1. Zagadnienia ogólne

Ochrona interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy spotykana jest w przeważającej większości współczesnych porządków prawnychPor. B. Kordasiewicz, Zachowek, (w:) Z. Radwański (red.), System Prawa Prywatnego, t. 10 – Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, wyd. 2, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 4–9; P. Księżak, Roszczenie z tytułu zachowku a dziedziczenie ustawowe – glosa do II CK 444/02, MOP 2008, nr 6, s. 2; M. A. Zachariasiewicz, Zachowek czy rezerwa? Głos w dyskusji nad potrzebami i kierunkami polskiego prawa spadkowego, „Rejent” 2006, nr 2, s. 180–183.. Zarówno systemy zachowku i rezerwy obowiązkowej, jak i system alimentacyjny przewidują mechanizmy chroniące bliskich spadkodawcy. Równocześnie w każdym ze wzmiankowanych modeli wprowadzono unormowania mające zapewnić, aby wskazana ochrona nie miała jedynie iluzorycznego charakteru. Kluczową rolę odgrywa instytucja zaliczania darowizn (czy też świadczeń pod tytułem darmym) przy obliczaniu wartości majątku spadkowego bądź substratu zachowkuPor. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, wyd. 10, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 171; P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, wyd. 2, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 270.. Prawa osób bliskich mogą być bowiem naruszone nie tylko dyspozycjami mortis causa, lecz także tymi poczynionymi za życia. Brak mechanizmu doliczania darowizn przy obliczaniu substratu zachowku w oczywisty sposób naruszałby funkcję ochronną instytucji zachowku.

Ustalenie wysokości zachowku odbywa się w trzech etapach. Po pierwsze, należy określić wysokość ułamka stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnegoUstawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 479 z późn. zm., zwana dalej „k.c.”.. Po drugie, ustala się substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku powiększony o wartość podlegających doliczeniu darowizn oraz zapisów windykacyjnych. Na koniec obliczoną w ten sposób wartość mnoży się przez ułamek ustalony w pierwszym etapie, a uzyskany wynik stanowi należny uprawnionemu zachowek. Doliczanie darowizn na drugim etapie ma charakter czysto rachunkowy. Dla jego dokonania bez znaczenia pozostają okoliczności, czy obdarowany jest nadal wzbogacony, czy darowany przedmiot wchodzi w skład jego majątku, a nawet czy w ogóle istniejeZob. P. Księżak, Zachowek, s. 276.. Ustawodawca w art. 994 k.c. expressis verbis wyłącza niektóre rodzaje darowizn od obowiązku doliczenia, kierując się różnymi motywami. Można jednak dostrzec pewien wyraźnie wspólny im element: nikłą, słabą więź między rozporządzeniem majątkiem dokonanym inter vivos a pokrzywdzeniem uprawnionego do zachowku. O wyłączeniu darowizn dokonanych na rzecz osób nieuprawnionych do zachowku albo niebędących spadkobiercami dawniej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku zdecydowało kryterium „dawności”Por. B. Kordasiewicz, Zachowek s. 989–990.. Z kolei wyłączenie darowizn, których spadkodawca dokonał w czasie, gdy nie miał jeszcze zstępnych lub małżonka, uzasadnione jest argumentami etycznymi, gdyż niezasadne zdaje się być nakładanie takich obciążeń majątkowych na zobowiązanych do zapłaty zachowku z powodu rozporządzeń  dokonanych w momencie, gdy spadkodawca nie mógł przewidzieć konieczności zachowania części majątku dla osób uprawnionych do zachowku. Natomiast stanowiące przedmiot niniejszego artykułu darowizny drobne, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte, zostały wyłączone od doliczenia ze względów pragmatycznych, żeby uprościć postępowanie. Owa „drobność” powoduje, że nie mogą one w sposób zauważalny wpłynąć na wysokość należnego zachowku, proces ich dokładnego wyliczenia mógłby zaś okazać się skomplikowany, żmudny i czasochłonnyTamże, s. 38.. Racjonalnym rozwiązaniem jest zatem ich pominięcie.

Należy także zauważyć, że wskazane wyłączenia stanowią wyjątki od ogólnej reguły nakazującej doliczać do substratu zachowku wszelkie darowizny dokonane przez spadkodawcęNa temat zastosowanej w art. 993 k.c. techniki legislacyjnej zob. szerzej B. Kordasiewicz, Zachowek, s. 990.. W związku z tym, w razie wątpliwości, czy dana darowizna objęta jest wyłączeniem, należy doliczyć ją do spadku zgodnie z dyrektywą interpretacyjną exceptiones non sunt extendendae.

