P rezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych w pierwszym kwartale 2021 r. dotyczących m.in. obowiązku przestrzegania praw człowieka, prawa do życia, zakazu tortur, niewolnictwa i pracy przymusowej, prawa do rzetelnego procesu sądowego, a także wolności wypowiedzi.

Obowiązek przestrzegania praw człowieka (art.1)

Obowiązek wynikający z art. 1 Konwencji zapewnienia każdej osobie pozostającej pod jurysdykcją państwa-strony praw i wolności w niej zagwarantowanych wiąże się blisko z pojęciem „kontrola”, niezależnie od tego, czy chodzi o „władzę i kontrolę przez funkcjonariusza państwa” nad jednostkami, czy „realną kontrolę” państwa nad danym terytorium. Rzeczywisty charakter starcia zbrojnego i walk między wrogimi siłami zbrojnymi usiłującymi przejąć kontrolę nad danym terenem w sytuacji panującego chaosu nie tylko oznacza brak nad nim „realnej kontroli” przez państwo, ale również wyklucza jakąkolwiek formę „władzy i kontroli przez funkcjonariusza państwa” nad jednostkami. W takich okolicznościach państwo nie wykonuje „jurysdykcji” w rozumieniu art. 1.

Wyrok Gruzja v. Rosja (nr 2), 21.01.2021 r., Wielka Izba, skarga nr 38263/08, § 136–137 – dot. konfliktu zbrojnego między tymi państwami w sierpniu 2008 r.; kwestia „jurysdykcji” Rosji w odniesieniu do wydarzeń w trakcie walk zbrojnych; skarga dotyczyła również późniejszych działań Rosji na terytoriach okupowanych Abchazji i Południowej Osetii i w tej części Trybunał potwierdził jurysdykcję Rosji w rozumieniu Konwencji i w rezultacie odpowiedzialność na jej podstawie.

W aktywnej fazie walk podczas międzynarodowego konfliktu zbrojnego nie są spełnione wynikające z orzecznictwa Trybunału warunki pozwalające uznać, że państwo wykonywało swoją jurysdykcję eksterytorialną. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w praktyce państw Konwencji polegającej na nieskładaniu derogacji na postawie art. 15 Konwencji w razie zaangażowania w konflikt zbrojny poza granicami własnego terytorium. Można taką praktykę interpretować jako przekonanie, że nie wykonują one wtedy jurysdykcji w rozumieniu art. 1 Konwencji.

Wyrok Gruzja v. Rosja (nr 2), 21.01.2021 r., Wielka Izba, skarga nr 38263/08, § 138–139.

Przyznanie Trybunałowi uprawnienia do oceny na podstawie Konwencji aktów wojny lub działań zbrojnych państwa w kontekście międzynarodowego konfliktu poza jego terytorium wymagałoby przyjęcia przez państwa Konwencji w tym celu koniecznej podstawy prawnej, która dotychczas nie istnieje. Nie oznacza to jednak, że państwa mogą wtedy działać poza granicami jakiegokolwiek prawa, muszą bowiem przestrzegać bardzo szczegółowych zasad międzynarodowego prawa humanitarnego.

Wyrok Gruzja v. Rosja (nr 2), 21.01.2021 r., Wielka Izba, skarga nr 38263/08, § 142.

Z samego faktu istnienia związku jurysdykcyjnego odnoszącego się do obowiązku proceduralnego na podstawie art. 2 Konwencji, który rozstrzyga o jej stosowaniu, nie wynika, że również akt materialny objęty tym artykułem jest objęty jurysdykcją państwa albo że można mu go przypisać.

Wyrok Hanan v. Niemcy, 16.02.2021 r., Wielka Izba, skarga nr 4871/16, § 143 – dot. śledztwa związanego ze śmiercią synów skarżących w rezultacie ataku lotniczego w Afganistanie z rozkazu oficera kontyngentu niemieckiego w ramach sił NATO.

