Wprowadzenie

Warunki ustawowego dziedziczenia w prawie polskim nie są jednakowe dla wszystkich podmiotów, okazuje się bowiem, że odmiennym determinantom podlega dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych, odmiennie natomiast przedstawia się sytuacja w przypadku pozostałych podmiotów.

Sama kategoria „dziedziczenia” stanowi przedmiot zainteresowania prawa międzynarodowego, które w sposób dość szczegółowy przedstawia zakres przedmiotowy i podmiotowy pojęcia, znajdujący zastosowanie również w prawie polskim. Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu PE i Rady (UE) nr 650/2012 „dziedziczenie” „oznacza dziedziczenie majątku po osobie zmarłej i obejmuje wszystkie formy przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego”1 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012, Dz.U. UE. L. 2012.201.107, art. 3.. Zauważyć należy, że ustawodawca, posługując się terminem „dziedziczenie”, wprowadza dwie podstawowe kategorie przejścia praw majątkowych – przejście na zasadzie ustawowej oraz w wyniku dobrowolnego rozrządzenia majątkiem (testament). Nie bez znaczenia pozostaje tu równocześnie kwestia terminu „składniki majątku”, stanowiące przedmiot dziedziczenia. Rozrządzenie na wypadek śmierci nie jest zatem w prawie międzynarodowym, a tym samym również i prawie krajowym, niczym innym jak testamentem – stanowiącym podstawę dziedziczenia, czyli przekazania na inną osobę praw majątkowych. Sam Kodeks cywilny podkreśla, że „powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu”Dz.U. z 2014 r. poz. 121, art. 926., z jednoczesnym wskazaniem, iż dziedziczenie ustawowe jest procesem, do którego dochodzi jedynie w sytuacji, kiedy spadkodawca nie powołał spadkobiercy, lub też żadna z osób powołanych nie chce lub nie może zostać spadkobiercą.

Należy tu jednocześnie wskazać, że na mocy tezy SO w Gdańsku zawartej w postanowieniu z 24 października 2012 r. dziedziczenie z testamentu ma pierwszeństwo nad dziedziczeniem ustawowymPostanowienie SO w Gdańsku z 24 października 2012 r., XVI Ca 1071/12, LEX nr 1714969.– jest to sytuacja, w której przywołanie faktu istnienia rozrządzenia majątkiem przez spadkodawcę skutkuje przymusem „przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości w celu oceny ważności testamentu notarialnego”Tamże.. Powyższe wskazanie pozwala na stwierdzenie, że sama weryfikacja prawidłowości zapisu testamentowego budzić może wątpliwości, nawet jeśli ów został sporządzony w formie aktu notarialnego, co z kolei związane jest z występowaniem dwóch możliwości – uznania lub nieuznania zapisów rozrządzenia. Kwestia nieważności testamentu z jednej strony wynika z przepisów ogólnych Kodeksu cywilnegoPor. art. 58, 94 i dalsze k.c., Dz.U. z 2014 r. poz. 121., z drugiej zaś z uwarunkowań i zapisów zawartych w innych aktach prawnych. W świetle tezy postawionej przez SN w uchwale z 22 maja 2013 r. podstawą nieważności testamentu są art. 945 i 949 k.c., niemniej do oceny prawidłowości zapisu powoływany jest biegły sądowy, który winien stwierdzić m.in., czy spadkodawca, spisując ostatnią wolę, był trzeźwy, czy pijanyUchwała SN z 22 maja 2013 r., III CZP 22/13, OSNC 2013, nr 11, poz. 125, LEX nr 1316049..

Na uwagę zasługuje tu jednocześnie fakt, że ustalenie tego typu sytuacji niekiedy bywa niemożliwe, szczególnie w przypadku małej czytelności zapisu, zapisu komputerowego oraz innych czynników i zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości. Nie bez znaczenia pozostaje w tej materii zeznanie notariusza, u którego sporządzony został akt notarialny zawierający ostatnią wolę zmarłego.

