W ostatnich latach w orzeczeniach Sądu Najwyższego zaczął dominować pogląd, że osobom bliskim, które doznały krzywdy z tytułu zerwania więzi rodzinnej na skutek poważnego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia poszkodowanego, przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie. Tym samym doszło do zrównania ich w prawach z osobami pośrednio poszkodowanymi na skutek śmierci osoby bliskiej. Gdy powyższe stanowisko zdawało się już ugruntowane, w drodze uchwały Sądu Najwyższego z 22.10.2019 r. Uchwała SN z 22.10.2019 r. (I NSNZP 2/19), OSNKN 2020/2, poz. 11. doszło do diametralnej zmiany dotychczasowej linii orzeczniczej. W związku z tym do Izby Cywilnej wpłynęło pismo Rzecznika Finansowego z 13.12.2019 r. z zapytaniem, która z tych uchwał ma kształtować praktykę i jak uczestnicy obrotu prawnego mają postępować wobec rozbieżności między uchwałami wydanymi w składach siedmiu sędziów w obu Izbach Sądu Najwyższego. W reakcji na wniosek Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego podjęła decyzję ważną dla osób bliskich poszkodowanego, zdecydowała, że kwestię ich uprawnienia do zadośćuczynienia rozstrzygnie skład połączonych Izb Sądu Najwyższego, Cywilnej oraz Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Warto bliżej przyjrzeć się poglądom orzecznictwa i doktryny w prezentowanej kwestii, a także propozycjom jej regulacji.

Dobrem osobistym, które w ostatnim czasie zdawało się coraz mocniej ugruntowywać swoją pozycję jako podlegające ochronie cywilnoprawnej, jest prawo do życia rodzinnego oraz zawierające się w nim m.in. prawo do utrzymywania więzi rodzinnych i rodzicielstwa. Tendencja ta widoczna była przede wszystkim w wydawanych w ostatnich latach orzeczeniach Sądu Najwyższego, wyrażających linię orzeczniczą wzmacniającą pogląd, że osobom, których owo dobro osobiste zostało naruszone, przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie, i zrównuje się je tym samym w prawach z osobami pośrednio poszkodowanymi na skutek śmierci osoby bliskiej. Gdy powyższe stanowisko zdawało się już ugruntowane, w drodze uchwały Sądu Najwyższego z 22.10.2019 r. (I NSNZP 2/19) doszło do diametralnej zmiany dotychczasowej linii orzeczniczej.

Definicja dobra osobistego i więzi rodzinnej

Kodeks cywilny Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 2320 ze zm.), dalej k.c. nie definiuje wprost pojęcia „dobro osobiste”, jednak zgodnie z doktryną przyjąć można, że stanowi ono wartość niemajątkową, związaną ściśle z osobą człowieka i powszechnie uznawaną w danym społeczeństwie za wymagającą ochrony P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2015, komentarz do art. 23; Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, LEX/el., komentarz do art. 23; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106. . Sąd Najwyższy w uchwale z 19.11.2010 r. określił dobro osobiste jako wartość immanentnie złączoną z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależną od jego woli, stałą, dającą się skonkretyzować i zobiektywizować. Wskazał także, że łączy ono w sobie dwa elementy – chronioną wartość oraz prawo żądania od innych jej poszanowania Wyrok SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41. . Katalog dóbr osobistych wskazanych w art. 23 k.c. ma charakter otwarty, co niesie za sobą konotacje uznawania za dobra osobiste kolejnych wartości, wraz z postępującymi zmianami stosunków społecznych. Zawiera on jedynie przykładowe wyliczenie dóbr osobistych, takich jak zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Oznacza to, że możliwe jest zidentyfikowanie jeszcze innych dóbr osobistych, pojawiających się w miarę postępowania zmian stosunków społecznych i ocen dotychczas przyjmowanych. Co za tym idzie, również dobra niegdyś uważane za wymagające ochrony mogą z czasem ten przymiot tracić. Wśród pojawiających się w doktrynie i orzecznictwie nowych postaci dóbr osobistych można wskazać kult po zmarłej osobie bliskiej, prawo do prywatności Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, red. J. Gudowski, Warszawa 2018, LEX/el., komentarz do art. 23. czy też, będące przedmiotem dywagacji, prawo do życia rodzinnego i utrzymywania więzi rodzinnych. Objaśnienia znaczenia sformułowania dobra osobistego i określenia kryteriów je wyznaczających dokonuje się w doktrynie i orzecznictwie P. Księżak (w:) Kodeks…, komentarz do art. 23; Kodeks…, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, komentarz do art. 23. . Przyjęte zostało, że „dobra osobiste są ujmowane w kategoriach obiektywnych jako wartości niemajątkowe, ściśle związane z człowiekiem, decydujące o jego bycie, pozycji w społeczeństwie, będące wyrazem odrębności fizycznej i psychicznej oraz możliwości twórczych, powszechnie uznane w społeczeństwie i akceptowane przez system prawny. Nierozerwalne związanie tych wartości, jako zespołu indywidualnych cech właściwych człowiekowi, stanowiących o jego walorach, z jednostką ludzką wskazuje na ich bezwzględny charakter, towarzyszący mu przez całe życie, niezależnie od sytuacji, w jakiej znajduje się w danej chwili” Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104. .

Na wstępie przytoczyć należy źródła, które wskazują konieczność ochrony wartości w postaci prawa do życia rodzinnego. Naczelne źródło tej ochrony stanowi Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78 poz. 483 ze zm.), dalej Konstytucja. , której art. 18 przewiduje, że rodzina, małżeństwo, macierzyństwo i rodzicielstwo pozostają pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast art. 47 stanowi, że każdy ma prawo do ochrony życia rodzinnego. Na potrzebę ochrony życia rodzinnego wskazuje również art. 8 Europejskiej konwencji praw człowieka Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61 poz. 284), dalej EKPC. , zgodnie z którym każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. Ochrona więzi rodzinnych między osobami bliskimi stanowi także przedmiot regulacji prawa rodzinnego w kontekście wewnętrznych stosunków panujących w rodzinie.