Prawo do życia (art.2)

Sądy państwa będącego równocześnie stroną Konwencji i członkiem Unii Europejskiej mają obowiązek zastosować na wniosek innego państwa europejskiego mechanizm wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych przyjęty w prawie UE, jeśli nie ma podstaw do uznania, że ochrona praw Konwencji w państwie występującym z wnioskiem była oczywiście niewystarczająca. Jeśli jednak pojawi się poważny i uzasadniony zarzut oczywistego braku w tym państwie ochrony zagwarantowanej w Konwencji, którego prawo UE nie może naprawić, państwo będące adresatem wniosku nie może odmówić zbadania tego zarzutu z powołaniem się wyłącznie na argument, że stosują prawo UE. W takim przypadku zasady prawa UE należy interpretować i stosować zgodnie z Konwencją.

Wyrok Bivolaru i Moldovan v. Francja, 25.03.2021 r., Izba (Sekcja V),
skargi nr 40324/16 i 12623/17, § 102–103 – dot. przekazania skarżących przez Francję władzom rumuńskim na podstawie europejskiego nakazu aresztowania (ENA) w celu wykonania wyroków sądowych.

Ze względu na fakt, że przedmiot i cel Konwencji wymagają, aby jej postanowienia były interpretowane i stosowane w taki sposób, aby jej gwarancje były praktyczne i skuteczne, z art. 2 wynika obowiązek władz zapewnienia skutecznego stosowania właściwych regulacji bezpieczeństwa na drogach.

Wyrok Smiljanić v. Chorwacja, 30.03.2021 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 35983/14, § 65 – dot. nieskutecznego egzekwowania przepisów ruchu drogowego i braku właściwej reakcji sądów na działania kierowcy-recydywisty, który spowodował śmiertelny wypadek.

Wykonanie kary wymierzonej w kontekście ochrony prawa do życia należy uważać za integralną część obowiązku proceduralnego państwa na podstawie art. 2.

Wyrok Smiljanić v. Chorwacja, 30.3.2021 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 35983/14, § 91.

Zakaz tortur (art.3)

W sprawach potencjalnie wiążących się z nadużyciami seksualnymi wobec dzieci obowiązek proceduralny na podstawie art. 3 Konwencji prowadzenia skutecznego śledztwa wymaga interpretacji w świetle innych mających zastosowanie instrumentów międzynarodowych, a szczególnie konwencji z Lanzarote (Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych z 25.10.2007 r.).

Wyrok X. i inni v. Bułgaria, 2.02.2021 r., Wielka Izba, skarga nr 22457/16, § 192 – dot. braku skutecznego śledztwa w sprawie zarzutu nadużyć seksualnych w sierocińcu.

Państwa mają szerszy obowiązek ochrony dzieci, jeśli są pozbawione opieki rodziców, a więc szczególnie bezbronne i umieszczone pod opieką instytucji publicznej odpowiedzialnej za zapewnienie im bezpieczeństwa i dobra.

Wyrok X. i inni v. Bułgaria, 2.02.2021 r., Wielka Izba, skarga nr 22457/16, § 195.

Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art.4)

Ściganie ofiar lub potencjalnych ofiar handlu ludźmi może w pewnych okolicznościach stać w sprzeczności z obowiązkiem działań operacyjnych dla ich ochrony, jeśli państwo wie lub powinno wiedzieć o okolicznościach rodzących przekonujące podejrzenie, że osoba wchodząca w grę była ofiarą handlu ludźmi. Obowiązek działań operacyjnych na podstawie art. 4 Konwencji ma dwa główne cele: ochronę ofiary przed dalszym pokrzywdzeniem oraz ułatwienie jej powrotu do równowagi. Oczywiste jest, że ściganie ofiar handlu ludźmi utrudniałoby możliwość fizycznego, psychologicznego i społecznego powrotu do równowagi oraz rodziłoby ryzyko ponownego stania się ofiarą tego procederu. Osoby takie musiałyby być narażone na udrękę ścigania karnego, a wyrok skazujący mógłby przeszkodzić w ich późniejszej integracji w społeczeństwie. Poza tym uwięzienie mogłoby uniemożliwić im dostęp do form wsparcia przewidzianych w Konwencji w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi.

Wyrok V.C.L. i A.N. v. Wielka Brytania, 16.02.2021 r., Izba (Sekcja IV),
skargi nr 74603/12 i 77587/12, § 159 – dot. odmowy podjęcia przez władze działań operacyjnych dla ochrony nieletnich ściganych karnie mimo dowodów, że byli ofiarami handlu ludźmi.