Na marginesie należy wspomnieć o podobnej regulacji dotyczącej działu spadku, występującej w art. 1039 k.c. Sformułowane w nim zasady doliczania darowizn i zapisów windykacyjnych znajdują zastosowanie tylko w razie dziedziczenia ustawowego między zstępnymi albo zstępnymi i małżonkiem, a przy ich zaliczaniu na schedę bierze się pod uwagę jedynie darowizny i zapisy dokonane na rzecz spadkobierców uczestniczących w dziale spadku. We wskazanym przepisie ustawodawca również wyłączył od doliczenia drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Z uwagi na identyczne brzmienie wyrażeń użytych w art. 994 k.c. i 1039 k.c., przyjmując założenie o racjonalności ustawodawcy i kierując się zasadami prawidłowej legislacji, należy stwierdzić, że znaczenie tych wyrażeń na gruncie obu przepisów jest zasadniczo tożsameTak też T. Sokołowski, (w:) Kodeks cywilny, t. 2 – Komentarz: art. 450–1088, red. M. Gutowski, Warszawa: C. H. Beck 2016, s. 1707; odmiennie E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 6 – Spadki, red. J. Gudowski, wyd. 2, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2017, s. 272, 422–424.. Ewentualne odstępstwa w określaniu darowizn wyłączonych od obowiązku doliczenia możliwe są jedynie wyjątkowo, gdy konieczność autonomicznej interpretacji wynikać będzie z odmienności celów obu instytucjiTak np. P. Księżak, Zachowek, s. 265.. Inny jest natomiast sposób, w jaki obie regulacje wiążą. Przepisy regulujące zasady doliczeń przy zachowku stanowią normy iuris cogentisPor. L. Stecki, Darowizna, Toruń: TNOiK „Dom Organizatora” 1998, s. 311., doliczanie zaś darowizn, o którym mowa w art. 1039 k.c., ma charakter dyspozytywnyZob. J. S. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, wyd. 3, Warszawa: PWN 1973, s. 197.. Spadkodawca może bowiem dokonać darowizny wraz ze zwolnieniem z obowiązku zaliczenia jej na schedę spadkową (art. 1039 § 1 in fine k.c.).

Wychodząc poza Kodeks cywilny, podobnie sformułowanePor. A. Lutkiewicz-Rucińska, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, wyd. 2, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2013, s. 225; M. Sychowicz, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, wyd. 5, Warszawa: LexisNexis 2011, s. 248–249. wyłączenie darowizn drobnych i zwyczajowych odnajdujemy w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczymUstawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 682 z późn. zm., zwana dalej „k.r.o.”., w art. 37 § 1 pkt 4. Przepis ten wskazuje, że w przypadku dokonywania darowizny z majątku wspólnego małżonków konieczne jest uzyskanie zgody drugiego z nich, z wyjątkiem przypadków, gdy darowizna jest drobna i zwyczajowo przyjęta. Nie zagłębiając się w interpretację art. 37 § 1 pkt 4 k.r.o., należy zwrócić uwagę na prezentowane w literaturze stanowisko, wedle  którego zakresem wyjątku wzmiankowanego przepisu objęte są przysporzenia niewielkiej wartości dokonywane zgodnie z panującymi obyczajami, takie jak prezenty imieninowe, urodzinowe, z okazji chrzcin, rocznicy ślubu, wesela. Odpowiadając na pytanie, czy darowizna jest drobna, uwzględnia się zarówno kryteria obiektywne (np. bezwzględną wartość przedmiotu umowy), jak i subiektywne, takie jak wartość majątku wspólnego małżonkówZob. E. Skowrońska-Bocian, (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa: LexisNexis 2014, s. 376. czy różnicę majątkową między darczyńcą a obdarowanymPor. M. Sychowicz, (w:) Kodeks, s. 249., w szczególności gdy przysporzenie było dla obdarowanego znaczące, a ubytek w majątku wspólnym niewielki.

2. Pojęcie darowizny na gruncie art. 993 i 994 § 1 k.c.

Kwestia pojmowania darowizny w świetle art. 993 i 994 k.c. charakteryzuje się znaczną rozbieżnością w doktrynie i orzecznictwie. Niewątpliwie darowizna jest umową nazwaną, uregulowaną w art. 888 i n. k.c. Jako umowa jest dwustronną czynnością prawną, ale jednostronnie zobowiązującą, gdyż świadczenie w jej przypadku jest tylko jedno – darczyńca zobowiązuje się świadczyć bezpłatnie, kosztem swojego majątku, na rzecz obdarowanego, który ani nic nie daje, ani nie czyni. W art. 993 i 994 k.c. prawodawca posłużył się tym samym pojęciem darowizny, niemniej kwestia jego prawidłowej wykładni pozostaje dyskusyjna.

Interpretacja językowa oraz systemowa, poparte założeniem o racjonalności ustawodawcy, prowadzą do wniosku, że na gruncie Kodeksu cywilnego darowizna powinna być rozumiana jednolicie, w sposób wyrażony w art. 888 k.c.Por. zwłaszcza M. Pazdan, (w:) Kodeks cywilny, t. 2 – Komentarz do artykułów 450–1088, red. K. Pietrzykowski, wyd. 5, Warszawa: C. H. Beck 2009, s. 1099; E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, ks. 4 – Spadki, wyd. 9, Warszawa: LexisNexis 2008, s. 183; J. Kremis, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, wyd. 3, Warszawa: C. H. Beck 2008, s. 1576. Jednakże, już w czasach obowiązywania dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkoweDekret z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe, Dz.U. z 1946 r. nr 60, poz. 328 z późn. zm., zwany dalej „d.p.s.”., przewidzianą w art. 163 d.p.s. możliwość doliczenia darowizn do substratu zachowku Sąd Najwyższy pojmował szeroko, interpretując pojęcie darowizny jako, oczywiście, to wyrażone w art. 888 k.c. oraz wszelkie inne czynności prowadzące do nieodpłatnego przysporzeniaOrzeczenie SN z 17 czerwca 1953 r., II C 534/53, OSN 1954, nr 3, poz. 60.. Pogląd, w myśl którego przez darowiznę w rozumieniu przepisów o zachowku należy pojmować wszystkie świadczenia nieodpłatne, wydaje się zbyt daleko idącyStanowisko takie prezentuje np. M. Niedośpiał, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 19 lutego 1991 r., III CZP 4/91, OSP 1993, nr 1, poz. 2, s. 5.. W szczególności dotyczy to czynności prawnych, które mimo braku odpłatności nie prowadzą do zmniejszenia stanu czystego spadku (np. nieodpłatne świadczenie usług).