Sama więź rodzinna została zdefiniowana przez orzecznictwo jako „bazująca na pozytywnym związku między ludźmi, zaspakajającym emocjonalne potrzeby osób, pomiędzy którymi istnieje, wzmacnia poczucie odpowiedzialności, ale i własnej wartości, pozwala człowiekowi realizować się w roli społecznej członka rodziny” Wyrok SN z 20.08.2015 r. (II CSK 595/14), LEX nr 1809874; wyrok SN z 7.07.2017 r. (V CSK 609/16), LEX nr 2332331. . W cytowanym orzeczeniu Sąd Najwyższy uznał, że więź rodzinna w tak określonym znaczeniu powinna zostać uznana za dobro osobiste przez ten czas, gdy istnieje jako dobro wypracowane przez związane nią osoby. Wskazane zostało także, że „więzi tej nie można utożsamiać z biologicznym pochodzeniem, a zatem nie powstaje ona automatycznie między pochodzącymi od siebie ludźmi, ani także z dokonaniem czynności prawnej w postaci np. złożenia oświadczenia prowadzącego do zawarcia małżeństwa czy adopcji. Wymaga ona określonego stopnia zaangażowania emocjonalnego między ludźmi, których ma łączyć, i w miarę upływu czasu powinna ulegać przemianom” Wyrok SN z 20.08.2015 r. (II CSK 595/14), LEX nr 1809874. . Tak rozumiane pojęcie więzi odwołuje się do stanu faktycznego, który z natury swej jest tylko względnie stabilny, a jego istnienie zależy od woli innej osoby.

Zagadnienie uznania więzi rodzinnej za dobro osobiste

Zagadnienie istnienia dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej od kilkunastu lat jest obecne w orzecznictwie sądów. Nadal, mimo dużego dorobku judykatury, dla którego podstawą stały się wypowiedzi Sądu Najwyższego, kwestia ta budzi zastrzeżenia doktryny oraz wątpliwości części orzecznictwa B. Janiszewska, Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, red. J. Gudowski, Warszawa 2018, LEX/el., komentarz do art. 23. . W doktrynie pojawiają się głosy, że rozważenie cech wartości definiowanych jako więź rodzinna prowadzi do wniosku, że nie mają one charakteru dobra osobistego T. Grzeszak, Dobro osobiste jako dobro zindywidualizowane, „Przegląd Sądowy” 2018/4, s. 7; L. Bosek, W sprawie kwalifikacji więzi rodzinnej jako dobra osobistego, „Forum Prawnicze” 2015/3, s. 3; odmiennie m.in. P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny. Część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2017, komentarz do art. 23. . Sąd Najwyższy wielokrotnie wyraził pogląd o istnieniu takiego dobra osobistego, określając je różnorodnie, m.in. mianem więzi rodzinnej, szczególnej więzi emocjonalnej, szczególnej więzi rodzinnej. Kwestię jego nazewnictwa Sąd Najwyższy wyjaśnił w postanowieniu z 27.06.2014 r., wskazując, że mimo różnych określeń tego dobra osobistego jego elementy konstrukcyjne w postaci więzi rodzinnych i emocjonalnych pozostają takie same, a rozbieżność nazw ma charakter pozorny Postanowienie SN w składzie 7 sędziów z 27.06.2014 r. (III CZP 2/14), OSNC 2014/12, poz. 124. .

W ostatnim czasie w orzecznictwie Sądu Najwyższego zaczynał dominować pogląd, że zerwanie więzi łączącej osobę poszkodowaną, która doznała wskutek czynu niedozwolonego poważnego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, z jej osobami najbliższymi, polegające na braku możliwości realizowania kontaktów pomiędzy poszkodowanym a jego najbliższymi osobami z powodu pozostawania przez poszkodowanego w stanie wyłączającym lub w znacznym stopniu ograniczającym samodzielną egzystencję, czyli w tzw. stanie wegetatywnym, może stanowić po stronie osób najbliższych poszkodowanego naruszenie ich dóbr osobistych, w postaci przede wszystkim zerwania więzi rodzinnej, i może podlegać kompensacie poprzez przyznanie tym osobom zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 60/17), OSNC 2018/9, poz. 83.

Jednak kierunek orzeczniczy w tym zakresie został diametralnie zmieniony uchwałą siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22.10.2019 r., w której Sąd Najwyższy orzekł, że „o ile można znaleźć uzasadnienie dla ochrony sytuacji, w której na skutek ciężkiego i nieodwracalnego rozstroju zdrowia więzi zostają naruszone lub wręcz zerwane podobnie jak w przypadku śmierci bezpośrednio poszkodowanego, to ochrona przed negatywnymi następstwami zdarzeń życiowych zarówno nie nadaje się do ochrony za pomocą konstrukcji dóbr osobistych, jak i trudno znaleźć uzasadnienie dla kreowania tak szerokiej ochrony poprzez odwołanie się do reżimu ochrony deliktowej bezpośrednio poszkodowanych lub konstrukcji prawnej ochrony deliktowej pośrednio poszkodowanych (szkody pośredniej) w przypadkach szczególnie drastycznych i dotyczących najbliższych członków rodziny” Uchwała SN z 22.10.2019 r. (I NSNZP 2/19), OSNKN 2020/2, poz. 11. .

