawie poprawy dostępu do wymiaru sprawiedliwości: pomoc prawna w sporach transgranicznych (2012/2101(INI)), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=//EP//TEXT+TA+P7-TA-2013-0240+0+DOC+XML+V0//PL, odszkodowania dla ofiar przestępstw oraz alternatywne sposoby rozstrzygania sporów. Rada dodała, że należałoby ustalić wspólne minimalne normy dotyczące formularzy lub dokumentów wielojęzycznych, jakie miałyby być stosowane w transgranicznych postępowaniach sądowych w całej Unii. W samej Karcie Praw Podstawowych Unii EuropejskiejKarta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2010/C 83/02), Dz. Urz. Unii Europejskiej C 83/389. przewiduje się w art. 47 akapit trzeci, że „pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie, w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości”Sprawa DEB Deutsche Energiehandels– und Beratungsgesellschaft mbH przeciwko Republice Federalnej Niemiec – wyrok TS z 22 grudnia 2010 r. w sprawie C-279/09..

Podstawą akapitu pierwszego wskazanego wyżej artykułu Karty jest art. 13 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Jednakże w prawie Unii ochrona jest bardziej rozległa, ponieważ gwarantuje prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem. Trybunał Sprawiedliwości potwierdził to prawo w swoim wyroku z 15 maja 1986 r. jako ogólną zasadę prawa UniiSprawa Johnston v. Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary – wyrok Trybunału z 15 maja 1986 r. w sprawie 222/84.. Akapit drugi natomiast odpowiada artykułowi 6 ust. 1 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wspomnianej powyżej. W prawie Unii prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy nie jest ograniczone do spraw odnoszących się do praw i obowiązków o charakterze cywilnym. Jest to jedna z konsekwencji faktu, że Unia jest podmiotem prawa, zgodnie z wyrokiem TrybunałuWyrok Trybunału w sprawie 294/83, „Les Verts” przeciwko Parlamentowi Europejskiemu – wyrok z 23 kwietnia 1986 r., [1986] ECR 1339.. Niemniej jednak, z wyjątkiem ich zakresu zastosowania, gwarancje przyznane przez europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności są podobnie stosowane w Unii. W odniesieniu do akapitu trzeciego należy zwrócić uwagę, że zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka należy zapewnić pomoc prawną wówczas, gdy przy braku takiej pomocy niemożliwe jest zapewnienie skutecznego środka prawnegoOrzeczenie ETPCz w sprawie Airey przeciwko Irlandii z 9 października 1979 r. (ETPCz, Seria A, nr 32, s. 11)..

Zanim opisany zostanie sposób wystąpienia z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej w ramach państw należących do Wspólnoty, warto jeszcze wskazać najłatwiej dostępne źródło uzyskania podstawowych informacji m.in. o systemach pomocy prawnej w poszczególnych państwach członkowskich UE. W wyniku ustawicznej troski wspólnotowego prawodawcy, ale też państw członkowskich UE/WE działających międzyrządowo, o ułatwienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, decyzją Rady (WE) 470/2001 z dnia 28 maja 2001 r. ustanowiono Europejską Sieć Sądową w sprawach cywilnych i handlowychDz.U. L 27.06.2001, nr 174, poz. 25.. Znajdują się tutaj wszelkie niezbędne informacje, dotyczące m.in. pomocy prawnej. W tym portalu, oprócz informacji dotyczących systemów prawnych państw członkowskich UE, znajdują się także informacje dotyczące współpracy w sprawach z państwami trzecimihttp://ec.europa.eu/civiljustice/legal_aid/legal_aid_gen_pl.htm .

Podstawowym dokumentem w zakresie współpracy pomiędzy państwami członkowskimi UE w sprawach cywilnych i handlowych jest przyjęta 27 stycznia 2003 r. przez Radę WE dyrektywa nr 2003/8/WE w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimum wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterzeTekst dyrektywy w języku polskim, Dz.U. UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 19, t. 6, s. 90. Wdrożenie dyrektywy w Polsce nastąpiło ustawą z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sporach cywilnych prowadzonych w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania. Dz.U. z 2005 r. nr 10, poz. 67; z 2006 r. nr 120, poz. 824 oraz z 2011 r. nr 129, poz. 735.. W praktyce – pewnie z uwagi na jednak najczęstszą migrację Polaków do państw członkowskich Unii – na jej podstawie najczęściej przekazywane są wnioski o uzyskanie pomocy prawnej. Dyrektywa ta ma pierwszeństwo w stosunkach między państwami członkowskimi Unii Europejskiej przed wszystkimi wielo- i dwustronnymi konwencjami, porozumieniami czy umowami. Postanowienia tego dokumentu unijnego ułatwiają ubieganie się o pomoc prawną w sporach transgranicznych przez osoby, które nie posiadają wystarczających środków, w wypadkach gdy pomoc jest konieczna w celu zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Przedmiotowy zakres zastosowania dyrektywy stanowią spory transgraniczne, innymi słowy – sytuacje, gdy osoba zwracająca się o pomoc prawną nie zamieszkuje w państwie członkowskim, w którym sprawa zostanie rozpatrzona lub w którym decyzja ma być wykonywana. Dyrektywa ma zastosowanie do sporów transgranicznych w sprawach cywilnych i handlowych, bez względu na rodzaj organu sądowego, który ma rozstrzygnąć spór. Stosowanie dyrektywy nie obejmuje w szczególności spraw podatkowych, celnych i administracyjnych. Ma ona zastosowanie w obrocie prawnym pomiędzy wszystkimi państwami członkowskimi Unii Europejskiej z wyjątkiem DaniiW stosunkach pomiędzy Danią i innymi państwami członkowskimi obowiązuje Porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej sporządzone w Strasburgu dnia 27 stycznia 1977 r.. Ustanowiona jest tu zasada, że osoby nieposiadające wystarczających środków, aby bronić swoich praw, są uprawnione do otrzymania stosownej pomocy prawnej. Określa też usługi, które należy zapewnić, aby pomoc prawną można było uznać za właściwą:

• dostęp do przedprocesowej porady prawnej,
• pomoc prawna oraz reprezentowanie w sądzie,
• zwolnienie z kosztów postępowania lub pomoc w ich pokryciu, w tym kosztów związanych z transgranicznym wymiarem sprawy.