Nieważność testamentu stanowi jedno z głównych zagadnień prawa spadkowego, ze względu na możliwość wystąpienia wielorakich sytuacji, w których sam dokument można uznać za niemający znaczenia prawnego, co w szczególności dotyczy dokumentów sporządzonych własnoręcznie. Z jednej strony bowiem może dojść do sytuacji, w której dokument zostanie uznany za nieważny w momencie, kiedy nie jest opatrzony datą, z drugiej natomiast jednym z poważniejszych zarzutów jest celowe wprowadzenie w błąd czy stan zdrowia psychicznego spadkodawcy w momencie ustanawiania zapisu.

Należy przy tym podkreślić, że przepisy dotyczące formy testamentu mają charakter bezwzględny, mimo to zasada favor testamenti dopuszcza możliwość ingerowania w samą formę aktu testowania, co z kolei winno wykluczyć ważność testamentu. Jeśli bowiem nie spełnia on założonych prawem kryteriów, winien zostać uznany za nieważny, niemniej praktyka społeczno-gospodarcza oraz prawna wskazuje sytuacje, w których zasada favor testamenti pozwala na uznanie prawnie nieważnej formy testamentu za ważną.

Dziedziczenie przez małżonka pozostającego w separacji

Podstawą dziedziczenia gospodarstw rolnych są przepisy Kodeksu cywilnego, rozporządzenie z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnychDz.U. z 1990 r. nr 89, poz. 519. oraz przepisy szczególne zawarte w innych aktach prawnych. Z teoretycznego punktu widzenia zasada dziedziczenia ustanowiona jest przez Kodeks cywilny w księdze IV, z których to przepisów wynika m.in., że każda z osób mieszkających ze zmarłym spadkodawcą posiada uprawnienia do korzystania z mieszkania i urządzeń domowych w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku.Tamże, art. 923. Sytuacja ta dotyczy w niektórych przypadkach również małżonka pozostającego w separacji ze spadkodawcą – zgodnie z tezą NSA postawioną w wyroku z 2 lutego 2011 r. „w określonych stanach faktycznych małżonka, w stosunku, do którego orzeczono separację można i należy zaliczyć do osób bliskich spadkodawcy w rozumieniu art. 923 § 1 k.c.”Wyrok NSA w Warszawie z 2 lutego 2011 r., II GSK 151/10, LEX nr 1071051.. Na uwagę zasługuje w tym przypadku fakt, że zgodnie z obowiązującymi przepisami separacja powoduje takie skutki, jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, w związku z czym małżonkowi nie przysługuje takie prawo, jak osobom bliskim, nawet jeśli zamieszkiwał w mieszkaniu spadkodawcy, niemniej w świetle tezy postawionej przez NSA w niektórych przypadkach osobie takiej przysługują prawa identyczne jak osobom bliskim. Dowodzi tego również teza postawiona w wyroku NSA z 2 lutego 2011 r., w świetle której „nie można wykluczyć, że małżonkowie pozostający w separacji w konkretnych okolicznościach pozostają wobec siebie w relacjach uzasadniających dokonanie oceny o pozostawaniu względem siebie «osobami bliskimi»”Wyrok NSA w Warszawie z 2 lutego 2011 r., II GSK 168/10, LEX nr 1071066..

Separacja w większości przypadków wyklucza możliwość traktowania małżonków przez pryzmat „osób bliskich” – instytucja separacji służyć ma bowiem celom rozwodowym, a prawne stwierdzenie pozostawania w separacji winno wykluczać możliwość dziedziczenia przez małżonka pozostającego w separacji. Separacja winna zatem wyłączyć możliwość używania lokalu mieszkalnego przez małżonka, natomiast regulacje prawne wskazują, że po pierwsze, separacja nie wyklucza pozostawania względem siebie jako „osoby bliskie”, po wtóre zaś, zamieszkiwanie z małżonkiem w jednym lokalu dopuszcza możliwość użytkowania tego lokalu przez małżonka pozostającego w separacji przez okres 3 miesięcy od dnia otwarcia spadku. Samo gospodarowanie nieruchomością, mimo że małżonek nie posiada do niej prawa, nie podlega pod prawo spadkowe, stąd możliwość pozostawania w tym gospodarstwie i korzystania z urządzeń na zasadach dotychczasowych we wskazanym okresie. Separacja natomiast wyklucza możliwość dziedziczenia ustawowego. Wykładnia prawna podkreśla bowiem stanowisko, według którego „przepis art. 935 k.c. wyłącza stosowanie przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy w stosunku do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji, ale nie wyłącza uprawnień przysługujących małżonkowi po śmierci spadkodawcy (…) możliwość korzystania z mieszkania i urządzeń domowych w ciągu 3 miesięcy od śmierci spadkodawcy jest w świetle art. 923 § 1 k.c. uprawnieniem, które nie jest związane z dziedziczeniem”Wyrok WSA w Warszawie z 27 kwietnia 2009 r., VI SA/Wa 301/09, LEX nr 536687.. Implikuje to sytuację, w której warunkiem do korzystania z lokalu mieszkalnego spadkodawcy jest pozostawanie i zamieszkiwanie w tym lokalu przed śmiercią małżonka – sama separacja wyklucza możliwość dziedziczenia ustawowego przez małżonka pozostającego w separacji, nie wyklucza natomiast możliwości korzystania z lokalu mieszkalnego ani też nie wyłącza innych praw.