Ewolucja orzecznictwa

Analizując początki przedmiotowego zagadnienia, wskazać należy, że zanim Sąd Najwyższy w kolejnych wyrokach zaczął konsekwentnie opowiadać się za zasadnością kompensacji naruszenia dóbr osobistych w postaci przede wszystkim zerwania więzi rodzinnej, w judykaturze panowała rozbieżność co do zagadnienia, czy w sprawach o zadośćuczynienie dla osób najbliższych poszkodowanego za krzywdę na skutek doznania przez niego w wyniku czynu niedozwolonego trwałego kalectwa albo ciężkiego rozstroju zdrowia powodujących niezdolność do samodzielnej egzystencji i utrzymywania kontaktów oraz więzi rodzinnej z osobami najbliższymi dochodzi do naruszenia ich dóbr osobistych w postaci zerwania więzi rodzinnej. Przeważające wcześniej stanowisko, że spowodowanie czynem niedozwolonym trwałego kalectwa lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie narusza dobra osobistego osób najbliższych poszkodowanego Wyrok SN z 13.10.1987 r. (IV CR 266/87), OSNC 1989/9, poz. 142; wyrok SN z 11.12.2008 r. (IV CSK 349/08), LEX nr 487548. , było motywowane w orzeczeniach sądów przede wszystkim poglądem, że do zerwania więzi rodzinnej z poszkodowanym dochodzi wyłącznie w przypadku jego śmierci wskutek czynu niedozwolonego, a nie w przypadku zmiany charakteru tej więzi spowodowanej następstwami czynu niedozwolonego Postanowienie SN z 21.04.2017 r. (I CSK 472/16), LEX nr 2305912. . Tak wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21.04.2017 r. Postanowienie SN z 21.04.2017 r. (I CSK 472/16), LEX nr 2305912. , wskazując, że „w obowiązujących przepisach brak jest podstawy prawnej dla zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę polegającą na cierpieniach psychicznych, którą ponosi członek rodziny w przypadku uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia osoby najbliższej; powyższe wymagałoby interwencji ustawodawcy”. W doktrynie wyrażany był również pogląd, że więź pomiędzy członkami rodziny istnieje zawsze, a samo cierpienie na skutek doznania przez bliskiego kalectwa nie wpisuje się w katalog dóbr osobistych A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 73. . Takie zapatrywanie uzasadniano tym, że dobra osobistego, skoncentrowanego na sferze wewnętrznej człowieka, nie należy rozszerzać na więzi międzyludzkie, interpersonalne, zatem także rodzinne. Część orzecznictwa przyjęła pogląd, że art. 446 k.c. zawiera wyczerpujący zbiór roszczeń przyznanych osobom trzecim w związku ze skutkami czynu niedozwolonego, aktualizującymi się tylko w przypadku śmierci poszkodowanego. Tak wypowiedział się m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 12.12.2017 r. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 12.12.2017 r. (I Aca 575/17), LEX nr 2477373. , wskazując, że „w odniesieniu do innych osób niż poszkodowany, ustawodawca przewiduje możliwość zasądzenia zadośćuczynienia jedynie określonym osobom (członkom rodziny zmarłego) i tylko w jednym przypadku drastycznego naruszenia ich relacji rodzinnej z poszkodowanym, jaką jest jego śmierć jako następstwo wypadku – art. 446 § 4 k.c. Inne dobra osobiste, osób trzecich nie podlegają ochronie na podstawie wskazanych przepisów”. W innych sytuacjach natomiast uprawnionym do dochodzenia wyrównania szkody jest tylko ten, kto tę szkodę bezpośrednio poniósł w następstwie bezprawnego zdarzenia. Przeciwne koncepcje były uznawane za zagrażające nieograniczonym kreowaniem coraz to nowych dóbr osobistych Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104. .

Sąd Najwyższy w uchwałach składu siedmiu sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17, III CZP 36/17, III 60/17) zapadłych w Izbie Cywilnej wypowiedział się, że zerwanie więzi łączącej osobę poszkodowaną, która doznała wskutek czynu niedozwolonego poważnego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, z jej osobami najbliższymi, polegające na braku możliwości realizowania kontaktów pomiędzy poszkodowanym a jego najbliższymi osobami z powodu pozostawania przez poszkodowanego w stanie wyłączającym lub w bardzo znaczącym stopniu ograniczającym samodzielną egzystencję, czyli w tzw. stanie wegetatywnym, może stanowić po stronie osób najbliższych poszkodowanego naruszenie ich dóbr osobistych, w postaci przede wszystkim zerwania więzi rodzinnej, i może podlegać kompensacie poprzez przyznanie tym osobom zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 60/17) OSNC 2018/9, poz. 83.

Podkreślenia wymaga, że w trakcie ugruntowywania się powyższego stanowiska wciąż pojawiały się głosy przeciwne takiemu zapatrywaniu. Sędzia SN Jacek Gudowski w zdaniu odrębnym do uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27.03.2018 r. Uchwała SN z 27.03.2018 r. (III CZP 60/17) OSNC 2018/9, poz. 83, zdanie odrębne sędziego SN Jacka Gudowskiego. wskazał, że sięgnięcie w przedmiotowej kwestii do konstrukcji dobra osobistego stanowi „wyraz swoistej bezradności jurysdykcyjnej, pojawiającej się w orzecznictwie sądowym zawsze wtedy, gdy zachodzi konieczność osądzenia roszczenia moralnie (społecznie, psychologicznie) słusznego, ale nie znajdującego (...) prostego odniesienia w prawie pozytywnym. (...) Krzywda rodzi normalny, ludzki odruch jej naprawienia, jednak ani krzywda, ani drastyczne nawet naruszenie sfery uczuć człowieka nie stanowi wystarczającego, konstruktywnego motywu odwoływania się do kategorii dóbr osobistych”. Równocześnie „odkrywanie” nowych dóbr osobistych stanowić ma drogę do nieuzasadnionego systemowo, właściwie nieograniczonego rozszerzania granic odpowiedzialności deliktowej za krzywdę. „Dobra osobiste niepostrzeżenie stają się w praktyce swoistą klauzulą generalną, obejmującą niemal każdy osądzany przypadek żądania zadośćuczynienia i każdy stan faktyczny, nieznajdujący prostego rozwiązania w obowiązującym prawie i pozwalający naprawić wszystkie rzeczywiste lub domniemane krzywdy oraz uszczerbki w idealnych interesach stron”. W podobnym tonie wypowiadała się część doktryny P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, P. Księżak, Warszawa 2015, komentarz do art. 23 k.c., teza 121; A. Szpunar, Zadośćuczynienie…, s. 73. .