Jeśli władze dowiedziały się albo powinny były się dowiedzieć o okolicznościach rodzących przekonujące podejrzenie, że osoba podejrzana o przestępstwo mogła być ofiarą handlu ludźmi lub wykorzystania, muszą doprowadzić do szybkiego zbadania jej przez wykwalifikowane osoby zajmujące się ofiarami handlu ludźmi. Podstawą ich oceny powinny być kryteria wskazane w Protokole z Palermo (o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 15.11.2000 r.) i Konwencji Rady Europy z 16.05.2005 r. w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi. Badający muszą zwłaszcza pamiętać, że w przypadku dziecka nie wymaga się ustalenia, czy istniało zagrożenie użyciem siły lub innej formy przymusu.

Wyrok V.C.L. i A.N. v. Wielka Brytania, 16.02.2021 r., Izba (Sekcja IV),
skargi nr 74603/12 i 77587/12, § 160.

W przypadku osoby będącej ofiarą handlu ludźmi należy rozważyć, czy istniały dowody wystarczające do ścigania i czy za ściganiem przemawiał interes publiczny. Każda decyzja w sprawie ścigania potencjalnej ofiary handlu ludźmi wymaga w miarę możliwości wcześniejszej oceny takiego zagrożenia dokonanej przez osobę wykwalifikowaną. Ma to specjalne znaczenie w przypadku dzieci. Ze względu na ich szczególną bezbronność środki stosowane przez państwo do ochrony przed przemocą objęte art. 3 i 8 Konwencji powinny być skuteczne i polegać na rozsądnych działaniach zapobiegających złemu traktowaniu, o którym wiedziały lub powinny wiedzieć, oraz skutecznym odstraszaniu od tego rodzaju naruszeń integralności osoby. Muszą one zapewnić poszanowanie godności ludzkiej oraz ochronę najlepszych interesów dziecka. W sytuacji gdy handel ludźmi zagraża godności ludzkiej i podstawowym wolnościom pokrzywdzonych, obowiązki te obejmują również ochronę przed aktami objętymi art. 4 Konwencji.

Wyrok V.C.L. i A.N. v. Wielka Brytania, 16.02.2021 r., Izba (Sekcja IV),
skargi nr 74603/12 i 77587/12, § 161.

Przy podejmowaniu decyzji w sprawie ścigania osoby zagrożonej handlem ludźmi należy uwzględniać ocenę dokonaną przez osobę wykwalifikowaną. Prokurator nie jest związany jej wnioskami, ale jeśli się z nimi nie zgadza, musi wskazać wyraźne powody z uwzględnieniem definicji handlu ludźmi zawartej w Protokole z Palermo i Konwencji w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi.

Wyrok V.C.L. i A.N. v. Wielka Brytania, 16.2.2021 r., Izba (Sekcja IV),
skargi nr 74603/12 i 77587/12, § 162.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art.6)

Jeśli od decyzji organu administracyjnego potencjalnie niekorzystnej dla bezpośrednio nią dotkniętych stron trzecich przysługuje odwołanie, należy im zapewnić możliwość odpowiednio szybkiego zapoznania się z nią. Państwo musi w łatwy sposób udostępnić w sposób z góry ustalony i publicznie znany wszystkim stronom trzecim potencjalnie bezpośrednio nią dotkniętym samą decyzję albo istotne informacje o niej. Z zastrzeżeniem wystarczających zabezpieczeń, które to zapewniają, wprowadzenie systemu publikacji decyzji wyłącznie w drodze elektronicznej zasadniczo mieści się w granicach swobody, z jakiej korzysta państwo.

Wyrok Stichting, Landgoed, Steenbergen i inni v. Holandia, 16.02.2021 r.,
Izba (Sekcja IV), skarga nr 19732/17, § 47 – dot. kwestii dostępu do sądu w sytuacji wyłącznie elektronicznej notyfikacji decyzji administracyjnej potencjalnie niekorzystnej dla stron trzecich.