Zakresem pomocy prawnej powinna być objęta, według tej regulacji, przedprocesowa porada prawna służąca rozstrzygnięciu sporu przed wniesieniem sprawy do sądu, pomoc prawna w trakcie wnoszenia sprawy do sądu oraz reprezentowanie w sądzie, a także pomoc w kosztach procesu lub zwolnienie z powyższych kosztów. W przypadku przyznania pomocy prawnej musi ona obejmować całe postępowanie, włączając koszty związane z wykonaniem orzeczenia. Udzielenie wnioskodawcy pomocy prawnej powinno być kontynuowane w przypadku, gdy ma miejsce odwołanie od wyroku przez beneficjenta pomocy prawnej lub przeciwko niemu, dopóki zostają spełnione warunki dotyczące środków finansowych i istoty sporu. Pomoc prawna musi zostać przyznana w równym stopniu w przypadku tradycyjnego procesu, jak i pozasądowej formy postępowania, takiej jak rozprawa ugodowa, jeśli odwołanie się do niej jest wymagane przez prawo lub nakazane przez sąd.

W państwach członkowskich, w których strona przegrywająca jest obciążona kosztami strony przeciwnej, w przypadku gdy korzystający z pomocy prawnej przegrywa proces, pomoc prawna pokrywa także koszty poniesione przez stronę przeciwną, jeżeli pokrywałaby koszty, jakimi obciążony byłby korzystający z pomocy stale zamieszkujący lub przebywający na terytorium państwa członkowskiego, w którym mieści się sąd. Nadmienić w tym miejscu należy, że państwa członkowskie nie zapewniają pomocy prawnej lub reprezentowania w sądzie w przypadku procesów umożliwiających stronom sporu osobiste reprezentowanie interesów, z wyjątkiem przypadków, w których sąd lub inny uprawniony do tego organ postanowi inaczej w celu zapewnienia równości stron lub ze względu na złożoność sprawy. Ponadto państwa członkowskie mogą żądać od korzystających z pomocy prawnej uiszczenia odpowiedniej części kosztów procesu w przypadku, gdy ich sytuacja finansowa znacznie się polepszyła lub też gdy decyzja o przyznaniu pomocy prawnej została podjęta na podstawie nieścisłych informacji udzielonych przez wnioskodawcę. Dyrektywa określa także warunki dotyczące środków finansowych wnioskującego lub istoty sporu, których spełnienia może wymagać państwo członkowskie przed przyznaniem pomocy prawnejSzczegółowe informacje każdego z państw członkowskich znajdują się na stronie europejskiej sieci sądowniczej: http://ec.europa.eu/civiljustice/legal_aid/legal_aid_gen_pl.htm. Tekst stanowi ponadto, że pomoc prawna musi zostać udzielona – pod pewnymi warunkami – osobom mającym możność korzystania z alternatywnych metod rozwiązywania sporów.

Każda osoba, która ma stałe miejsce zamieszkania na terytorium jednej z umawiających się stron i która chce ubiegać się o przyznanie pomocy sądowej w sprawach cywilnych, handlowych na terytorium innej umawiającej się strony, może złożyć swój wniosek w państwie, gdzie znajduje się jej stałe miejsce zamieszkania. Dyrektywa Rady porządkuje bowiem pewne mechanizmy współpracy sądowej między organami państw członkowskich wyznaczonymi, aby ułatwiać przekazywanie wniosków o pomoc prawną i prowadzić postępowanie ich dotyczące. W szczególności przewiduje ona możliwość składania wniosku w kraju zamieszkania wnioskodawcy, po czym wniosek następnie winien szybko i nieodpłatnie zostać przekazany, przez organ przekazujący, władzom państwa, które ma przyznać pomoc. Każde państwo ustanawia jedną (lub więcej) jednostkę przekazującą wspomniane wnioski jednostkom zagranicznymNa podstawie art. 21 ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej: „Wnioskodawca, który ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej, ubiegający się o prawo pomocy w postępowaniu, które ma być wszczęte lub jest prowadzone w innym państwie członkowskim, może złożyć wniosek o przyznanie tego prawa również za pośrednictwem sądu okręgowego właściwego dla miejsca jego zamieszkania lub zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej”. . Każde państwo ustanawia też centralną jednostkę przyjmującą, odpowiedzialną za odbiór wniosków z innych państwTamże – art. 8: „1. Wniosek o przyznanie prawa pomocy składa się w sądzie, w którym ma być wszczęte lub jest prowadzone postępowanie rozpoznawcze. Jeżeli wniosek dotyczy przyznania prawa pomocy w postępowaniu wykonawczym albo egzekucyjnym, składa się go w sądzie rejonowym, w którego obszarze właściwości jest lub ma być wykonane orzeczenie lub prowadzona egzekucja. 2. Wniosek o przyznanie prawa pomocy można złożyć również za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej lub za pośrednictwem wyznaczonego w tym celu właściwego organu państwa członkowskiego, w którym wnioskodawca ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Ministerstwo Sprawiedliwości niezwłocznie przekazuje wniosek do właściwego sądu”..

Organ przesyłający świadczy wnioskodawcy pomoc w celu zapewnienia, że zostały dołączone wszystkie dokumenty, które według jego wiedzy są niezbędne do rozpoznania wniosku. Świadczy także wnioskodawcy pomoc przy dokonywaniu niezbędnych tłumaczeń dokumentów. Wniosek oraz dołączone do niego dokumenty powinny być sporządzone w urzędowym języku (lub jednym z urzędowych języków) państwa, w którym znajduje się jednostka przyjmująca, lub powinno być do nich dołączone tłumaczenie na ten język. Jednakże wnioski wraz z dołączonymi dokumentami mogą być sporządzane w językach angielskim lub francuskim albo tłumaczone na jeden z tych języków.