Zdanie odrębne sędziego SN Jacka Gudowskiego do uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27.03.2018 r. znalazło swoje odzwierciedlenie w uchwale Sądu Najwyższego z 22.10.2019 r., która przyjęła stanowisko rozbieżne od dotychczas prezentowanego przez Sąd Najwyższy. W odpowiedzi na skargę nadzwyczajną wniesioną przez Prokuratora Generalnego, w sprawie o zadośćuczynienie, odszkodowanie i rentę Powodami w sprawie byli bezpośrednio poszkodowany, jego była żona oraz syn. Sąd okręgowy stanął na stanowisku, że pozwanemu publicznemu zakładowi opieki zdrowotnej przypisać należy odpowiedzialność za zbyt późną diagnozę poszkodowanego, u którego doszło do udaru mózgu, co skutkowało poważnym uszczerbkiem na jego zdrowiu. , Sąd Najwyższy uznał, że „osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 k.c.”. W uzasadnieniu uchwały wskazano, że „więzi rodzinne nie są dobrem osobistym, a osobom najbliższym poszkodowanego, który doznał szkody na osobie (bez względu na jej intensywność), nie przysługuje z tego tytułu roszczenie o zadośćuczynienie. Okoliczność, że relacje międzyludzkie (nawet między najbliższymi) nie mają charakteru dóbr osobistych jawi się jako oczywista. Charakterystyczne jest, że w państwach, które dopuszczają przyznanie zadośćuczynienia osobom najbliższym, nie wiąże się tego nigdy z istnieniem dóbr osobistych – jest jasne, że chodzi tu o inną wartość, która jedynie z mocy decyzji ustawodawcy i w jej ramach może być w określony sposób chroniona. W Kodeksie cywilnym nie ma takiej podstawy i nie jest to luka prawna, lecz – jak wynika z historii regulacji – w pełni świadoma decyzja ustawodawcy. De lege lata model ochrony deliktowej nie przewiduje tego rodzaju roszczeń. Kreowanie prawa deliktowego przez sąd – wbrew modelowi ustawowemu – narusza zasadę wyłączności ustawowej regulacji praw i obowiązków, wywodzoną z zasady demokratycznego państwa prawnego” Uchwała SN z 22.10.2019 r. (I NSNZP 2/19), OSNKN 2020/2, poz. 11. .

Konsekwencją wydania przez Sąd Najwyższy uchwały z 22.10.2019 r. i powstałej – w związku z wyrażonym w niej stanowiskiem – rozbieżności w orzecznictwie jest niepewność w procesie stosowania prawa. W związku z tym do Izby Cywilnej wpłynął wniosek Rzecznika Finansowego z 13.12.2019 r. z pytaniem, która z tych uchwał ma kształtować praktykę i jak uczestnicy obrotu prawnego mają postępować wobec rozbieżności między uchwałami wydanymi w składach siedmiu sędziów w obu Izbach Sądu Najwyższego. W reakcji na wniosek Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego podjęła decyzję ważną dla osób bliskich poszkodowanego, zdecydowała, że kwestię ich uprawnienia do zadośćuczynienia rozstrzygnie 25.03.2021 r. skład połączonych Izb Sądu Najwyższego, Cywilnej oraz Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Dzięki temu uchwała uzyska moc zasady prawnej Zob. https://rf.gov.pl/tag/roszczenia-ubezpieczeniowe/ (dostęp: 10.05.2021 r.). .

Ewolucja przepisów regulujących instytucję zadośćuczynienia

W polskim prawie cywilnym widocznie rysuje się tendencja w kierunku coraz to szerszego stosowania instytucji zadośćuczynienia w celu ochrony interesów niemajątkowych. Dotychczas najdalej idącą zmianę legislacyjną na drodze ewolucji tej instytucji stanowi nowelizacja Kodeksu cywilnego, wprowadzona ustawą z 30.05.2008 r. Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 2320 ze zm.), dalej k.c.

Nowelizację art. 446 k.c. wprowadzającą zadośćuczynienie za śmierć członka najbliższej rodziny poprzedziły spory i dyskusje wśród przedstawicieli doktryny Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, LEX/el., komentarz do art. 446 k.c.; A. Śmieja, Prawo zobowiązań – cz. ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009, t. 6, s. 737; A. Szpunar, W. Wanatowska, Przegląd orzecznictwa, „Nowe Prawo” 1976/9, s. 1288; Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna, red. J. Gudowski, Warszawa 2018, t. 3, LEX/el. , a także liczne orzecznictwo na temat konieczności kompensowania nie tylko szkód materialnych, ale również cierpienia psychicznego mającego swoje podłoże w śmierci innej osoby Orzeczenie SN z 24.11.1937 r. (I C 2096/37), OSNC 1938/10, poz. 432; wyrok SN z 29.10.1999 r. (I CKN 177/98), LEX nr 1216923; wyrok SN z 25.02.2004 r. (II CK 17/03), LEX nr 328991; wyrok SN z 22.07.2004 r. (II CK 479/03), LEX nr 585760; wyrok SN z 9.03.2007 r. (V CSK 459/06), LEX nr 277273; wyrok SN z 24.10.2007 r. (IV CSK 192/07), OSNC-ZD 2008/3, poz. 86. . Dokonywano bardzo szerokich wykładni pojęcia „sytuacja życiowa” z art. 446 § 3 k.c., a także podejmowano próby dochodzenia zadośćuczynienia właśnie z art. 448 k.c. za naruszenie dobra osobistego, jakim jest więź łącząca osoby bliskie, więź rodzinna, prawo do życia rodzinnego i utrzymywania tego typu więzi, a także szczególna więź emocjonalna Kodeks…, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, komentarz do art. 446 k.c.; A. Śmieja, Prawo zobowiązań…, s. 737; Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania…, red. J. Gudowski, t. 3; wyrok SN z 29.10.1999 r. (I CKN 177/98), LEX nr 1216923; wyrok SN z 22.07.2004 r. (II CK 479/03), LEX nr 585760; wyrok SN z 9.03.2007 r. (V CSK 459/06), LEX nr 277273; wyrok SN z 24.10.2007 r. (IV CSK 192/07), OSNC-ZD 2008/3, poz. 86. .