Rzeczywista wola spadkodawcy a brak testamentu

Testament jako podstawa dziedziczenia określa zakres dziedziczenia przez wszystkich spadkobierców, niemniej jednak w przypadku braku testamentu dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Zgodnie z tezą SN postawioną w wyroku z 16 września 2009 r. w przypadku braku testamentu należy mieć na uwadze wolę zmarłego, która nie tyle jest bezwzględnie wiążąca, ile jest wskazówką dla sądu co do zarządzenia majątkiem zmarłego:

„Jeżeli spadkodawca nie pozostawia ważnego testamentu i dochodzi do stwierdzenia nabycia spadku na mocy ustawy, to w postępowaniu sądowym o dział spadku należy mieć na uwadze okoliczności wskazujące na rzeczywistą wolę spadkodawcy, jednak w takim stopniu, w jakim możliwe jest rozsądne i sprawiedliwe wobec wszystkich osób powołanych do spadku dokonanie tego działu. Wszelkie dyspozycje spadkodawcy nie będące testamentem są zatem jedynie wskazówką dla sądu, z oczywistych względów nie wiążąc go bezwzględnie co do treści rozstrzygnięcia”Wyrok SN z 16 września 2009 r., II CSK 243/09, LEX nr 564969..

Wola spadkodawcy winna zatem stanowić podstawę do podjęcia przez sąd decyzji w postępowaniu o nabycie spadku przez wszystkich ustawowych spadkobierców. W niektórych przypadkach może to oznaczać przyznanie spadku jednemu spadkobiercy zamiast kilku, w momencie stwierdzenia większego prawdopodobieństwa umiejętnego zarządzania spadkiem, zgodnie z wolą zmarłego. Nie w każdym przypadku jednak istnieje szansa na racjonalne rozrządzenie spadkiem, nie zawsze również istnieją racjonalne czy rzeczowe dowody pozwalające na określenie rzeczywistej woli spadkodawcy. Na uwagę bowiem zasługuje fakt, że nie każdy dowód jest traktowany jako dowód w sprawie – zgodnie z przepisami prawa, dowód ze świadków nie jest dopuszczalny w sporze, podobnie jak zastosowania nie znajduje protokół z przesłuchania stron (art. 74 k.c. Przeprowadzenie dowodu ze świadków możliwe jest natomiast za zgodą stron postępowania – zgodnie z tezą postawioną przez SA w Krakowie w wyroku z 8 maja 2015 r. „złożenie wniosku o przesłuchanie na daną okoliczność konkretnego świadka lub wyrażenie zgody na przeprowadzenie takiego dowodu otwiera dopuszczalność prowadzenia na tę okoliczność dowodów także z przesłuchania innych świadków lub z przesłuchania stron”Wyrok SA w Krakowie z 8 maja 2015 r., I ACa 259/15, Skutki złożenia wniosku o przesłuchanie na daną okoliczność konkretnego świadka lub wyrażenie zgody na przeprowadzenie takiego dowodu, LEX nr 1724096.. Implikuje to sytuację, w której w postępowaniu dowodowym przy nabywaniu spadku istnieje możliwość powołania świadków w celu ustalenia rzeczywistej woli zmarłego co do sposobu zarządzenia spadkiem po śmierci. Jednym z wyjątków od zasady jest możliwość uprawdopodobnienia czynności prawnej, do którego to dojść może jedynie przy dysponowaniu jakąkolwiek pisemną notatką zmarłego, która wskazywałaby na ukierunkowanie woli co do zarządzenia spadkiem.

Rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Zasada favor testamenti w prawie spadkowym

Rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci przyjmuje postać dwojakiego rodzaju, zawsze określoną co do zasady mianem testamentu. Testament może, lecz nie musi, mieć formę aktu notarialnego, może też być spisany własnoręcznie przez spadkodawcę i wówczas jednym z podstawowych elementów, które musi zawierać, jest podpis spadkodawcy, znajdujący się pod pismem zawierającym rozrządzenie. W sytuacji, kiedy podpis spadkodawcy znajduje się w innym miejscu, może dojść do komplikacji i nieuznania ważności testamentu, z wyłączeniem sytuacji, w której sąd jest w stanie stwierdzić oczywisty związek między podpisem a treścią rozrządzeniaUchwała SN z 5 czerwca 1992 r., III CZP 417/92, LEX nr 3760, OSNC 1992, nr 9, poz. 147.. Podstawowa zasada dotycząca miejsca podpisu opiera się na założeniu, że w akcie testowania są dwa rodzaje rozwiązania: „jedno bardziej rygorystyczne, nakazujące umieszczenie podpisu bezpośrednio pod tekstem zawierającym rozrządzenie spadkodawcy, i drugie oparte na założeniu, że między podpisem a rozrządzeniem musi istnieć «więź intelektualna», natomiast nie jest konieczne zachowanie więzi przestrzennej, ocenianej według odległości tych dwóch elementów testamentu”Tamże.. Z teoretycznego punktu widzenia zatem zachowanie odpowiedniej odległości między treścią rozrządzenia a podpisem spadkodawcy nie powinno budzić żadnych wątpliwości, istnieją jednakże sytuacje, w których wiarygodność testamentu może zostać podana w wątpliwość.

Przepisy dotyczące formy testamentu mają charakter ius cogens, ich bezwzględne obowiązywanie nakłada na spadkodawcę wykonanie należnych czynności umożliwiających zarządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Niemniej nawet ius cogens w pewnych przypadkach może zostać złagodzone zasadą favor testamenti w przypadku, kiedy szczególne przepisy na to zezwalają. Wydaje się jednak, że próba złagodzenia formy zapisu znacznie odbiega od celu aktu testowania, bowiem „odstąpienie od wymagań formalnych ze względu na dążenie do spełnienia woli spadkodawcy zrównałoby testamenty z innymi czynnościami prawnymi i prowadziłoby do zanegowania znaczenia takich cech, jak jednostronność i rozrządzenie mortis causa, których ochronie służą wymagania w zakresie formy”Tamże.. Implikuje to sytuację, w której zasada favor testamenti nie powinna dotyczyć samej formy, za jej podstawę uznaje się bowiem jedynie wykładnię, sposób interpretacji co do zakresu zarządzenia zawartego w testamencie. Ingerencja w formę natomiast stałaby w sprzeczności z literą prawa i ochroną własności. Testament własnoręczny może przyjąć zatem dość zróżnicowaną formę, niemniej za podstawę uznaje się formę pisemną, sama zaś kategoria rodzajowa zapisu testamentowego nie stanowi problemu.

Na mocy przepisów Kodeksu cywilnego akt testowania przyjąć może postać zwykłą (holograficzny, notarialny, allograficzny) lub szczególną (ustny, podróżny – przed dowódcą statku lub jego zastępcą, wojskowy), z zastrzeżeniem, że forma szczególna traci ważność po 6 miesiącach od dnia sporządzenia, poza sytuacją, w której spadkodawca zmarł, lub też nie ma możliwości sporządzenia testamentu zwykłego. Testament własnoręczny zawarty w liście spadkodawcy do spadkobiercy, podpisany w sposób określający jedynie stosunek rodziny spadkodawcy do spadkobiercy, również jest wiążący, poza sytuacją, w której nasuwają się wątpliwości co do powagi i zamiaru rozrządzeniaUchwała SN z 28 kwietnia 1973 r., III CZP 78/72, OSNC 1973, nr 12, poz. 207, LEX nr 1592..