Dyrektywa przewiduje dwa standardowe formularze, jeden służący do składania wniosków o udzielenie pomocy prawnej i drugi służący do przesyłania takich wnioskówPor. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005 r. w sprawie określenia wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formularza wniosku o przyznanie prawa pomocy oraz określenia wzoru urzędowego formularza przekazania wniosku o przyznanie prawa pomocy.. Źródłem informacji dotyczących stosowania dyrektywy, a jednocześnie dogodnym narzędziem do wypełniania formularzy, jest „europejski atlas sądowniczy w sprawach cywilnych”Dostępny pod adresem: http://ec.europa.eu/justice_home/judicialatlascivil/html/index_pl.htm. Niniejszy atlas – jak zapisano w treści zamieszczonej na „stronie głównej” – zapewnia przyjazny dostęp do informacji dotyczących współpracy sądowej w sprawach cywilnych. Korzystając z jego udogodnień, możemy ustalić jednostkę przyjmującą wniosek w danym państwie, wypełnić formularze, przetłumaczyć je i po dołączeniu wymaganych załączników i podpisaniu wysłać do właściwego organu. Za pomocą atlasu można określić właściwe sądy lub organy, do których można wystąpić w określonym celu.

Dodatkowo w zakresie pomocy prawnej należy wspomnieć o rozporządzeniu Rady (WE) nr 4/2009 z 18 grudnia z 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, które w stosunku do Polski stosuje się od 18 czerwca 2011 r.Od 18 czerwca 2011 r. zaczął obowiązywać państwa UE, poza Danią i Wielka Brytanią, Protokół o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych sporządzony w Hadze 23 listopada 2007 r. oraz będące jego uzupełnieniem rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych. Poza ww. protokołem haskim dnia 23 listopada 2007 r. przyjęto Konwencję o międzynarodowym dochodzeniu alimentów na rzecz dzieci i innych członków rodziny. Konwencja ta będzie w przyszłości (przewidywany termin jej obowiązywania to rok 2013) stanowić uzupełnienie wyżej wymienionych przepisów wewnętrznych UE dotyczących alimentów realizowanych między państwami, które do Konwencji już przystąpiły, i tymi, które to uczynią. Zawiera ona przepisy ustanawiające ramy dla wzajemnego uznawania i wykonywania orzeczeń dotyczących alimentów, przewiduje uproszczone postępowanie o uznanie i wykonanie oraz pewne aspekty postępowania egzekucyjnego. Zapewnia także wierzycielom szeroką pomoc organów centralnych w dochodzeniu alimentów. UE zainteresowana związaniem się z Konwencją dla możliwości realizowania alimentów przyjęła jej postanowienia poprzez decyzję Rady z 31 marca 2011 r. Poza tym Konwencję podpisały dotychczas: USA, Norwegia, Ukraina, Japonia, Chiny, Rosja, Australia, Kanada, Brazylia., a które stosujemy w zakresie pomocy prawnej przy sprawach alimentacyjnych. Na jego podstawie wierzyciel wnosi o przyznanie bezpłatnej pomocy prawnej. Zgodnie z art. 46 rozporządzenia: „Wezwane państwo członkowskie zapewnia bezpłatną pomoc prawną w przypadku wszystkich wniosków złożonych przez wierzyciela na mocy art. 56, dotyczących zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunków między rodzicami i dziećmi w wieku poniżej 21 lat”. Regulacja ta zapewnia wierzycielom alimentacyjnym uzyskanie za pośrednictwem jednostki centralnej wyznaczonej w państwie ich zamieszkania wszechstronnej pomocy w dochodzeniu alimentów za granicą. Organem centralnym wyznaczonym na podstawie art. 49 ust. 1 rozporządzenia nr 4/2009 jest w Rzeczypospolitej Polskiej Ministerstwo SprawiedliwościNotyfikacja RP do rozporządzenia nr 4/2009 dostępna na stronie: http://bip.ms.gov.pl/pl/ministerstwo/wspolpraca-miedzynarodowa/alimenty/download,2418,1.html, natomiast sądy okręgowe są organami wyznaczonymi do wykonywania zadań organu centralnego, określonych w art. 51 wymienionego rozporządzenia, w zakresie przekazywania wniosków i podejmowania wszelkich właściwych działań w odniesieniu do przekazywanych wniosków. Rozporządzenie to nie narusza stosowania dyrektywy nr 2003/8/WE z zastrzeżeniem rozdziału V (art. 68 ust. 3).

Jak widać, skierowanie wniosku o pomoc prawną w sprawach cywilnych czy alimentacyjnych do państwa należącego do Wspólnoty wymaga jedynie zgłoszenia się wnioskodawcy do sądu okręgowego w miejscu jego zamieszkania. Sąd pomoże w skompletowaniu wniosku, przekaże wszystkie dokumenty do tłumaczenia na koszt Skarbu Państwa i prześle wniosek do właściwego organu. Dzięki przepisom unijnym w tym zakresie w sprawach cywilnych możemy uzyskać całkowite zwolnienie od kosztów postępowania oraz bezpłatną pomoc profesjonalnego pełnomocnika, od samej porady przedprocesowej, na ewentualnej egzekucji naszego orzeczenia kończąc.

W sprawach karnych natomiast w zakresie państw należących do Wspólnoty obowiązuje obecnie jedynie dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnymDz.U. UE z 26 października 2010 r. L nr 280, s. 1–7.. Dyrektywa ta gwarantuje prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego w postępowaniu karnym oraz w postępowaniu służącym wykonaniu europejskiego nakazu aresztowaniaDecyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi, Dz.U. L 190, 18.7.2002.. Ten przejaw pomocy prawnej ma zastosowanie do osób od chwili, gdy właściwe organy danego państwa członkowskiego poinformują je, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne ustalenie tego, czy popełniły one przestępstwo, w tym wydania wyroku lub rozpatrzenia wszelkich odwołań. W orzecznictwie strasburskim w sprawach karnych widoczny jest trend do objęcia jednostki zakresem pomocy prawnej również na etapie podstawowym, m.in. w ramach postępowania przygotowawczegoWyrok ETPCz z 27 listopada 2008 r., skarga nr 36391/02, Salduz v. Turcja., w toku przesłuchania przez policję oraz innych przesłuchańTamże, § 52, por. wyrok ETPCz z 13 stycznia 2010 r., skarga nr 7377/03, Dayanan v. Turcja., w razie pozbawienia wolnościWyrok ETPCz z 14 października 2010 r., skarga nr 1466/07, Brusco v. Francja. i niezależnie od formalnej kwalifikacji czynuWyrok ETPCz z 11 grudnia 2008 r., skarga nr 4268/04, Panovits v. Cypr..