Przepis ten przywrócił do polskiego prawa cywilnego instytucję zadośćuczynienia, która wcześniej znana była Kodeksowi zobowiązań Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz.U. z 1933 r.nr 82 poz. 598), dalej k.z. , a nie znalazła się w Kodeksie cywilnym ze względów ideologicznych. Jest to pozytywna zmiana ze względu na dwie podstawowe zalety tej regulacji. Przede wszystkim śmierć osoby bliskiej zwykle stanowi ogromny wstrząs, a wywołane nią cierpienia psychiczne mogą osiągać ogromne rozmiary, w zależności od więzi łączących zmarłego z członkami rodziny. Z drugiej strony przyznanie im zadośćuczynienia zapobiega próbom kwalifikacji krzywdy na podstawie art. 448 k.c., jako naruszenia dobra osobistego najbliższych członków rodziny, poprzez śmierć poszkodowanego A. Śmieja, Prawo zobowiązań…, s. 737. .

Uzyskanie roszczenia na podstawie art 448 k.c. było utrudnione, wymagało wszakże udowodnienia istnienia ogólnych przesłanek warunkujących możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za krzywdy będące wynikiem naruszenia dóbr osobistych. Konieczne było wykazanie, że życie najbliższego członka rodziny stanowiło dobro osobiste, ponadto należało udowodnić winę podmiotu, który miał ponieść odpowiedzialność, rozmiar doznanej krzywdy, a także związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem a doznanym naruszeniem dobra osobistego w postaci życia najbliższego członka rodziny J. Jastrzębski, Kilka uwag o naprawieniu szkody niemajątkowej, „Palestra” 2005/3–4, s. 40–41. . Artykuł 446 § 4 k.c. zwalnia podmioty poszukujące ochrony od takiej konieczności. Rolą tego przepisu jest umożliwienie osobom poszkodowanym na skutek śmierci najbliższego członka rodziny dochodzenia roszczenia o naprawienie doznanych krzywd bez potrzeby ponownego roztrząsania okoliczności tej osobistej tragedii B. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 § 4 k.c., cz. 2, „Palestra” 2009/9–10, s. 39. .

Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie podkreślał wielokrotnie, że włączenie do art. 446 k.c. nowego § 4 miało na celu jedynie zmianę sposobu dochodzenia i realizacji roszczenia poprzez skonkretyzowanie osób, którym przysługiwało, oraz przesłanek wystarczających do jego przyznania. Nie należy zatem rozumieć wprowadzenia tego przepisu w taki sposób, że w poprzednim stanie prawnym art. 448 k.c. nie stanowił podstawy przyznania zadośćuczynienia osobie bliskiej. W uzasadnieniu uchwały z 13.07.2011 r. Uchwała SN z 13.07.2011 r. (III CZP 32/11), OSNC 2012/1/10. Sąd Najwyższy podkreślił, że przed nowelizacją art. 446 k.c. jedyną podstawę dochodzenia roszczeń z tytułu śmierci osoby bliskiej mógł stanowić art. 448 k.c., natomiast na skutek nowelizacji istnieje możliwość ich dochodzenia zarówno na podstawie art. 448 k.c., jak i art. 446 § 4 k.c., z uwagi na ograniczenia podmiotowe tego drugiego. W świetle powyższego nie dziwi, że problematyczne w praktyce sądowej sprzed nowelizacji było dochodzenie przez rodzinę zmarłego roszczeń niemajątkowych na podstawie przepisu art. 446 § 3 k.c., gdyż zachodziła potrzeba jego szerokiej interpretacji, która polegała na uwzględnianiu elementów szkody niemajątkowej w ramach odszkodowania, zasądzonego z tytułu istotnego pogorszenia sytuacji życiowej, co słusznie budziło spore wątpliwości, ze względu na charakter tego przepisu, który powinien służyć tylko i wyłącznie kompensacie szkody wywołującej reperkusje majątkowe. Zadośćuczynienie natomiast może zostać przyznane tylko w sytuacjach, gdy nastąpiła szkoda niemajątkowa, inaczej określana krzywdą, której istotę stanowi naruszenie indywidualnej sfery osobowości człowieka A. Śmieja, Prawo zobowiązań…, s. 737. . Można zatem uznać, że ratio legis znowelizowanego poprzez dodanie § 4 art. 446 k.c. polegać ma na znacznym uproszczeniu dochodzenia przed sądem roszczeń z tytułu szkody niemajątkowej doznanej na skutek śmierci osoby bliskiej, a nie wyłącznie dochodzeniu ich z tytułu naruszenia dóbr osobistych na podstawie art. 23 k.c. Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania…, red. J. Gudowski, t. 3; Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, t. 3, LEX/el. , gdyż ochrona ta przysługuje podmiotom niezależnie. Ta analiza ewolucji przepisów dotyczących roszczeń przysługujących osobom ubiegającym się o udzielenie ochrony ich dobrom osobistym uwarunkowała stan prawny, w którym mamy do czynienia z uregulowaniem ich ochrony zarówno w przepisach ogólnych, jak i w przepisach o czynach niedozwolonych, które precyzują rodzaje i podmioty mogące dochodzić roszczeń, jednakże nie wyłączają możliwości stosowania do nich przepisów ogólnych. Jako znamienne należy wskazać, że Sąd Najwyższy niejednokrotnie podkreślał, że art. 446 § 4 k.c. siłą rzeczy umożliwia uzyskanie przez osoby bliskie zadośćuczynienia, które obejmuje różnorakie aspekty krzywdy spowodowanej śmiercią członka rodziny, nie wymagając przy tym wykazywania istnienia i naruszenia poszczególnych dóbr osobistych. Nie można zatem wykluczyć, że ma ono za zadanie rekompensować również naruszenie więzi rodzinnej, gdyż dobro to niezaprzeczalnie stanowi główną reperkusję śmierci bliskiej osoby I. Adrych-Brzezińska, Możliwość zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę najbliższych członków rodziny w przypadku ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego. Glosa do uchwały SN z 27.03.2018 r. (III CZP 60/17), OSNC 2018/9, poz. 83, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2018/4, s. 41–52. . Oznacza to, że z nowelizacji art. 446 k.c. nie należy wyciągać wniosków, jakoby służyła ona negatywnemu uregulowaniu kwestii zadośćuczynienia za zerwanie więzi rodzinnej w innym niż śmierć przypadku, zwłaszcza w analizowanym wypadku ciężkiego uszkodzenia ciała osoby bliskiej, i wyłączeniu możliwości jego dochodzenia na podstawie art. 448 k.c., gdyż byłyby to wnioski zbyt daleko idące i niepodparte analizą intencji ustawodawcy. Gdyby bowiem ustawodawca kierował się w nowelizowaniu art. 446 k.c. koniecznością wyłączenia takiej możliwości, można domniemywać, że umiejscowiłby w nim wyraźne wykluczenie innych stanów faktycznych uzasadniających przyznanie zadośćuczynienia. Ponadto podkreślenia wymaga, że wykładnia taka nie prowadzi do żadnych sprzeczności wewnątrzsystemowych Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103. .