Jednym z przykładów na możliwość zastosowania zasady favor testamenti w wykładni aktu testowania jest sytuacja, w której testator jest pozbawiony możliwości sporządzenia testamentu ważnego, zwykłego, wskutek niedostatecznej znajomości przez wójta swoich obowiązków. Tego typu sytuacja przyczynia się do powstania możliwości uznania testamentu nieważnego za prawnie wiążącyOrzeczenie SN z 22 grudnia 1951 r., C 1325/51, OSNC 1952, nr 3, poz. 84, LEX nr 160261., przy czym sam testament szczególny może być przez sąd potraktowany jako testament zwykły w momencie, kiedy został sporządzony w szczególnych warunkach, jakimi niewątpliwie jest ciężki stan zdrowia i okoliczności uniemożliwiające lub bardzo utrudniające sporządzenie testamentu zwykłego. Wskazuje to jednocześnie na sytuację, w której testament szczególny traktowany jest jako testament zwykły w momencie, kiedy testator zmarł niedługo po sporządzeniu testamentu, nie mając tym samym możliwości zmiany aktu na zwykły.

Zasada favor testamenti odnosząca się z teoretycznego punktu widzenia do samej interpretacji dopuszcza traktowanie testamentu szczególnego, a więc ingerowanie w formę gwarantującą zachowanie prawnej ważności, jako testamentu zwykłego w różnych okolicznościach. Tym samym testament ustny może zostać uznany za zwykły, a „nieważność testamentu (…) spowodowana niezachowaniem obowiązującego przepisu prawa, może być uznana za okoliczność szczególną w rozumieniu oświadczenia ostatniej woli złożonego przez spadkodawcę jako testamentu ustnego”Uchwała SN z 22 marca 1971 r., III CZP 91/70, OSNC 1971, nr 10, poz. 168, LEX nr 1239.. W konsekwencji zasada favor testamenti, obowiązująca przy tłumaczeniu przepisów prawa cywilnego, odnosi się także do samej formy aktów testowania, która mimo charakteru ius cogens może zostać zmieniona w szczególnych przypadkach. Jednym z takich przypadków niewątpliwie jest śmierć testatora, niemniej prawo dopuszcza również i inne możliwości. Uważa się ponadto, że nieważność testamentu spowodowana samą zawartością aktu, w której wyrażona została wola dwóch testatorów, nie wyklucza możliwości uznania testamentu za ważny – w świetle tezy postawionej przez SN w uchwale z 22 marca 1971 r. tego typu zapis można potraktować jako dwa niezależne testamentyTamże.. Podkreśla to z kolei sytuację, w której testament nie zawsze musi zawierać wyłącznie wolę jednego spadkodawcy – orzecznictwo dopuszcza możliwość testamentów zbiorowych, które rozpatrywane są z perspektywy zapisów niezależnych.

Zgodnie ze stanowiskiem SN zachowanie szczególnej formy testamentu związane jest zarówno z doniosłością samego aktu, jak i faktem, że każdy testament jest tłumaczony dopiero po śmierci testatora. Kluczowym aspektem tego działania jest przede wszystkimUchwała SN z 28 kwietnia 1973 r., III CZP 78/72, OSNC 1973, nr 12, poz. 207, LEX nr 1592.:

• skłonienie spadkodawcy do dojrzałego rozważenia doniosłości kroku, który chce przedsięwziąć, i treści testamentu, który zamierza sporządzić;
• ułatwienie zbadania, czy spadkodawca miał rzeczywiście wolę testowania, tzn. świadomość, że podjęte przez niego zachowanie się stanowi akt sporządzenia testamentu, i to o danej treści;
• ułatwienie dowodu sporządzenia, autentyczności i treści testamentu, a zarazem utrudnienie posłużenia się testamentem sfałszowanym lub uchylonym

Głównym celem założeń dotyczących formy sporządzania testamentu staje się zatem zachowanie woli spadkodawcy co do zakresu rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Przejrzystość dotycząca możliwości uznawania formy testamentu szczególnego za testament zwykły oparta jest natomiast na zasadzie braku możliwości sporządzenia testamentu zwykłego, co najczęściej wiąże się z szybką śmiercią spadkodawcy niedługo po sporządzeniu testamentu szczególnego. Jednym z materiałów dowodowych w przypadku testamentów szczególnych oraz dopuszczenia innych form aktu testowania staje się wola wyrażona przez zmarłego w liście lub w listach, o czym traktuje orzecznictwo już z lat 20. XX wieku.