Dodatkowo Komisja Europejska przedłożyła propozycję dyrektywy w sprawie prawa do informacji, która określi minimalne normy w zakresie prawa do informacji o prawach i o zarzutach, a także prawa dostępu do akt sprawyCOM (2010)392 z 20 lipca 2010 r., oraz propozycję dyrektywy w sprawie ustanowienia minimalnych wspólnych norm w zakresie przysługującego osobom podejrzanym i oskarżonym w postępowaniu karnym prawa dostępu do adwokata oraz powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniuCOM (2011)326 z 8 czerwca 2011 r..

Jeśli natomiast pragniemy uzyskać pomoc prawną w państwie nienależącym do UE, powinniśmy wiedzieć o konwencjach międzynarodowych, które mają ułatwiać nam życie. Podstawowymi dokumentami w zakresie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy prawnej, które stosujemy w państwach nienależących do Wspólnoty, są:

W sprawach cywilnych i handlowych:

1. Porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, sporządzone w Strasburgu w dniu 27 stycznia 1977r.Dz.U. z 1999 r. nr 102, poz. 1183. Stało się ono inspiracją dla przyjęcia przez Radę dyrektywy 2003/8/EC z dnia 27 stycznia 2003 r. w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze (Dz.U. nr L 26 z 31 stycznia 2003 r., s. 41–47), a w niej – mechanizmu powiadamiania oraz przekazywania wniosków (jednak odmiennie niż w porozumieniu ustanowiono limit czasowy dla przekazywania wniosków o pomoc prawną). wraz z załączonym doń oświadczeniem rządowym z dnia 30 września 1999 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską porozumienia europejskiegoDz.U. z 1999 r. nr 102, poz. 1184.. Porozumienie to wprowadza procedurę, na mocy której w przypadku jeśli zwyczajowo zamieszkujemy na terytorium jednej z umawiających się stron i pragniemy zwrócić się o pomoc prawną na terytorium innej umawiającej się strony, możemy złożyć wniosek w państwie, w którym zwyczajowo zamieszkujemy. Na jego mocy każde państwo wyznacza właściwy dla przekazywania wniosków organ, do którego wnioskodawca zgłasza się z prośbą o pomoc w przygotowaniu wniosku o przyznanie pomocy sądowej na terenie innego umawiającego się państwa. Państwo to na określonych warunkach przekaże wniosek do innego państwa oraz udzieli pomocy w zakresie dokonania tłumaczenia wniosku na wskazany przez każde państwo język, na koszt Skarbu PaństwaRzeczpospolita oświadczyła, że organami przesyłającymi przewidzianymi w art. 2 Porozumienia są prezesi sądów okręgowych. – Oświadczenie Rządowe z dnia 30 września 1999 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Porozumienia europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, sporządzonego w Strasburgu dnia 27 stycznia 1977 r., Dz.U. z 1999 r. nr 102, poz. 1184.. Stronami porozumienia są, poza państwami członkowskimi UE: Albania, Azerbejdżan, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Gruzja, Macedonia, Norwegia, Serbia, Szwajcaria, Turcja.
2. Konwencja o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, sporządzona w Hadze w dniu 25 października 1980 r.Dz.U. z 1995 r. nr 18, poz. 86. Również zawiera ona postanowienia dotyczące przekazywania wniosków o przyznanie pomocy prawnej pomiędzy umawiającymi się stronamiStronami Konwencji są, poza niektórymi państwami członkowskimi UE: Albania, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Macedonia, Serbia i Szwajcaria., w formie uzgodnionego przez wszystkie strony modeluKonwencja ta przewiduje tzw. „formularze wzorcowe” jako załączniki do Konwencji pomocne w sporządzeniu wniosku o pomoc sądową oraz przekazaniu wniosku o pomoc sądową.. Konwencja ta wymaga, aby pomoc prawna była przyznawana obywatelom i rezydentom umawiających się stron na terytorium innych umawiających się państw na tych samych zasadach, jak gdyby zamieszkiwali tamże Tutaj – w myśl oświadczenia RP – także prezesi sądów okręgowych są organami właściwymi do przekazania wniosków. Oświadczenie Rządowe z dnia 20 października 1994 r. w sprawie przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Konwencji o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, sporządzonej w Hadze dnia 25 października 1980 r., Dz.U. z 1995 r. nr 18, poz. 87.. Podobnie jak w przypadku powyżej wskazanego Porozumienia europejskiego, właściwy organ w państwie, w którym wnioskodawca zwykle zamieszkuje, na określonych warunkach przekaże wniosek do innego państwa oraz udzieli pomocy w zakresie dokonania tłumaczenia wniosku na wskazany przez każde państwo język, na koszt Skarbu Państwa. W myśl jednak art. 13 tej Konwencji przyznana na jej mocy pomoc sądowa – w zakresie doręczenia dokumentów, niezależnie od ich formy, które ma być dokonane w innym umawiającym się państwie, dotyczących postępowania z udziałem osoby korzystającej z pomocy sądowej – nie może powodować obowiązku zwrotu jakichkolwiek kosztów. Powyższe dotyczy również wniosków o udzielenie pomocy prawnej i wywiadów środowiskowych, jednak z wyjątkiem wynagrodzenia biegłych i tłumaczy
3. Konwencja dotycząca procedury cywilnej, podpisana w Hadze 1 marca 1954r.Dz.U.63.17.90. Stronami Konwencji są poza Polską: Albania, Argentyna, Armenia, Austria, Belgia, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra, Czechy, Dania, Egipt, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Izrael, Japonia, Kirgistan, Liban, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Macedonia, Makao, Maroko, Mołdowa, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Rosja, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Surinam, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Ukraina, Uzbekistan, Watykan, Węgry, Włochy. W art. 20 Konwencja zezwala w sprawach cywilnych i handlowych obywatelom jednego z umawiających się państw na przyznawanie w każdym innym z tych państw zwolnienia od kosztów sądowych na równi z własnymi obywatelami tego państwa stosownie do ustaw obowiązujących w państwie, w którym złożono wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Zgodnie z art. 23 natomiast, jeżeli wnioskodawca przebywa w innym kraju aniżeli w tym, w którym wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych ma być złożony, wniosek jego o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych wraz ze świadectwem lub oświadczeniem o niezamożności, a w szczególnych przypadkach wraz z innymi dokumentami potrzebnymi do rozpatrzenia sprawy, będzie mógł być przesłany do władzy, która ma sprawę rozstrzygnąć, lub do władzy wskazanej przez państwo, w którym wniosek ma być rozpatrzony, za pośrednictwem konsula tego kraju, do którego wnioskodawca należy. Tutaj przyznana pomoc sądowa nie obejmuje wynagrodzenia biegłych.