Stosowanie przepisów

Sąd Najwyższy wielokrotnie w orzecznictwie, m.in. w uchwale z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10), podkreślał, że na podstawie art. 448 k.c. przysługuje zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej. Mogłoby się zatem zdawać niezasadne odmawianie go w przypadku, gdy to samo dobro ucierpiało w nieco inny sposób. Stan faktyczny, w którym osoba bliska zapada w śpiączkę czy też wskutek trwałego, nieodwracalnego uszkodzenia mózgu znajduje się w stanie wegetatywnym, w codziennej rzeczywistości osoby bliskiej narusza więź rodzinną z osobami bliskimi w sposób niemalże tożsamy ze śmiercią i może stanowić cierpienie nie mniejsze, a niekiedy nawet większe, bo połączone z trudami opieki i osobistych starań, które mogą być także źródłem frustracji, poczucia beznadziei i bezsilności. Przeciwne twierdzenie, dopuszczające jedynie możliwość zerwania więzi rodzinnej wskutek śmierci, nie uwzględnia złożoności i różnorodności czynników, uczuć i emocji składających się na nią, gdyż z całą pewnością jej istnienia nie zapewnia sam fakt dalszego życia osoby bliskiej Uchwała SN z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10), LEX nr 604152. .

Sąd Najwyższy przedstawił w wyroku z 9.08.2016 r. Wyrok SN z 9.08.2016 r. (II CSK 719/15), OSNC 2017/5, poz. 60. stanowisko, że w wyniku ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanego czynem niedozwolonym może nastąpić naruszenie własnego dobra osoby bliskiej poszkodowanego, ponieważ ten sam czyn niedozwolony może być źródłem krzywdy, szkody niemajątkowej w stosunku do kilku różnych osób, a zakres jej zależy od istnienia adekwatnego związku przyczynowego. Zgodnie z tym stanowiskiem skoro osobie bliskiej poszkodowanego, który doznał poważnego rozstroju zdrowia, przysługuje ochrona jej dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej, więzi bliskości, bez względu na sam sposób jego naruszenia, to w toku dochodzenia roszczeń pozostawałoby ustalenie, czy dobro to rzeczywiście zostało naruszone, w jakim stopniu i jakie są konsekwencje tego naruszenia Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 20.07.2017 r. (I Aca 1771/16), LEX nr 2365592; Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz…, red. J Gudowski. . Za takim stanowiskiem przemawia wzajemna relacja norm art. 446 § 4 i art. 448 k.c., które się nie pokrywają ani też wzajemnie nie wykluczają, zatem brak podstaw do wyciągnięcia wniosku, jakoby ustawodawca, nowelizując art. 446 § 4 k.c., miał na celu ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności sprawcy za naruszenie więzi rodzinnej w innych stanach faktycznych niż tylko śmierć poszkodowanego. Konkretne i wyraźne unormowanie art. 446 § 4 i art. 445 k.c., brak unormowania naruszenia tych samych dóbr pozostałych poszkodowanych tym samym czynem niedozwolonym i jednoczesne pozostawienie bez zmian kształtu art. 448 k.c. może wskazywać na przyjęcie przez ustawodawcę koncepcji ochrony tych dóbr na podstawie zasad wynikających z art. 24 § 1 k.c. w związku z art. 448 k.c. Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103.