Istnieje bowiem założenie, że w niektórych przypadkach to właśnie listy wyrażają ostatnią wolę zmarłego co do zakresu rozrządzenia spadkiem – omawiany przez Sąd Najwyższy przypadek z 1923 r. wskazuje, że listy zawierają ostatnią wolę, tak w zakresie wydziedziczenia, jak i przeznaczenia spadku, w związku z czym „formalnym wymogom listy te na ogół czynią zadość”Wyrok SN z 5 października 1923 r., C 185/23, LEX nr 1638792.. W praktyce oznacza to, że jeśli tylko list stanowi podstawę do wskazania woli zmarłego co do sposobu zarządzenia spadkiem, bądź też jeśli wola spadkodawcy wyrażona została w wielu listach, wszystkie one mogą zostać uznane za akt testowania, a tym samym za testament właściwy.

Należy tu jednocześnie zauważyć, że dziedziczenie z testamentu, jako mające pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym, daje możliwość spadkobrania również małżonkowi pozostającemu w separacji ze spadkodawcą, w momencie kiedy testament spadkodawcy wskazuje spadkobiercę małżonka.

Na uwagę zasługuje jednocześnie fakt, że „przyjęta wykładnia art. 968 k.c., w myśl zasady favor testamenti, sprzyja utrzymaniu rozrządzenia testatora, który z ważnych dla niego powodów zdecydował się na alternatywne określenie przedmiotu zapisu zwykłego, a jednocześnie realizuje zasadę swobody testowania, nakazującą taką wykładnię przepisów, która w maksymalnym stopniu pozwoli spełnić wolę spadkodawcy”Uchwała SN z 16 października 2014 r., III CZP 70/14, OSNC 2015, nr 7–8, poz. 83, OSP 2015, nr 5, poz. 46.. Wskazana zasada w zakresie swobody testowania podkreśla, że każda forma aktu testowania winna zostać uznana, jeśli tylko nie ma wątpliwości co do błędów w jej sporządzeniu. Wprowadzenie ograniczenia w zakresie możności uznania danej formy testamentu, czy też wszelkie próby podważenia wiarygodności testamentu ze względu na formę aktu testowania, uznawane są przez to za naruszenie kluczowej zasady prawa spadkowego.

Favor testamenti w prawie spadkowym. Poszerzenie swobody spadkodawcy do dysponowania majątkiem na wypadek śmierci

Fakt, że polskie prawo spadkowe nie reguluje testamentu działowego, nie wyklucza możliwości dysponowania poszczególnymi składnikami majątku w testamencie. Spadkodawca ma możliwości sporządzenia testamentu, w którym każdy ze składników majątku będzie posiadał oddzielne rozporządzenie, co nie jest tożsame ze sporządzeniem testamentu działowego (legatowego) w kształcie paradygmatycznym. Sama decyzja działowa zawarta w takim akcie nie ma charakteru wiążącego ani dla spadkobierców, ani też dla sądu – jednakże stanowi ona podstawę dokonania oceny co do właściwości samego testamentu. Testament legatowy w takiej formie jest bowiem podstawą oceny, czy doszło do sporządzenia zapisów czy do powołania do spadku. Kolejną kwestią w tego typu zapisach staje się możność zastosowania zasady favor testamenti umożliwiającej dokonanie podziału spadku w naturzePostanowienie SN z 20 lutego 2013 r., III CSK 169/12, Wyłączenie sędziego w składzie sądu drugiej instancji powtórnie rozpoznającego apelację, który uchylił orzeczenie sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, OSNC 2013, nr 7–8, poz. 101..

Zasada favor testamenti ma na celu przede wszystkim zastosowanie się do ostatniej woli spadkobiercy, nie zaś kwestionowanie założeń zawartych w testamencie, stąd też najprostsza interpretacja pozwala na wskazanie, że bez względu na teoretycznoprawne podłoże formy testamentu zostanie on co do zasady uznany za zapis warunkujący dysponowanie majątkiem po śmierci. Jeśli zatem testament ma charakter legatowy, nie jego forma będzie stanowiła przedmiot zainteresowania sądu, lecz zawarta w tej formie treść dotycząca podziału majątku.