4. Na podstawie rozciągnięcia działania Konwencji między Polską a Wielką Brytanią i Irlandią Północną w przedmiocie postępowania w sprawach cywilnych i handlowych z 26 sierpnia 1931 r.Dz.U. z 1932 r. nr 55, poz. 533. Konwencja ta nie ma zastosowania do terytorium Wielkiej Brytanii – jako państwa członkowskiego UE – ma natomiast zastosowanie w stosunku do następujących państw: Australia, Bahama, Dominikana, Fidżi, Kanada, Kenia, Lesotho, Nowa Zelandia, Suazi, Tanzania, Tonga. Na podstawie punktu IV tej Konwencji „Prawo ubogich, areszt za długi i zabezpieczenie kosztów” obywatele umawiających się państw korzystają ze zwolnienia od kosztów sądowych na takich samych zasadach, jak obywatele państwa, w którym pomoc sądowa ma być udzielona. Artykuł 13 tej Konwencji wskazuje, że wszelkie trudności związane ze stosowaniem Konwencji będą rozstrzygane w drodze dyplomatycznej. Przy uwzględnieniu faktu, że we wszystkich państwach, które doń przystąpiły (poza Suazi), posiadamy placówki dyplomatyczne lub przynajmniej akredytowane jednostki dyplomatyczneWykaz polskich placówek dyplomatycznych dostępny pod adresem: http://www.msz.gov.pl/pl/informacje_konsularne/polskie_placowki/, w praktyce celowe wydaje się przekazanie naszego wniosku o przyznanie pomocy sądowej wraz z oświadczeniem o naszej sytuacji materialnej, łącznie z tłumaczeniem na język urzędowy danego państwa, do placówki dyplomatycznej, z prośbą o jego dalsze przez nią skierowanie do właściwego organu na terenie państwa, w którym o pomoc sądową chcemy się staraćZgodnie z postanowieniami art. 11 ustawy z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. nr 215, poz. 1823 ze zm.) konsul zapewnia pomoc obywatelom polskim w realizacji praw przysługujących im zgodnie z prawem państwa przyjmującego oraz prawem i zwyczajami międzynarodowymi. Do obowiązku konsula należy m.in. „ochrona praw i interesów obywateli Rzeczpospolitej Polskiej” (art. 10 ust. 1 ustawy). .
5. Na zasadzie faktycznej wzajemności USA (stan Kalifornia i Massachusetts). Pomimo że Polska nie ma żadnej umowy w kwestii zwolnienia od kosztów sądowych z USA, funkcjonuje tu zasada wzajemności (wzajemnego zwalniania stron od kosztów postępowania). Wnioski w przypadku braku umów międzynarodowych kieruje się do Konsulatu Generalnego RP w stanie, w którym postępowanie ma się odbywać. Polska placówka dyplomatyczna przekazuje wniosek właściwemu organowi na danym terenie USA. Do wniosku skierowanego do Konsulatu RP, w którym prosimy o skierowanie go do właściwego organu, dołączamy wniosek o zwolnienie od kosztów z uzasadnieniem oraz oświadczeniem o naszej sytuacji materialnej i stanie rodzinnym, które potwierdza nasze uprawnienie do uzyskania pomocy prawnej. Wszystkie dokumenty muszą być przetłumaczone i przekazane w oryginałach. Ponadto w sprawach alimentacyjnych, także na zasadzie wzajemności, strona dochodząca alimentów może ubiegać się o zwolnienie od kosztów postępowania. W takim przypadku pytanie dotyczące tego zagadnienia zawarte jest w samym wniosku strony, która o alimenty się ubiega, i jest ona automatycznie zwalniana od kosztów postępowania. Wnioski takie składa się już bez pośrednictwa konsulatu do właściwego organuWykaz agencji w poszczególnych stanach USA: J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, wyd. 9, Warszawa 2012, s. 906..
6. Z umów dwustronnych, z których część dotyczy wyłącznie spraw cywilnych, a część także spraw karnych, należy w zakresie zwolnienia od kosztów sądowych wymienić:

• Algieria – Umowa dotycząca obrotu prawnego w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1982 r. nr 10, poz. 73 i 74).
• Białoruś – Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz.U. z 1995 r. nr 128, poz. 619 i 620).
• Chiny – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1988 r. nr 9, poz. 65 i 66).
• Egipt – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U z 1994 r. nr 34, poz. 126 i 127).
•  Irak – Umowa o pomocy prawnej i sądowej w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1989 r. nr 70, poz. 418 i 419).
• Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia – Umowa o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1963 r. nr 27, poz. 162 i 163).
• Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych (Dz.U. z 1987 r. nr 24, poz. 135 i 136).
• Kuba – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych (Dz.U. z 1984 r. nr 47, poz. 247 i 248).
• Libia – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, handlowych, rodzinnych i karnych (Dz.U. z 1987 r. nr 13, poz. 80 i 81).
• Maroko – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1983 r. nr 14, poz. 69 i 70).
• Mongolia – Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz.U. z 2003 r. nr 43, poz. 370 i 371).
• Rosja – Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 2002 r. nr 83, poz. 750 i 751).
• Syria – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1986 r. nr 37, poz. 181 i 182).
• Tunezja – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1987 r. nr 11, poz. 71 i 72).
• Turcja – Umowa o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. z 1992 r. nr 3, poz. 13 i 14).
• Ukraina – Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych (Dz.U. z 1994 r. nr 96, poz. 465 i 466).
• Wietnam – Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych (Dz.U. z 1995 r. nr 55, poz. 289 i 290).