Zgodzić należy się jednak z tendencją do stosunkowo szerokiego ujmowania darowizny w analizowanych przepisach. Takie stanowisko coraz częściej wyrażane jest współcześnieNp. wyrok SO w Zielonej Górze z 26 kwietnia 2017 r., I C 20/14. Zob. także L. Stecki, Darowizna, s. 313; P. Księżak, Zachowek, s. 270 i n.; B. Kordasiewicz, Zachowek, s. 989.. Orzecznictwo odwołuje się do konkretnych czynności prawnych celowo uszczuplających majątek spadkodawcy, powodujących podobne pokrzywdzenie jak darowizny, m.in. do dyspozycji wkładem bankowymWyrok SO w Łodzi z 2 stycznia 2017 r., II Ca 1422/16, Legalis 1668821. czy do rozszerzenia przez małżonków ustawowej wspólności małżeńskiej na majątek osobisty jednego z małżonkówWyrok SO w Krakowie z 10 listopada 2016 r., II Ca 1547/16, Legalis 1668823.. Jednocześnie sądy stoją na stanowisku, że nie stanowi darowizny bezpłatne przysporzenie, gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu (np. z umowy użyczenia)Wyrok SA w Krakowie z 6 października 2015 r., I ACa 720/15, LEX nr 1960704.. Wskazane rozumienie przepisu znajduje uzasadnienie w wykładni funkcjonalnej, przede wszystkim z uwagi na ochronny cel art. 993 i 994 k.c., przez które prawodawca dąży do uniemożliwienia spadkodawcy ubezskutecznienia przepisów o zachowku w drodze uszczuplenia swojego majątku poprzez czynności inter vivos. Wydaje się zatem słuszne, aby jako darowiznę na gruncie wzmiankowanych przepisów rozumieć każdą celową, nieodpłatną czynność prawną powodującą jednokierunkowe przesunięcie majątkowe z majątku spadkodawcy do majątku innego podmiotu, skutkujące zmniejszeniem stanu czystego spadku oraz prowadzące do takiego samego pokrzywdzenia osób uprawnionych do zachowku jak darowizny w ścisłym tego słowa znaczeniuNajbardziej wyczerpującą analizę przysporzeń podlegających zaliczeniu na równi z darowiznami w ścisłym tego słowa znaczeniu prezentuje P. Księżak, Zachowek, s. 272–290..

W judykaturze obecne są jednak także stanowiska przeciwneWyrok SA w Warszawie z 19 czerwca 2013 r., I ACa 142/13, LEX nr 1331136.. Sądy, dokonując wykładni, pozostają niekiedy przy wyniku interpretacji językowej i systemowej, traktując pojęcie darowizny jako tożsame z umową opisaną w art. 888 k.c. Niewątpliwie znaczenie słów użytych przez prawodawcę w art. 993 i 994 jest „jasne” i w myśl paremii clara non sunt interpretanda dalsza wykładnia może być uznana za zbędnąAutorzy nie zamierzają w niniejszym artykule podejmować rozważań dotyczących ewentualnego braku zasadności stosowania wskazanej paremii w procesie wykładni.. Wydaje się, że można by załagodzić zarysowany spór interpretacyjny poprzez doprecyzowanie, że nie tyle należy tu mówić o innym rozumieniu umowy darowizny, raczej o analogicznym stosowaniu przepisów do czynności niebędących darowiznami, co pozwoli zachować systemową spójność. Jak słusznie wskazuje P. Księżak, ta formalna kwestia nie ma dla praktyki większego znaczenia. Istotne jest, aby cele przyświecające instytucji zachowku mogły być jak najpełniej zrealizowanePor. P. Księżak, Zachowek, s. 271.. Zgodnie zaś z trafnym orzeczeniem Sądu Najwyższego to sąd rozpoznający sprawę o zapłatę zachowku dokonuje kwalifikacji czynności prawnej, osobne powództwo o ustalenie jest w tej materii niedopuszczalne z uwagi na brak interesu prawnegoOrzeczenie SN z 17 czerwca 1953 r., II C 534/53, OSN 1954, nr 3, poz. 60..