Sądownictwo odgrywa w społeczeństwie specjalną rolę. Jest ono gwarantem sprawiedliwości, fundamentalnej wartości w państwie rządów prawa i musi korzystać z publicznego zaufania, jeśli ma z powodzeniem realizować swoje zadania. Wzgląd ten, wskazany w szczególności w sprawach dotyczących prawa sędziów do wolności wypowiedzi, jest równie istotny w przypadku środków dotykających prawa do wolności osobistej sędziów. Powinien on mieć również zastosowanie w sprawach dotyczących dostępu do sądu sędziów w kwestiach odnoszących się do ich statusu lub kariery. Konwencja jest przede wszystkim systemem ochrony praw człowieka. Trybunał musi więc ją interpretować i stosować w sposób zapewniający, aby jej prawa były praktyczne i skuteczne, a nie teoretyczne i iluzoryczne. Musi ona również być odczytywana jako całość i interpretowana w sposób wzmacniający jej wewnętrzną spójność i harmonię rozmaitych postanowień. Ze względu na ważne miejsce sądownictwa wśród organów państwa w społeczeństwie demokratycznym oraz rosnące znaczenie rozdziału władz i konieczności ochrony niezależności sądownictwa Trybunał musi być szczególnie wyczulony na ochronę sędziów przed działaniami negatywnie wpływającymi na ich status lub karierę, mogącymi zagrażać ich niezawisłości i autonomii.

Wyrok Bilgen v. Turcja, 9.03.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 1571/07, § 58
– dot. braku możliwości kontroli sądowej decyzji o przeniesieniu sędziego na inne miejsce służbowe.

Przy doborze, powoływaniu i awansowaniu sędziów kryteria obiektywne, którym towarzyszy przejrzysta procedura, uważa się za standard gwarantujący ich niezawisłość i autonomię, mający uniemożliwić arbitralną ingerencję albo niewłaściwe korzystanie przez władze z posiadanej swobody. Dobór sędziów musi odbywać się na podstawie kryteriów merytorycznych i obiektywnych nie tylko, aby zapewnić publiczne zaufanie do sądownictwa, ale również wzmocnić gwarancję osobistej niezawiłości sędziego. Zasady prawa międzynarodowego dotyczące powoływania sędziów powinny mieć również zastosowanie w sprawach dotyczących przenoszenia sędziów.

Wyrok Bilgen v. Turcja, 9.03.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 1571/07, § 63.

W sprawach dotyczących sędziów kryterium stosowania art. 6 wskazujące, że przedmiot sporu musi wiązać się z problemem na tle specjalnej więzi zaufania i lojalności między funkcjonariuszem publicznym i jego pracodawcą, należy odczytywać w świetle gwarancji niezależności sądownictwa. Obu tych pojęć – specjalnej więzi zaufania i lojalności wymaganej od funkcjonariuszy państwa oraz niezależności sądownictwa – nie da się łatwo ze sobą pogodzić.

Wynikający z zatrudnienia związek między funkcjonariuszem i państwem można zdefiniować jako oparty na zaufaniu i lojalności do władzy wykonawczej w zakresie, w jakim wymaga się od niego realizacji polityk rządowych. Inaczej jest w przypadku sędziów, którzy odgrywają odmienną i bardziej niezależną rolę, mają bowiem obowiązek kontrolowania naruszeń prawa i nadużyć władz. Ich związek z państwem wynikający z zatrudnienia należy rozumieć w świetle specyficznych gwarancji niezawisłości sędziowskiej. Tak więc specjalne zaufanie i lojalność w przypadku sędziów oznacza lojalność wobec rządów prawa i demokracji, a nie sprawujących władzę państwową. Ten skomplikowany stosunek pracy sędziów powoduje, że aby zachować możliwość wydawania orzeczeń bezstronnie i zgodnie z wymaganiami prawa i sprawiedliwości, sądownictwo musi zachować wystarczająco duży dystans do innych struktur państwa.

Sędziowie nie mogą stać na straży rządów prawa i realizować standardy Konwencji, jeśli prawo krajowe pozbawia ich niezawisłości i bezstronności. Nieuzasadnione jest więc wykluczenie sędziów spod ochrony art. 6 Konwencji w kwestiach dotyczących warunków zatrudnienia z powołaniem się na specjalną więź lojalności i zaufania do państwa.

Wyrok Bilgen v. Turcja, 9.03.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 1571/07, § 79.