Umowy dwustronne, których stroną jest Polska, najczęściej są generalnie tytułowane „umowa dotycząca obrotu prawnego w sprawach cywilnych i karnych”, „umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych” lub „umowa o współpracy prawnej w sprawach cywilnych i karnych”. Rzadko zdarzają się precyzyjniejsze, wskazujące rodzaj unormowań. Na ich podstawie, w przypadku państw nienależących do Wspólnoty oraz tych, które nie przystąpiły do wielostronnych konwencji, wskazanych wcześniej, możemy uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniach prowadzonych przed sądami na ich terenie. Umowy te charakteryzują się znacznym wzajemnym podobieństwem co do rodzaju unormowania, a nawet przyjętych rozwiązań szczegółowych. Zawierają w swoich postanowieniach informacje dotyczące pomocy sądowej, najczęściej nazwane „Zwolnienie od kosztów sądowych”, gdzie zawarte są podobnej treści postanowienia, że „obywatele jednej umawiającej się strony korzystają na terytorium drugiej umawiającej się strony ze zwolnienia od kosztów sądowych oraz z prawa bezpłatnego zastępstwa procesowego na tych samych warunkach i w takim samym zakresie co obywatele tej umawiającej się strony”. Ponadto zawierają one postanowienia, jakie dokumenty należy dla uzyskania pomocy sądowej przedłożyć, a mianowicie np. w art. 47 umowy między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych dla uzyskania zwolnienia od kosztów lub przyznania bezpłatnego zastępstwa procesowego należy złożyć zaświadczenie o sytuacji osobistej, rodzinnej i majątkowej wnioskodawcy. Zaświadczenie takie wydaje właściwy organ tej umawiającej się strony, na której terytorium ma miejsce zamieszkania lub pobytu wnioskodawca. Jeżeli wnioskodawca nie zamieszkuje ani nie przebywa na terytorium jednej z umawiających się stron, zaświadczenie może wydać przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny tej umawiającej się strony, której obywatelem jest wnioskodawca. Sąd orzekający o zwolnieniu od kosztów może żądać od organu, który wydał zaświadczenie, dodatkowych wyjaśnień lub uzupełnienia danych. Wnioski można zgłaszać jednocześnie z pozwem lub wnioskiem wszczynającym postępowanie. Podobnie jak w przypadku wskazanych konwencji, w przypadku umów dwustronnych obywatel jednej umawiającej się strony ubiegający się o zwolnienie od kosztów lub bezpłatne zastępstwo adwokackie przed sądem drugiej umawiającej się strony może zgłosić taki wniosek pisemnie lub ustnie do protokołu w sądzie właściwym według swego miejsca zamieszkania lub pobytu. Sąd ten przesyła właściwemu sądowi drugiej umawiającej się strony wniosek wraz z zaświadczeniem o sytuacji osobistej i materialnej.

Poza informacjami dotyczącymi podstawy prawnej, dzięki której wysłanie wniosku o przyznanie pomocy prawnej jest możliwe, istotnym elementem umożliwiającym przekazanie takiego wniosku jest kwestia uprawnionych podmiotów, którym na terenie innego państwa przysługuje zwolnienie od kosztów. Odnosząc się do zakresu podmiotowego prawa do sądu i sprawiedliwego procesu, którego elementem jest możliwość uzyskania pomocy prawnej, Trybunał Sprawiedliwości UE uznał, że prawo to przysługuje zarówno osobom fizycznym, jak i prawnymWyrok TSUE z 22 grudnia 2010 r., C–279/09, DEB Deutsche Energiehandels- und Beratungsgesellschaft mbH v. Bundesrepublik Deutschland, Zb. Orz. 2010, s. I–3849, pkt 61 i 62.. Jednakże brak jest wspólnych zasad dotyczących udzielania pomocy prawnej osobom fizycznym i prawnym. W ocenie Rzecznika Generalnego unijnego TrybunałuOpinia Rzecznika Generalnego Paola Mengozziego z 2 września 2010 r. do sprawy DEB Deutsche Energiehandelsund Beratungsgesellschaft mbH v. Republika Federalna Niemiec, C 279/09, dostępna na: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:62009CC0279. „praktyka międzynarodowa nie wymaga, aby państwa przyznawały pomoc prawną osobom prawnym. Ani art. 20 konwencji haskiej dotyczący procedury cywilnej, ani art. 1 porozumienia europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, ani art. 1 akapit 1 i 2 konwencji haskiej o ułatwianiu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych nie pozwalają stwierdzić, że osobom prawnym należy się prawo do pomocy prawnej podobne do tego, które przysługuje osobom fizycznym. Powyższe porozumienia i konwencje wskazują bowiem jedynie, że beneficjentami pomocy są obywatele każdego z umawiających się państw. Należy również zauważyć, że w konwencji haskiej o ułatwianiu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych w rozdziale 1 dotyczącym pomocy prawnej nigdzie nie pojawia się pojęcie osób prawnych. Natomiast jednoznacznie odnoszą się do nich przepisy rozdziału 2 dotyczące cautio iudicatum solvi i wykonania orzeczenia w zakresie kosztów

Trzeba także zauważyć ograniczenia podmiotowe kręgu beneficjentów systemu w doświadczeniach państw obcych, w których prawo pomocy prawnej osób prawnych należy do rzadkości i jest dalece limitowane.