Oceniając wskazane stanowiska, bardziej przekonujące zdaniem autorów jest to, które uwzględnia wykładnię funkcjonalną oraz realizuje w większym stopniu cele instytucji zachowku. Argumentacja na rzecz interpretacji zwężającej pojęcie darowizny na gruncie przepisów o zachowku opiera się m.in. na braku aktywności ustawodawcy w tym zakresie podczas nowelizacjiDz.U. z 2011 r. nr 85, poz. 458. z 18 marca 2011 r. uzupełniającej art. 993 k.c. o zapis windykacyjnyWyrok SA w Warszawie z 19 czerwca 2013 r., I ACa 142/13, Legalis 722804.. Wskazana opinia należy do odosobnionej w orzecznictwie i wyraża pogląd wysoce restrykcyjny. Ocena poszczególnych przysporzeń pod tytułem darmym może prowadzić do różnego ich zakwalifikowania, jednak błędne zdaje się być przyjęcie, że art. 994 k.c. może znaleźć zastosowanie jedynie w odniesieniu do umów darowizny sensu stricto.

3. „Drobność” darowizn

Literalnie darowizny „drobne” oznaczają darowizny niewielkie, błahe, nieznaczące, mało  ważne, mające niewielką wartość pieniężną, materialną czy ekonomicznąZob. Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1968; Słownik współczesnego języka polskiego, Kraków 2000; Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2006.. Pewną wątpliwość budzą kryteria, według których należy postrzegać ową drobność na gruncie art. 994 k.c. W orzecznictwie zdaje się przeważać stanowisko, zgodnie z którym drobne darowizny należy rozumieć obiektywnie. Sąd Apelacyjny w Gdańsku expressis verbis stwierdził, że „dla zakwalifikowania darowizny jako drobnej, istotne znaczenie ma wartość jej przedmiotu, anie sytuacja majątkowa spadkodawcy”Wyrok SA w Gdańsku z 8 lipca 2015 r., V ACa 126/15, LEX nr 1842298.. Tę samą tendencję zauważyć można w wielu innych orzeczeniach, w których sądy, badając charakter darowizny, odwołują się do obiektywnych kryteriów, takich jak przeciętne wynagrodzenie w czasie dokonania darowiznyWyrok SO w Gdańsku z 21 listopada 2013 r., XV C 435/13, LEX nr 1719204. czy jej przedmiotSR dla Łodzi-Śródmieścia w wyroku z 29 maja 2015 r., III CA 1110/15, stwierdził, że z uwagi na to, że przedmiotem darowizny było spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, nie sposób zakwalifikować jej jako drobnej.. Niekiedy spotykane jest także stanowisko odmienne. Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z 17 października 2014 r. stwierdził, że dokonywanie oceny powinno odbywać się przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej stron umowy darowiznyWyrok SO w Łodzi z 17 października 2014 r., III Ca 723/14, LEX nr 2130627.. Zaś Sąd Rejonowy dla Łodzi-Widzewa w Łodzi dość przekonująco argumentował, że przy ocenie należy mieć na uwadze wysokość dochodów darczyńcy oraz badać, jak duże obciążenie finansowe stanowi dla niego dokonana darowiznaWyrok SR dla Łodzi-Widzewa w Łodzi z 18 stycznia 2017 r., II C 226/15, LEX nr 2199903..

Podobne, jeśli nie większe, rozbieżności zarysowany problem wywołuje wśród przedstawicieli doktryny. P. Księżak wskazuje, że dla zakwalifikowania danej darowizny jako drobnej znaczenie ma jedynie jej wartość, sytuacja majątkowa spadkodawcy powinna zaś odgrywać rolę drugorzędnąTak P. Księżak, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3 – Spadki, red. K. Osajda, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 732–733. Podobnie L. Stecki, (w:) Kodeks cywilny z komentarzem, t. 2, red. J. Winiarz, wyd. 2, Warszawa: Wydaw. Prawnicze 1989, s. 872.. Podobnie inni autorzy popierają stanowisko obiektywnej oceny wartości przedmiotu darowiznyPor. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, (w:) Kodeks cywilny, s. 272; J. Kremis, J. Kuźmicka-Sulikowska, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa: C. H. Beck 2017, s. 1902.. Zastanawiające jest jednak, z uwagi na komentarz do art. 1039 k.c., którego językowe ujęcie jest jednakowe z omawianym art. 994 § 1 in principio k.c., że ci sami autorzy w odniesieniu do art. 1039 k.c. jako niewątpliwie istotne oceniają znaczenie stanu majątkowego spadkodawcy i spadkobiercy. Spotykany jest także pogląd, zgodnie z którym jeśli określone darowizny, które pojedynczo spełniają kryterium drobności, są przekazywane obdarowanemu w sposób cykliczny, powtarzalny, to nie mogą być już uznawane za drobne z uwagi na to, że ich globalna suma stanowi pewną większą wartośćTak o darowiznach mających charakter wyposażenia dzieci w związku z ich usamodzielnieniem się oraz służących do regulacji spraw majątkowych czy przekazywanych na bieżące utrzymanie rodziny E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, (w:) Kodeks cywilny, s. 272.. Przykładowo Sąd Okręgowy w Szczecinie uznał, że o ile jednorazowe świadczenie w kwocie 100 zł można zakwalifikować jako darowiznę niewielką i zwyczajowo przyjętą w relacjach między rodzicami i dorosłymi dziećmi, o tyle regularne przekazywanie takich kwot uznać za takową nie sposób, ponieważ w polskim społeczeństwie nie ma przyjętego zwyczaju „alimentowania” dorosłych członków rodzinyTak np. wyrok SO w Szczecinie z 11 lipca 2013 r., II Ca 1417/12, LEX nr 1853534; wyrok SA w Gdańsku z 8 lipca 2015 r., V ACa 126/15, LEX nr 1842298. Odmiennie wyrok SR w Olsztynie z 25 czerwca 2014 r., XI C 34/13, LEX nr 1912103..