Zwrócenie uwagi na problematykę podobieństwa pomiędzy krzywdą osób bliskich doznaną na skutek śmierci osoby bliskiej a tą powstałą wskutek doznania przez poszkodowanego ciężkiego uszczerbku na zdrowiu o trwałym charakterze zapoczątkowało w doktrynie i orzecznictwie rozważania na temat możliwości zastosowania do takich sytuacji art. 446 § 4 w drodze analogii Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104, zdanie odrębne sędziego SN Kazimierza Zawady; Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz…, red. J. Gudowski. . Niewątpliwie analiza tego zagadnienia prowadzi do wniosku, że rozwiązanie takie byłoby systemowo zasadne. Dawałoby bowiem uprawnionym o wiele dalej posuniętą ochronę niż korzystanie z niej w oparciu o przepis art. 448 k.c., cechujący się wciąż jeszcze znaczną uznaniowością w stosunkowo młodej praktyce przyznawania zadośćuczynienia w takich przypadkach. Należy jednak mieć na uwadze, że zamiarem ustawodawcy towarzyszącym projektowaniu nowelizacji art. 446 k.c. było przywrócenie obowiązywania w porządku prawnym regulacji mającej uprzednio odzwierciedlenie w art. 166 k.z., a w konsekwencji poszerzenie w ten sposób zakresu możliwości dochodzenia przez uprawnionych zadośćuczynienia w przypadku śmierci osoby bliskiej Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103, pierwsze zdanie odrębne sędziego SN Kazimierza Zawady. . W związku z tym trudno nie zgodzić się w przedstawionym zakresie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w uchwale z 22.10.2019 r., że ryzykowne w świetle tej wykładni byłoby twierdzenie, że intencje ustawodawcy wychodziły poza ramy regulacji tego konkretnego przypadku. W uzasadnieniu uchwały wskazano, że w przypadku zadośćuczynienia za poważny uszczerbek na zdrowiu najbliższego członka rodziny sytuacja jest znacząco odmienna niż w razie śmierci poszkodowanego. Przyznanie zadośćuczynienia osobom bliskim poszkodowanego, który doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu, stanowiłoby tym razem nie korektę czasowych ram obowiązywania normy ustanowionej przez ustawodawcę, ale stworzenie przez orzecznictwo zupełnie nowej normy, która nigdy wcześniej nie została ani wprowadzona, ani uznana przez ustawodawcę. Skoro ustawodawca przyznał w art. 446 § 4 k.c. roszczenie o zadośćuczynienie osobom bliskim jedynie w przypadku śmierci poszkodowanego, nieuzasadnione jest rozszerzanie zakresu ochrony także na przypadki, w których do jego śmierci nie doszło. Przyznanie zadośćuczynienia za naruszenie więzi między żyjącymi bliskimi osobami na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 zd. 3 k.c. może być kwalifikowane jako sprzeczne z zasadą zakazu rozszerzającej wykładni przepisów wyrażających normy o charakterze wyjątków. Wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. dało wyraźną podstawę do zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz osoby bliskiej zmarłego, ale jednocześnie nie może stanowić podstawy do zadośćuczynienia na rzecz osób bliskich w razie poważnego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego Uchwała SN z 22.10.2019 r. (I NSNZP 2/19), OSNKN 2020/2, poz. 11. .

Wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. nie było wyrazem woli ustawodawcy, by prawnie uznać lub chronić dobro osobiste w postaci ogólnie ujętych więzi rodzinnych czy więzi poszkodowanego z osobami bliskimi. W szczególności analiza językowa, historyczna i systemowa wskazuje, że przedmiotem ochrony art. 446 § 4 k.c. nie jest dobro osobiste jako takie, lecz inny interes niemajątkowy. Analiza uzasadnienia do rządowego projektu ustawy nowelizującej dowodzi, że wprowadzenie na podstawie art. 446 § 4 k.c. zadośćuczynienia miało przeciąć kontrowersje związane z praktyką „rozszerzającego” stosowania art. 446 § 3 k.c. Skoro bowiem „z istoty rzeczy, wspomniane zadośćuczynienie należy się za doznaną krzywdę, innymi słowy za cierpienie związane ze śmiercią innej osoby, przesłanką przyznania zadośćuczynienia powinno być zatem doznanie krzywdy przez osobę zgłaszającą roszczenie” (druk sejmowy nr 81), to art. 446 § 4 k.c. abstrahuje od tego, czy kompensowana nim krzywda jest efektem naruszenia dobra osobistego, czy nie. Wynika stąd, że art. 446 § 4 k.c. nie stanowi argumentu na rzecz konstruowania określonego dobra osobistego. Tym bardziej – z uwagi na zasadę nierozszerzania przepisów wyjątkowych – nie stanowi argumentu na rzecz wyprowadzania w drodze stosowania prawa konieczności kompensacji uszczerbków niemajątkowych w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanego po stronie osób bliskich, ani tym bardziej kreowania nowego dobra osobistego w postaci subiektywnych więzów interpersonalnych Uchwała SN z 22.10.2019 r. (I NSNZP 2/19), OSNKN 2020/2, poz. 11. .

Koncepcje nowej regulacji

Doktryna, dostrzegając przez dłuższy czas lukę prawną w regulacji przedmiotowego zagadnienia oraz podkreślając oczywistą potrzebę przyznania ochrony osobom poszkodowanym pośrednio na skutek doznania ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego, skutkującego zerwaniem więzi rodzinnych, podejmowała postulaty zawarcia przedmiotowej regulacji w przepisach Kodeksu cywilnego, przedstawiając różnorakie w tym zakresie koncepcje jej kształtu.

Jedną z postulowanych koncepcji jest umieszczenie przez ustawodawcę przepisu umożliwiającego osobom bliskim dochodzenie zadośćuczynienia w przypadku zerwania więzi rodzinnych osób pośrednio poszkodowanych na skutek doznania ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego, poprzez znowelizowanie art. 445 k.c. i dodanie do niego § 4 przyznającego osobom bliskim wprost możliwość ubiegania się o zadośćuczynienie M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na rzecz najbliższych członków rodziny poszkodowanego na skutek uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia – konieczność regulacji prawnych (w:) Czyny niedozwolone w prawie polskim i prawie porównawczym. Materiały IV Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów, Toruń 24–25.06.2011 r., red. M. Nesterowicz, Warszawa 2012, s. 592. . Takie rozwiązanie zapobiegłoby konieczności konstruowania i umieszczania w przepisach nowego dobra osobistego, któremu to rozwiązaniu sprzeciwił się Sąd Najwyższy w uchwale z 22.10.2019 r., a równocześnie zapewniałoby spójność tworzenia podstawy prawnej analogicznej do utworzonej wskutek nowelizacji art. 446 k.c. poprzez dodanie § 4 M. Łolik, Więź rodzinna jako dobro osobiste. Glosa do wyroku SN z 10.02.2017 r. (V CSK 291/16), LEX nr 2329480, „Przegląd Sądowy” 2018/5, s. 99–109. .