W Szwecji na przykład poradę prawną może otrzymać każdy (osoby fizyczne i osoby prawne) we wszystkich kwestiach prawnych, natomiast pomoc prawna dostępna jest jedynie dla osób fizycznych (obywatele wszystkich państw członkowskich UE), tzn. spółki, stowarzyszenia itp. nie kwalifikują się do pomocy prawnej. W określonych przypadkach jednakże pomoc prawną można przyznać w sprawach dotyczących spadku po osobie zmarłej. Obywatele wszystkich państw członkowskich UE mają tam takie samo prawo do pomocy prawnej jak obywatele szwedzcyInformacje na temat szwedzkiego systemu pomocy prawnej oraz formularze wniosków można uzyskać od Krajowej Administracji Sądowej pod następującym adresem: www.dom.se .

We Francji z kolei przyznanie pomocy prawnej uzależnia się od kryterium narodowości danej osoby, miejsca jej zamieszkania oraz zasadności postępowania. Bezpłatna pomoc prawna przysługuje osobom narodowości francuskiej, obywatelom Unii Europejskiej lub cudzoziemcom mającym prawo stałego pobytu we Francji. Prawo do pomocy w sprawach prowadzonych przed sądami francuskimi mają również niezamieszkali we Francji obywatele państw trzecich, które zawarły międzynarodową lub dwustronną umowę z Francją upoważniającą do pomocy prawnej (np. Amerykanie, Ukraińcy). Od stosowania ww. kryterium można odstąpić w wyjątkowych wypadkach, np. z uwagi na przedmiot sprawy. W odniesieniu do określonych kategorii cudzoziemców (małoletnich, świadków lub osób, w stosunku do których prowadzone jest postępowanie legalizacji pobytu) do skorzystania z pomocy prawnej nie jest wymagane spełnienie kryterium zamieszkania na terenie Francji. Pomocy prawnej w tym kraju udziela się jedynie w przypadku postępowania zasadnego, warunek ten nie dotyczy osób pociągniętych do odpowiedzialności cywilnej oraz wezwanych na świadkówUstawa o pomocy prawnej nr 91-647 z 10 lipca 1991 r. oraz dekret nr 91-1266 z 18 grudnia 1991 r. .

Na Litwie dostęp do pomocy prawnej mają zapewniony obywatele tego kraju, cudzoziemcy oraz bezpaństwowcy stale zamieszkujący w tym kraju, z uwagi na sytuację majątkową nieposiadający możliwości obrony swoich prawUstawa Republiki Litewskiej o pomocy prawnej gwarantowanej przez państwo (z 28 marca 2000 r.).. Wymiar braku możliwości finansowych na pokrycie kosztów postępowania to jedyny wymóg, oprócz wymogu pobytu na terenie kraju, decydujący o możliwości korzystania z pomocy prawnej.

W Grecji natomiast pomoc może uzyskać każda osoba, która posiada stałe i zgodne z prawem miejsce zamieszkania lub miejsce pobytu na terytorium Unii Europejskiej oraz jest w stanie wykazać, że samodzielne poniesienie kosztów prawnych pozbawi ją oraz jej rodzinę środków do utrzymania. Bezpłatną pomoc prawną mogą również otrzymać instytucje pożytku publicznego lub organizacje pozarządowe – pod warunkiem że poniesienie kosztów postępowania sądowego uniemożliwi im bądź w znacznym stopniu utrudni realizację celów statutowych. Uprawnione są również spółki cywilne i stowarzyszeniaW Grecji obok instytucji pomocy prawnej świadczonej w oparciu o grecki Kodeks postępowania cywilnego stworzony został dodatkowy system pomocy prawnej działający w oparciu o Ustawę nr 3226/2004 (Dz.U. I 24 z 4 lutego 2004 r.). .

Niezależnie jednak od podstawy prawnej udzielenia pomocy prawnej oraz systemu prawnego państw decyzja o udzieleniu pomocy jest z reguły uzależniona od sytuacji finansowej osoby zainteresowanej jej otrzymaniem oraz meritum sprawy. Warunki powyższe mogą w poszczególnych krajach występować łącznie, ale nie muszą. Decyzję o przyznaniu bądź odmowie przyznania pomocy prawnej uzależnioną od meritum sprawy podejmuje sąd lub organ zewnętrzny. Jeśli chodzi o kryterium sytuacji finansowej osoby wnioskującej, przyznanie pomocy prawnej uzależniane jest od indywidualnej analizy tej sytuacji (Bułgaria, Estonia, Malta, Irlandia Północna), określone ustawowo (Belgia, Francja, Holandia, Rumunia, Hiszpania, Szkocja) lub też istnieją ujednolicone metody oceny sytuacji finansowej wnioskującego (Słowacja, Słowenia). Ważne przy wypełnianiu samych wniosków jest to, aby informacje w nich zawarte były dokładne i oczywiście prawdziwe, za poświadczenie nieprawdy wnioskodawca może być bowiem pociągnięty do odpowiedzialności (cofnięcie zwolnienia od kosztów, kary, odpowiedzialność cywilna, odpowiedzialność karna), oraz aby dołączyć dokumenty potwierdzające wskazywaną przez nas sytuację materialną, jak zaświadczenia o dochodach i wydatkach. Organy zagraniczne nie poprzestają bowiem jedynie na oświadczeniach wnioskodawcy, ale wymagają potwierdzenia tych oświadczeń w formie dokumentów.

Podsumowując powyższe rozważania, należy zaznaczyć, że na w pełni rzetelny proces składa się nie tylko proces sensu stricto, ale i tryb „przedprocesowy, „poprocesowy” czy zgoła nieprocesowy. Krajowe porządki prawne zawierają wiele regulacji prawnych dotyczących nieodpłatnej pomocy prawnej udzielanej przed wydaniem, w trakcie wydawania i po wydaniu orzeczenia w pierwszej instancji oraz wypracowanych praktyk w jej dostarczaniu swoim obywatelom. Jak przedstawiono powyżej, ze względu na wagę zagadnienia przepisy prawne dotyczące pomocy prawnej, która umożliwia pokrycie kosztów procesu lub zastępstwa prawnego osobom, które nie są w stanie samodzielnie ich pokryć, obecne są w europejskim i międzynarodowym systemie prawa. Te międzynarodowe regulacje prawne wyznaczają jednocześnie standardy, które państwa winny spełniać w tym zakresie. Podejmując decyzję o przyznaniu bezpłatnej pomocy prawnej, organy muszą wziąć pod uwagę środki finansowe wnioskodawcy, a także interes wymiaru sprawiedliwości, łącznie z charakterem i stopniem skomplikowania sprawy, konsekwencje, jakie może ponieść wnioskodawca, surowość potencjalnej kary i możliwości samodzielnego bronienia się we właściwy sposóbWyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Pierwsza Sekcja Khametshin przeciwko Rosji z 4 marca 2010 r., http://lexis.pl/pages/document/Wyrok-Europejskiego-Trybunalu-Praw-Czlowieka-Pierwsza-Sekcja-Khametshin-przeciwko-Rosji/660125;jsessionid=E871605024752215C8ACE25194A07840.