B. Kordasiewicz opowiada się natomiast za subiektywną wykładnią analizowanego pojęcia, argumentując, że ustawodawca nie wskazał żadnego obiektywnego wzorca darowizny drobnej i nie określił w żaden sposób jej ekonomicznej wartościPor. B. Kordasiewicz, Zachowek, s. 990. Podobnie P. Puch, Zachowek – regulacje prawne, „Nieruchomości C. H. Beck” 2004, nr 5, s. 11; E. Niezbecka, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 4 –Spadki, red. A. Kidyba, wyd. 4, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2015, s. 265.. Zagadnienie to nie doczekało się jednak, jak dotąd, pogłębionej analizy. W opinii autorów należy podzielić stanowisko o subiektywnym pojmowaniu darowizny drobnej. Po pierwsze, za trafny należy uznać przytoczony argument B. Kordasiewicza o braku ustawowego miernika umożliwiającego obiektywizację oceny. Kierując się założeniem o racjonalności ustawodawcy, należy stwierdzić, że świadomie używa on zwrotów niedookreślonych, do których z pewnością zaliczyć można przymiotnik „drobne”. Sędzia, korzystając z przyznanego mu luzu decyzyjnego, może ocenić ad casum, czy należy doliczyć daną darowiznę do spadku. Po drugie, za taką interpretacją przemawia zastosowanie reguł wykładni funkcjonalnej. Instytucja zachowku pełni przede wszystkim funkcję ochronną wobec osób uprawnionych. Aby ocenić, czy w danej sytuacji dokonane przez spadkodawcę czynności inter vivos doprowadziły do pokrzywdzenia tych najbliższych spadkodawcy, wydaje się konieczne odniesienie wartości poczynionych darowizn nie tylko do sytuacji majątkowej stron umowy, lecz przede wszystkim do wysokości potencjalnego roszczenia o zachowek. Trudno mówić o pokrzywdzeniu osób bliskich, gdy dokonane za życia przez spadkodawcę rozporządzenia pod tytułem darmym stanowią nieznaczną wartość, rzędu setnych czy tysięcznych części, wobec całej masy spadkowej albo roszczenia o zachowek. Inaczej należy pojmować prezenty darowane przez osobę ubogą, a inaczej przez bardzo zamożną, nie zapominając jednocześnie o drugim warunku, który powinien być kumulatywnie spełniony. Dla prawidłowej kwalifikacji w myśl art. 994 § 1 in principio k.c. darowizna, oprócz drobności, musi odpowiadać zwyczajom w danych stosunkach przyjętym.

Warto też zauważyć, że na gruncie Prawa spadkowego z 1946 r. ustawodawca w ogóle nie stanowił wprost o kryterium wartości przedmiotu nieodpłatnego przysporzenia z majątku przyszłego spadkodawcy. Twórca dekretu, zdaje się, pozostawiał więcej zaufania sędziom orzekającym w postępowaniach o zachowek, ograniczając się tylko do odesłania do pozaprawnych systemów wartości lub ocenZob. A. Baziński, Prawo spadkowe. Komentarz, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Prawo” 1948, s. 304..

Wreszcie należy zwrócić uwagę na to, że przeciwnicy koncepcji subiektywnej nie wskazują przekonujących argumentów na poparcie reprezentowanego stanowiska, poprzestając zwykle na stwierdzeniu, że sytuacja majątkowa spadkodawcy powinna mieć znaczenie drugorzędne, gdyż w przeciwnym razie „prezent imieninowy dany przez biedaka należałoby liczyć do zachowku, a nie uwzględniać darowizn luksusowych samochodów danych przez bogacza”Por. P. Księżak, Zachowek, s. 292.. Trzeba jednak zauważyć, że wartość nawet luksusowych samochodów może być w danym przypadku niewielka w stosunku do całego majątku spadkowego, a czynności dowodowe związane z doliczaniem każdego prezentu podarowanego przez majętnego spadkodawcę przez całe jego życieW przypadku darowizn drobnych nie ma ograniczenia terminem dziesięciu lat liczonych wstecz od otwarcia spadku. mogą istotnie przedłużyć postępowanie. Byłoby to sprzeczne z celami wyłączenia drobnych darowizn, którymi są przede wszystkim ekonomika procesowaWydaje się, że tym głównie kierował się SA w Lublinie w wyroku z 13 czerwca 2014 r., I ACa 820/13, LEX nr 1498964. oraz usprawnienie postępowania.

Wartość przedmiotu darowizny, zgodnie z art. 995 § 1 k.c., oblicza się według stanu z chwili jej dokonania. Wskazana reguła pozwala precyzyjnie określić chwilę miarodajną dla oceny wartości podarunku. Takie unormowanie zwiększa prawdopodobieństwo zakwalifikowania darowizny rzeczy używanych jako drobnej, z uwagi na ich stosunkowo niewielką wartość w chwili dokonania przysporzeniaPrzykładowo SA w Gdańsku jako niewielkie darowizny uznał używane futro z norek, odkurzacz, zestaw komputerowy, notebook, stół oraz cztery krzesła, por. wyrok SA w Gdańsku z 8 lipca 2015 r., V ACa 126/15, LEX nr 1842298..

4. Darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach

Podjęcie próby stworzenia klasycznej definicji darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, o których stanowi art. 994 § 1 in principio k.c., sprawia niemałe trudności. Bez porównania łatwiejsze wydaje się sformułowanie definicji cząstkowejSzerzej na temat rodzajów definicji ze względu na ich budowę zob. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, wyd. 26, Warszawa: PWN 2012, s. 48–52., w której przedstawić wystarczy szereg niebudzących wątpliwości przykładów. I tak prezenty świąteczne, imieninowe czy związane z ukończeniem studiów oraz organizację wesela dziecka podaje się w piśmiennictwie jako przykłady takich pomijalnych darowiznPor. B. Kordasiewicz, Zachowek, s. 38–39..

Poprzez zwyczaje rozumie się pewne powszechne nawyki określonego zachowania w danym czasie, środowisku i stosunkach społecznychPor. Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 12, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 33; S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. 3, Poznań: Ars boni et aequi 2005, s. 22.. Znajomość danych zwyczajów przez osoby, których dotyczy rozstrzygana sprawa, nie stanowi warunku koniecznego dla ich stosowania. Przyjmuje się założenie, że każdy podmiot powinien znać zwyczaje upowszechnione wgrupie społecznej, do której należyZob. więcej Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne, s. 34.. Interpretowany art. 994 § 1 k.c. wyraźnie stanowi o zwyczajach „przyjętych” w danych stosunkach, co podkreśla, że doniosłość prawną mają jedynie zwyczaje ustalone. Więcej wątpliwości może budzić to, jakich rodzajów stosunków społecznych dotyczy omawiany przepis. Ustawodawca ogranicza się do krótkiego sformułowania „w danych stosunkach”, nie dodając żadnych określeń doprecyzowujących. Sędzia, podczas rozpoznawania sprawy o zapłatę zachowku, odkrywszy utrwalone nawyki postępowania, winien kierować się funkcjonalną wykładnią i celami instytucji zachowku. Zatem zwrot ten należy interpretować możliwie szeroko i rozumieć przez niego zarówno stosunki rodzinne, lokalne, regionalne, jak i respektowane na szerszym obszarze, jak chociażby stosunki o podłożu religijnym. W piśmiennictwie jako przykładowe wskazuje się wydarzenia o charakterze ściśle rodzinnym (tj. urodziny, imieniny, wesele), religijno-rodzinnym (np. chrzest, komunia, ślub) oraz sytuacje powiązane z indywidualnymi osiągnięciamiPor. P. Księżak, Prawo spadkowe, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2017, s. 330–331. (tj. ukończenie studiów, uzyskanie bardzo wysokich wyników w nauce, zwycięstwo w konkursie).

Powyższy otwarty katalog orzecznictwo uzupełnia o zróżnicowane stany faktyczne. Sąd Apelacyjny w Krakowie odwołał się do zwyczajów przyjętych w środowisku góralskim, zgodnie z którymi darowanie fabrycznie nowego samochodu z okazji ślubu jest powszechnym zachowaniem mającym na celu podkreślenie statusu majątkowego darczyńcyWyrok SA w Krakowie z 6 października 2015 r., I ACa 720/15, LEX nr 1960704.. Za drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte, często uznawane są prezenty urodzinowe i imieninoweWyrok SA w Gdańsku z 8 lipca 2015 r., V ACa 126/15, LEX nr 1842298., wydatki poczynione na  kształcenie dorosłych już dzieci (np. opłata czesnego na studiach zaocznychWyrok SA w Krakowie z 6 października 2015 r., I ACa 720/15, LEX nr 1960704.) czy przekazywanie drobnych kwot na leczenie podczas chorobyWyrok SA w Krakowie z 13 października 2016 r., I ACa 585/16, LEX nr 2166607.. Sąd Okręgowy w Kielcach zgodził się zaś z Sądem Rejonowym w Kielcach, odwołującym się do zakorzenionego w tradycji polskiej zwyczaju opłacania wesela dziecka przez rodziców. Ponadto w uzasadnieniu wyroku podkreślił, że ponoszone przez rodziców wydatki weselne powinny być kwalifikowane jako darowizny drobne niezależnie od ich wysokościWyrok SO w Kielcach z 15 kwietnia 2016 r., II Ca 423/15, LEX nr 2055434: „(…) w tradycji polskiej zakorzenione jest to, że rodzice urządzają dzieciom przyjęcia weselne, a w szczególności było tak w latach 90-tych, gdy powódka zawierała związek małżeński. Stąd określenie, iż rodzice wydają «córkę za mąż» czy «żenią syna». Nie istotne zatem w tym kontekście są: ilość gości, miejsce zorganizowania przyjęcia, czy jego wystawność, które to okoliczności zawsze uzależnione są od pozycji społecznej oraz finansowej rodziny i nie powodują przysporzenia po stronie dziecka”.. Nie sposób się jednak zgodzić z tym zapatrywaniem z uwagi na to, że wyłączenie zawarte w art. 994 § 1 in principio k.c. wymaga kumulatywnego spełnienia przesłanki „drobności”.