Odmienną koncepcję stanowi postulat skierowania uwagi w stronę art. 446 § 4 k.c., poprzez zastosowanie go w drodze analogii, ze względu na podobieństwo jego hipotezy do przedmiotowej sytuacji, oraz naturalnością i zgodnością aksjologiczną takiego rozwiązania, gdyż w myśl licznego orzecznictwa zadośćuczynienie w przypadku zerwania więzi rodzinnych osób pośrednio poszkodowanych na skutek doznania ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego uzasadnione jest definitywnym i porównywalnym ze śmiercią unicestwieniem więzi rodzinnej. Za tym poglądem przemawia także podobieństwo i zazębiające się regulacje przepisu art. 446 § 4 oraz art. 448 k.c. Sąd Najwyższy kilkukrotnie odnosił się do zagadnienia, że do osiągnięcia oczekiwanego skutku zastosowania analogii może wystarczyć sięgnięcie wprost do przepisu regulującego sytuację najbardziej zbliżoną i rozciągnięcie jego hipotezy na przypadek nieobjęty działaniem tego przepisu Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104, zdanie odrębne sędziego SN Kazimierza Zawady; Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz…, red. J. Gudowski. . Zabieg ten jest podobny do zastosowania wykładni rozszerzającej. Niekiedy niezbędne okazuje się zastosowanie dodatkowych przedsięwzięć adaptacyjnych, co zbliża do metody odpowiedniego stosowania prawa, wdrożonej nie na podstawie odesłania zawartego w ustawie, ale w oparciu o pozanormatywną decyzję organu stosującego prawo. W takiej sytuacji, podobnie jak w przypadku odpowiedniego stosowania prawa, użycie analogii wymagałoby zastosowania określonego przepisu „wprost” albo z pewnymi modyfikacjami uzasadnionymi odmiennością stanu faktycznego, zakresem potrzeby i celu posłużenia się analogią. W sytuacjach jurysdykcyjnie nietypowych, a zatem takich jak omawiana, przydatne mogą być zabiegi interpretacyjne, analogia mogłaby więc być w niniejszym wypadku rozwiązaniem bardzo użytecznym. Sąd Najwyższy niejednokrotnie się do niej odwoływał, nie znajdując w prawie pozytywnym właściwej recepty na rozstrzygnięcie przypadku oczywistego prawnie i moralnie. Sąd Najwyższy podkreślał także, że jest to uzasadnione, a niejednokrotnie niezbędne, aby wypełnić luki w prawie przy uwzględnieniu oczywiście słusznych roszczeń, które nie znajdują uregulowania w porządku prawnym Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 60/17), OSNC 2018/9/83, drugie zdanie odrębne sędziego SN Jacka Gudowskiego; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11/103; , zdanie odrębne sędziego SN Kazimierza Zawady. . Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie podkreślał wielokrotnie, że włączenie do art. 446 k.c. nowego § 4 miało na celu jedynie zmianę sposobu dochodzenia i realizacji roszczenia poprzez skonkretyzowanie osób, którym przysługiwało, oraz przesłanek wystarczających do jego przyznania Uchwała SN z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10), LEX nr 604152; wyrok SN z 11.05.2011 r. (I CSK 621/10), LEX nr 848128; uchwała SN z 13.07.2011 r. (III CZP 32/11), OSNC 2012/1, poz. 10; postanowienie SN w składzie 7 sędziów z 27.06.2014 r. (III CZP 2/14), OSNC 2014/12, poz. 124. . Taką samą potrzebę zauważa się w przypadku dochodzenia przez osoby bliskie, które zaznały szkody niemajątkowej na skutek doznania przez poszkodowanego poważnego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia na skutek czynu niedozwolonego osoby trzeciej.

Wprawdzie początkowe orzeczenia w tym zakresie podnosiły pogląd, że zerwanie więzi łączącej osobę poszkodowaną, która doznała wskutek czynu niedozwolonego poważnego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, z jej osobami najbliższymi może podlegać kompensacie poprzez przyznanie tym osobom zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Uchwała SN z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10), LEX nr 604152; wyrok SN z 11.05.2011 r. (I CSK 621/10), LEX nr 848128; uchwała SN z 13.07.2011 r. (III CZP 32/11), OSNC 2012/1, poz. 10; postanowienie SN w składzie 7 sędziów z 27.06.2014 r. (III CZP 2/14), OSNC 2014/12, poz. 124; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104. , jednak późniejsze orzecznictwo i głosy w doktrynie wskazywały, że ochrona więzi rodzinnej może zostać poddana reżimowi innych regulacji prawnych. W proponowanych rozwiązaniach pojawiają się postulaty skierowania uwagi w stronę art. 446 § 4 k.c., poprzez stosowanie tego przepisu w drodze analogii Uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 103; uchwała SN w składzie 7 sędziów z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/4, poz. 104, zdanie odrębne sędziego SN Kazimierza Zawady; Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz…, red. J. Gudowski. , a także dokonanie nowelizacji art. 445 k.c. i dodanie do niego § 4 M. Wałachowska, Zadośćuczynienie…, s. 592. .

Wnioski

Po przeprowadzonej analizie wymienionych regulacji, ich hipotez, intencji ustawodawcy oraz koncepcji nowej regulacji za najbardziej naturalne i zgodne aksjologicznie rozwiązanie zasadne byłoby uznać poddanie tego zagadnienia reżimowi art. 446 § 4 k.c. i umieszczenie jego regulacji albo poprzez dodanie do niego § 5, albo w bliskim sąsiedztwie tego przepisu. Za tym poglądem przemawiają podobieństwo i zazębiające się regulacje przepisu art. 446 § 4 oraz art. 448 k.c., będącego ostatnio podstawą ochrony więzi rodzinnej, a także tożsamości chronionych przez art. 446 § 4 k.c. wartości, gdyż w myśl dominującego orzecznictwa zadośćuczynienie, w przypadku zerwania więzi rodzinnych osób pośrednio poszkodowanych na skutek doznania ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego, uzasadnione jest definitywnym i porównywalnym ze śmiercią unicestwieniem więzi rodzinnej.