O ile jednak system udzielania tej pomocy jest przejrzysty w ramach postępowania w krajach należących do UE, skierowanie wniosku do któregoś z państw członkowskich UE nie stwarza najmniejszych problemów praktycznych, wskazane mamy bowiem – dzięki atlasowi sądowniczemu – wszystkie niezbędne dla sporządzenia wniosku informacje, o tyle informacji takich nie mamy podanych „na tacy” w przypadku skierowania go do państwa niebędącego członkiem UE. Brak jest obecnie jednej konwencji regulującej w sposób ogólny te kwestie, natomiast istnieją różne umowy międzynarodowe dotyczące określonych aspektów, które mają zastosowanie tylko w niektórych krajach. W każdej ze wskazanych umów zawarte są informacje dotyczące przyznania pomocy sądowej, w dokumentach wykonawczych1. Oświadczenie Rządowe z dnia 30 września 1999 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską porozumienia europejskiego (Dz.U. z 1999 r. nr 102, poz. 1184); 2. Oświadczenie Rządowe z dnia 20 października 1994 r. w sprawie przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Konwencji o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, sporządzonej w Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 18, poz. 87); 3. Oświadczenie Rządowe z dnia 15 marca 1963 r. w sprawie ratyfikacji przez Polskę Konwencji dotyczącej procedury cywilnej, sporządzonej w Hadze dnia 1 marca 1954 r. (Dz.U. z 1963 r. nr 17, poz. 91).czy w samych umowach dwustronnych, wskazane są też organy, do których wnioski te mają być kierowane. Sam formularz wniosku dołączony jest do konwencji wielostronnychOpublikowane także J. Ciszewski, Obrót prawny, s. 187–207..

Podstawowym jednak problemem w zakresie korzystania z pomocy prawnej przez obywateli polskich w innym państwie jest niska świadomość dostępności systemów pomocy prawnej poszczególnych państw. Często nie mają oni odpowiedniej informacji i edukacji dotyczącej prawa do właściwej pomocy w tej dziedzinie. Istnieje zatem wyraźna potrzeba zwiększenia świadomości społeczeństwa drogą bardziej swobodnego i otwartego przekazywania przynajmniej podstawowych informacji z tej dziedziny. Dzisiaj szczególnie istotne dla tych celów jest wykorzystanie strony internetowej. W szczególności należałoby podać podstawy prawne uzyskania pomocy prawnej dla każdego z państw ze wskazaniem formularzy dla złożenia takiego wniosku oraz wskazaniem najważniejszych informacji w tym zakresie także dla państw spoza UE, podobnie jak wskazane jest to dla państw ze Wspólnoty na stronie europejskiego atlasu sądowniczego i europejskiej sieci sądowniczej, przede wszystkim w zakresie procesu występowania o taką pomoc oraz jej przyznawania. Poza UE istnieje bowiem wiele różnych szczebli współpracy międzynarodowej w zakresie udzielania pomocy osobom ubiegającym się o transgraniczną pomoc prawną. Lepsza informacja dotycząca transgranicznej pomocy prawnej we wszystkich państwach (np. wytyczne korzystania z formularzy i procedur pomocy prawnej, informacje otrzymane od instytucji takich, jak np. korporacje adwokackie) mogłaby przyczynić się do większej przejrzystości, zrozumiałości i dostępności systemu. Osoby pozywane w innych państwach lub planujące złożyć pozwy lub wnioski przed sądy zagraniczne nie posiadają informacji, skąd mogą uzyskać fachową bezpłatną poradę prawną w tym zakresie. Nie są one często bowiem w stanie ponieść nawet kosztów porady prawnej udzielonej przez adwokata czy radcę prawnego co do możliwości skierowania wniosku o pomoc sądową za granicą.

Nadzieją dla obywatela polskiego i każdej przebywającej osoby na terenie Polski, która stara się o uzyskanie pomocy prawnej, jest projekt ustawy o nieodpłatnej informacji prawnej dla osób fizycznychhttp://www.ppio.eu/do_pobrania/dokumenty/raport_z_analizy_danych_INPRIS.pdf . To pierwszy krok do budowy kompleksowego systemu bezpłatnej pomocy prawnej dla obywateli o niskim statusie materialnym. Zgodnie z założeniami każdy zainteresowany obywatel „od ręki” dowie się m.in. nawet o tym, jakie ma szanse na otrzymanie pełnomocnika z urzędu. Co do zasady, wszystkie osoby fizyczne przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej będą miały możliwość uzyskania nieodpłatnej informacji ze wszystkich dziedzin prawa, niezależnie od osiąganych dochodówTaką perspektywę nakreślono w projekcie ustawy o nieodpłatnej informacji prawnej dla osób fizycznych z 8 lutego 2011 r. Zgodnie z zapisami projektu informacja prawna obejmie informacje o „treści obowiązującego prawa; prawach i obowiązkach wynikających z regulacji prawnych; instytucjach właściwych do załatwienia sprawy oraz trybie postępowania; możliwościach, trybie i przesłankach uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej w poszczególnych rodzajach postępowań”.. Konieczne wręcz jest, aby informacje te dotyczyły także postępowań międzynarodowych, w tym uzyskania pomocy prawnej w postępowaniach toczących się przed sądami zagranicznymi.