Ponadto jako drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach sądy uznały sfinansowanie przez rodzica leczenia dla małoletniego dziecka (jako przejaw realizacji spoczywającego na nich obowiązku alimentacyjnego)Wyrok SO w Gliwicach z 29 czerwca 2016 r., III Ca 474/16, LEX nr 2109431., darowiznę krów w ramach prezentu ślubnegoWyrok SO w Kielcach z 5 maja 2015 r., II Ca 315/15, LEX nr 1833465., darowiznę 5 m3 drewna z lasu i tyleż samo pochodzącego z rozbiórki starej stodoły (choć dla autorów pewne wątpliwości budzi to, do jakich ustalonych zwyczajów odniósł się tu sąd)Wyrok SO w Kielcach z 15 kwietnia 2016 r., II Ca 423/15, LEX nr 2055434., a także zapłatę opłaty za media, kupowanie wnuczkom ubranek, wożenie ich zimą do szkoły czy zapewnianie im wyżywienia w sytuacji, gdy darczyńca mieszkał w tym samym gospodarstwie co obdarowaniWyrok SO w Łodzi z 19 listopada 2014 r., III Ca 587/14, LEX nr 2147850: „Oczywistym jest, że praca w tak dużym gospodarstwie wymagała zaangażowania wszystkich dostępnych rodzinie środków i cała rodzina korzystała z profitów przynoszonych przez to gospodarstwo i w przekonaniu Sądu Rejonowego trzeba wyjątkowego natężenia złej woli, aby żądać uznania za darowiznę np. sukienki kupionej wnuczce, czy podwiezienia wnuczki zimą do szkoły. W tym stanie rzeczy brak jest podstaw do zaliczenia do podstawy obliczania zachowku jakichkolwiek darowizn uczynionych przez spadkodawcę”. Podobnie wyrok SO w Poznaniu z 13 maja 2016 r., I C 1078/14, LEX nr 2044692: „W rodzinach wielopokoleniowych typowa jest bowiem sytuacja, w której seniorzy przekazują drobne kwoty pieniędzy swoim wnukom czy prawnukom, by mogły one za to zakupić sobie np. książki, słodycze, ubrania czy zabawki”..

Obecny kształt klauzuli generalnej jedynie w ograniczonym zakresie znajduje potwierdzenie w historycznym ukształtowaniu mechanizmu pomijania darowizn przy doliczaniu do substratu zachowku. Najbliższym współczesnej regulacji prawem okresu międzywojennego, spośród pięciu obowiązujących wówczas systemów prawnych, było unormowanie zaboru niemieckiegoAutorzy ograniczają się do prawa byłego zaboru pruskiego właśnie z uwagi na obecność systemu zachowku w obu regulacjach, tj. zaborczej i polskich po II wojnie światowej., tj. niemiecki kodeks cywilny (dalej: BGB), a dokładniej jego § 2330„§ 2330. Przepisy §§ 2325 do 2329 nie stosują się do darowizn, któremi czyni się zadość obowiązkowi moralnemu albo powszechnie przyjętym względem przyzwoitości”. Fragment pochodzi z polskiego przekładu urzędowego pod nazwą: Kodeks Cywilny obowiązujący na Ziemiach Zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej (przekład urzędowy), Wydawnictwa Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa byłej dzielnicy pruskiej, T. X., Warszawa–Poznań 1923.. Prawodawca niemiecki szerzej konstruował odesłania do pozaprawnych systemów norm, wymagając, aby pomijalne darowizny spełniały obowiązek etyczny bądź odpowiadały powszechnie przyjętym względom przyzwoitościZob. F. Zoll, A. Szpunar, Prawo cywilne dzielnic polskich w zarysie. Część III. Prawo cywilne b. dzielnicy pruskiej. Zeszyt obejmujący prawo spadkowe, Poznań–Warszawa–Toruń: Fiszer i Majewski 1924, s. 50.. Również dekret – Prawo  spadkowe z 1946 r. pozostał we wskazanym zakresie zbliżony do przedwojennej regulacji niemieckiej. Doliczeniu do substratu, zgodnie z art. 163 § 2 pkt 2 d.p.s., nie podlegały darowizny „odpowiadające obowiązkowi moralnemu, względom przyzwoitości lub zwyczajom”Mając na uwadze art. 355 Kodeksu zobowiązań obowiązujący w okresie stosowania dekretu (Dz.U z 1933 r. nr 82, poz. 598), uchylony dopiero przez art. III pkt 5 ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, zgodnie z którym do przysporzeń majątkowych odpowiadających obowiązkowi moralnemu, względom przyzwoitości lub zwyczajom nie stosuje się przepisów o darowiźnie, wydaje się, że ustawodawca pojęcie darowizny w art. 163 § 2 pkt 2 d.p.s. interpretował rozszerzająco, wychodząc poza umowę darowizny sensu stricto. W literaturze wskazuje się wręcz, że te przysporzenia majątkowe nie są umową darowizny, a wykonaniem zobowiązań naturalnych. Zob. W. Chojnowski, Prawo spadkowe, Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski 1951, s. 202.. Wymienione w przepisie pojęcia obejmowały podobnie jak dziś prezenty imieninowe, ślubne, napiwki, utrzymywanie osoby wziętej na wychowanie czy darowizny wynagradzające za wyświadczone przez obdarowanego nieodpłatnie na rzecz darczyńcy usługi bądź inne korzyściZob. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa: PWN 1959, s. 429.. De lege lata próby tak szerokiej interpretacji należałoby ocenić jako niedopuszczalne, zgodnie z regułą exceptiones non sunt extendendae. Systemowa wykładnia obecnych przepisów – z uwagi na zawężenie wyłączenia w art. 994 § 1 k.c. – może jednak budzić pewne wątpliwości. Otóż przepisy Kodeksu cywilnego nadal znają kategorię darowizn czyniących zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznegoPor. art. 902 k.c.: „Przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego”., których nie można odwołać ani w przypadku popadnięcia darczyńcy w niedostatekPor. art. 897 k.c., ani w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanegoPor. art. 898 § 1 k.c.. W obecnym stanie prawnym darowizn takich nie można jednak wyłączyć spod doliczenia do spadku, chyba że byłyby jednocześnie drobne i odpowiadałyby ustalonym zwyczajom (co zdarza się bardzo rzadko ze względu na wyjątkowość sytuacji objętych zastosowaniem art. 902 k.c.Na temat darowizn czyniących zadość obowiązkom wynikającym z zasad współżycia społecznego por. K. Mularski, (w:) Kodeks cywilny, t. 2 – Komentarz: 450–1088, red. M. Gutowski, Warszawa: C. H. Beck 2016, s. 1310–1311; B. Lackoroński, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2 – Zobowiązania, red. K. Osajda, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 1848.). Konstrukcja zakładająca konieczność doliczenia do spadku darowizn czyniących zadość pewnym normom moralnym czy postulatom słuszności wydaje się co najmniej niekonsekwentnaTak P. Księżak, Zachowek, s. 292.. Mając powyższe na uwadze, de lege ferenda można by zastanowić się nad modyfikacją brzmienia art. 994 § 1 k.c., aby zapewnić systemową spójność.