Kolejną istotną kwestią staje się również fakt, że prawo spadkowe, szczególnie zaś sam akt testowania, wyłącza dziedziczenie ustawowe, a co za tym idzie – spadkobiercą może zostać osoba niespokrewniona w żadnej linii z osobą spadkodawcy. Na uwagę zasługuje również fakt, że konstytucyjnie chroniona zasada testowania jest również prawnie ograniczona – przez prawo do zachowku. Teza postawiona przez TK w wyroku z 25 lipca 2013 r. podkreśla, że „ustawodawca, wprowadzając obowiązek zapłaty zachowku, ogranicza konstytucyjnie chronioną swobodę testowania, która stanowi element prawa do dziedziczenia (…)”Wyrok TK z 25 lipca 2013 r., P 56/11, OTK-A 2013, nr 6, poz. 85, LEX nr 1354561.. Swoboda testowania kieruje się podstawową wartością, jaką jest zachowanie ostatniej woli zmarłego spadkodawcy, w związku z czym w przypadku wykluczenia dziedziczenia ustawowego zachowek dla członków rodziny spokrewnionych ze spadkodawcą, którzy nie są upoważnieni do spadku, staje się świadczeniem nienależnym. Konstytucja expressis verbis nie nakłada obowiązku zapewnienia najbliższym członkom rodziny zmarłego prawa do żądania określonej części jego majątku, zatem jeśli zostali oni wykluczeni w testamencie, nie przysługuje im żadne roszczenie, w tym również prawo do zachowku. Sama swoboda testowania nie może być zatem ograniczona prawem do zachowku – jest to nienaruszalne prawo, na którym nie ciążą żadne ograniczenia. Samo prawo natomiast daje możliwość w uzasadnionych przypadkach domagania się świadczeń alimentacyjnych lub quasi-alimentacyjnych po śmierci spadkodawcy, nawet w momencie wydziedziczenia. Brak stosownego zapisu w testamencie, powołującego rodzinę do spadku, staje się natomiast podstawą do stwierdzenia, że „nie znajduje aksjologicznego usprawiedliwienia utrzymywanie ustawowych barier przepływu wartości majątkowych tylko po to, aby pozostały one w dyspozycji rodziny (…) minęły czasy, kiedy majątek był w głównej mierze wynikiem wspólnej pracy całej rodziny”Tamże.. Jeśli zatem wolą spadkodawcy jest pozbawienie rodziny prawa do majątku po śmierci, wola ta winna zostać utrzymana, chociażby ze względu na swobodę testowania. Ponadto nie ma możliwości podważenia testamentu prawnie ważnego, poza sytuacjami związanymi z kategoriami niezgodności. Spadkodawca ma pełną możliwość dysponowania majątkiem w każdej jego części, jeśli zatem zapis przyjmuje charakter legatowy, w myśl zasady favor testamenti będzie on traktowany jako sposób zarządzenia majątkiem na wypadek śmierci z uwzględnieniem woli zmarłego.

Podsumowanie

Favor testamenti to jedna z kluczowych zasad prawa cywilnego, pozwalająca w prawie spadkowym przede wszystkim na utrzymanie rozrządzenia testatora. W konsekwencji prowadzi to również do możliwości traktowania różnorodnych form testamentu jako form prawnie ważnych. Swoboda testowania ma bowiem na celu najpełniejsze wyrażenie woli spadkodawcy, a tym samym zasada favor testamenti w prawie spadkowym służy przede wszystkim do możliwie jak najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy, co z kolei staje się podłożem do usprawiedliwienia odstępstwa danej formy testamentu od form wymaganych. Favor testamenti oparte jest na założeniu, że ostatnia wola spadkodawcy winna być uszanowana, o ile jest to tylko możliwe, zatem niekiedy forma i treść zapisu, nawet jeśli testament przyjmuje charakter działowy, nie wpływa na sposób zarządzenia spadkiem. Odnosi się to również do kwestii zachowku dla najbliższej rodziny nieujętej w testamencie oraz podobnych przypadków – jak np. dążenie małżonka, w stosunku do którego orzeczono separację, do uzyskania zachowku mimo braku stosownego zapisu w testamencie.