Ze względu na ważną rolę sędziów w zagwarantowaniu praw Konwencji muszą istnieć zabezpieczenia proceduralne przed narażeniem ich autonomii sędziowskiej na szwank wskutek niewłaściwych wpływów zewnętrznych lub wewnętrznych. Ze względu na nie oraz wymagane zaufanie publiczne do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących kariery sędziów tylko poważne względy mogłyby wyjątkowo usprawiedliwić brak kontroli sądowej.

Wyrok Bilgen v. Turcja, 9.03.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 1571/07, § 96.

Środki dyscyplinarne mogą mieć poważne konsekwencje dla życia i kariery dotkniętych nimi sędziów i prokuratorów. Kontrola sądowa ich stosowania musi być odpowiednia do natury sprawy wchodzącej w grę. Dotyczy to tym bardziej postępowań dyscyplinarnych przeciwko sędziom i prokuratorom, którzy muszą korzystać z szacunku koniecznego, aby mogli wykonywać swoje obowiązki. W przypadku gdy państwo Konwencji wszczyna takie postępowanie dyscyplinarne, wchodzi w grę publiczne zaufanie do funkcjonowania i niezależności sądownictwa, a w państwie demokratycznym zaufanie to gwarantuje samo istnienie rządów prawa.

Wyrok Eminağaoğlu v. Turcja, 9.03.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 76521/12, § 97 – dot. braku możliwości kontroli sądowej w sprawie dyscyplinarnej związanej z wypowiedziami prokuratora w mediach.

Prawo do życia prywatnego i rodzinnego (art.8)

Pojęcie godności ludzkiej wyraża ducha Konwencji. Często wspomina się o nim w związku z art. 3, ale Trybunał wskazuje na nie również w sferze objętej art. 8. Godność ludzka jest poważnie zagrożona, jeśli człowiek nie dysponuje wystarczającymi środkami utrzymania. Aby poradzić sobie z sytuacją nieludzką i niepewną, przyjmuje wtedy szczególny sposób życia polegający na żebraniu.

Wyrok Lăcătuş v. Szwajcaria, 19.01.2021 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 14065/16, § 56 – dot. grzywny wymierzonej ubogiej i bezbronnej kobiecie romskiej za nienatrętne żebractwo przy drodze oraz uwięzienia jej z powodu niezapłacenia tej grzywny.

Sędziowie, zwłaszcza zajmujący stanowiska wiążące się ze znaczną odpowiedzialnością, wykonują część suwerennej władzy państwa. Dożywotni zakaz sprawowania urzędu sędziego z powodu poważnego naruszenia natury etycznej nie jest niezgodny ani nieproporcjonalny do realizowanego przez państwo uprawnionego celu, jakim jest zapewnienie uczciwego sprawowania urzędu sędziego oraz publicznego zaufania do systemu sądowego.

Wyrok Xhoxhaj v. Albania, 9.02.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 15227/19, § 413 – dot. zarzutu usunięcia z urzędu sędziego Trybunału Konstytucyjnego w rezultacie procedury badania jego oświadczenia majątkowego przez organy, które nie były niezależne ani bezstronne.

Wolność wypowiedzi (art.10)

Rola sądów w demokratycznym państwie polega na zagwarantowaniu istnienia rządów prawa. W przypadku wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przeciwko sędziemu wchodzi w grę zaufanie do funkcjonowania systemu sądowego. Każdy sędzia i prokurator, wobec którego toczy się postępowanie dyscyplinarne, musi korzystać z zabezpieczeń przeciwko arbitralności. Musi w szczególności mieć możliwość doprowadzenia do kontroli orzeczonego środka dyscyplinarnego przez niezależne i bezstronne ciało uprawnione do zbadania wszystkich istotnych kwestii faktycznych i prawnych, pozwalającego rozstrzygnąć o jego zgodności z prawem i wskazać możliwe nadużycia władz. W postępowaniu przed takim ciałem kontrolnym obwinionemu należy zapewnić korzystanie z kontradyktoryjnej procedury umożliwiającej przedstawienie swojego stanowiska i przeciwstawienie się argumentom władz.

Wyrok Eminağaoğlu v. Turcja, 9.03.2021 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 76521/12, § 150.