5. Wnioski

Konieczność istnienia mechanizmu doliczenia darowizn nie budzi wątpliwości. Wynika ona z konstrukcji oraz funkcji ochronnej instytucji zachowku. Równie niezbędne, ale ze względów bardziej pragmatycznych, jest wyłączenie określonych darowizn spod obowiązku doliczenia ich do substratu zachowku.

Przyjrzawszy się niektórym historycznym porządkom prawnym obowiązującym na obszarze Polski, dostrzec można pewną ciągłość rozwiązań w zakresie darowizn pomijalnych. Regulacja art. 163 § 2 pkt 2 d.p.s. była zbliżona do § 2330 BGB i odwoływała się do obowiązków moralnych i przyzwoitości. Obecne unormowanie zawarte w art. 994 § 1 k.c. pozostaje zasadniczo podobne, ponieważ wciąż odsyła do pozaprawnych systemów norm. Ustawodawca zrezygnował jednak z niektórych klauzul generalnych, pozostawiając jedynie zwrot niedookreślony w postaci zwyczajów. Nadto nie wskazał, czy zwyczaj powinien być  powszechny, czy też wystarczy lokalny bądź rodzinny, a nawet właściwy dla konkretnego spadkodawcy. Realizacja moralnego obowiązku zapewnienia pewnego minimum potrzeb członków najbliższej rodziny jest trudna do uogólnienia, ujednolicenia. Wydaje się, że tak skonstruowany luz decyzyjny sędziego umożliwia rozsądzenie sporu zgodnie z prawdą.

Dodatkowo Kodeks cywilny wprowadził ograniczenie w postaci „drobności” darowizny. Wyraźnie dostrzegalne są rozbieżności w doktrynie i judykaturze na płaszczyźnie pojmowania darowizn drobnych. Niekiedy ocena dokonywana jest wyłącznie w oparciu o obiektywną wartość darowizny. Zdaniem autorów należałoby ową „drobność” interpretować raczej subiektywnie i uwzględniać sytuację majątkową stron umowy darowizny (a zwłaszcza darczyńcy). Szczególnie że taka wykładnia dominuje na gruncie innych przepisów o zbliżonej treści (art. 1039 § 3 k.c. i art. 37 § 2 pkt 2 k.r.o.). Niezbędne jest przypomnienie o kumulatywnym stosowaniu obu powyższych przesłanek. Zarówno „drobność”, jak i zwyczaj muszą wystąpić równolegle. W orzecznictwie dostrzegalne są jednak przypadki wadliwego zastosowania analizowanej normy, w których pominięto jedną z przesłanekZob. wyżej, przypis 54..

Kwestia rozumienia pojęcia darowizny na gruncie art. 994 § 1 in principio k.c. również budzi kontrowersje w doktrynie. Według autorów słuszne jest stosowanie wskazanego przepisu per analogiam także do niektórych innych niż darowizny sensu stricto przysporzeń pod tytułem darmym. Taka interpretacja pełniej uwzględnia cele instytucji zachowku. Być może pożądana byłaby jednak ingerencja ustawodawcy, który definitywnie zakończyłby istniejący spór.