A utor krytykuje przepis art. 117 ust. 4 pkt 1 i 2 ustawy z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym. Wymieniona norma dotyczy emerytowanych pracowników naukowo-dydaktycznych szkolnictwa wyższego. Zezwala na ich zatrudnienie wyłącznie na podstawie terminowych umów o pracę. Powyższe rozwiązanie prawne jest niezgodne z zasadą równouprawnienia i zakazem dyskryminacji ze względu na wiek. Przepis ten nie powinien być stosowany przez sądy oraz niezwłocznie uchylony.

Przepis art. 117 ust. 4 pkt 1 i 2 ustawy z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce Ustawa z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668 ze zm.), dalej p.s.w.n.zawęża sformułowany ustawą z 25.06.2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2015 r. poz. 1220. Zob. A.M. Świątkowski, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2018, s. 192 i n.katalog wyłączeń spod mechanizmu prawnego automatycznego przekształcenia umowy o pracę na czas określony w umowę zawartą na czas nieokreślony. To już drugi – uchwalony w krótkim okresie dwóch ostatnich lat (2017– 2018) – przypadek wyłączenia ochronnych przepisów unormowanych w art. 25¹ k.p.Pierwsze wyłączenie zostało wprowadzone do ustawy z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.), dalej k.p., ustawą z 7.04.2017 r. o zmianie ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2017 r. poz. 962). Dotyczyło wyłączenia § 1 i 3 art. 251 k.p. w przypadku przedłużenia – na podstawie art.177 § 3 k.p. – do dnia porodu terminowej umowy o pracę, zawartej na czas określony lub na okres próbny, przekraczającej miesiąc.  Obowiązująca od 1.10.2018 r., na zasadach określonych ustawą z 3.07.2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę, ustawa – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce wyłącza  stosowanie art. 25¹ § 1–3 k.p. w przypadku zatrudnienia dwóch kategorii nauczycieli akademickich. Do pierwszej należą osoby, dla których uczelnia nie jest podstawowym miejscem pracy (art. 117 ust. 1 pkt 1). Do drugiej natomiast emerytowani nauczyciele akademiccy. Ponieważ zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa – ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Ustawa z 17.12.1998 r. o emeryturach irentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 ze zm.), dalej u.e.r.f.u.s.świadczenia emerytalne przysługują zatrudnionym, między innymi, po ukończeniu 60. (kobiety) i 65. (mężczyźni) roku życia, należy rozważyć, czy wprowadzona uchwalona 20.07.2018 r. ustawa – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce jest zgodna z zasadą równego traktowania zatrudnionych i zakazem dyskryminowania w stosunkach pracy osób starszych. Ustawowe emerytury jako świadczenia z ubezpieczenia społecznego przysługują wszystkim osobom zdolnym do pracy. Uprawnienia emerytalne nie podlegają zawieszeniu na zasadach określonych w przepisach rozdziału drugiego u.e.r.f.u.s. Z mocy prawa ekspektatywy do emerytur przekształcają się w prawo podmiotowe nabyte przez ubezpieczonych na podstawie indywidualnych umów o pracę zawieranych z zatrudnionymi, objętymi powszechnym, obowiązkowym system ubezpieczeń społecznych. Zgodne z prawem kontynuowanie zatrudnienia z jednoczesnym pobieraniem świadczenia emerytalnego jest uzależnione od rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, u którego uprawniony do emerytury był zatrudniony bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowegoNa podstawie art. 28 ustawy z 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. poz. 1726), która weszła w życie 1.01.2011 r., do emerytur przyznanych przed 1.01.2011 r. stosuje się, poczynając od 1.10.2011 r. W wyroku TK z 13.11.2012 r. (K 2/12), Dz.U. z 2012 r. poz.1285, ogłoszonym 22.11.2012 r., orzeczono że „art. 28 ustawy z 16.12.2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz.1726 ze zm.) w związku z art.103a ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach irentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r. poz. 1227 ze zm.), dodanym przez art. 6 pkt 2 ustawy z 16.12.2010 r., w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do osób, które nabyły prawo do emerytury przed 1.01.2011 r., bez konieczności rozwiązania stosunku pracy, jest niezgodny z zasadą ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przezeń prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. . Emeryt ma więc prawo do pobierania ustawowej emerytury oraz wykonywania pracy z zachowaniem uprawnienia do pełnego wynagrodzenia za pracę, bez ryzyka zawieszenia, częściowego albo pełnego, nabytego świadczenia emerytalnego.

1. Podstawy zatrudnienia w szkolnictwie wyższym

1.1. Umowa o pracę

Obowiązujące przepisy Kodeksu pracy nie wyznaczają „górnej” granicy wieku świadczenia pracy w ramach zobowiązaniowego stosunku pracy. Nie czynią tego również inne przepisy, do których należy prawo o szkolnictwie wyższym. Podstawę prawną zatrudnienia nauczyciela akademickiego stanowi obecnie umowa o pracę (art. 117  ust. 1 p.s.w.n.). Charakterystyczną cechą tej normy jest wyraźna tendencja ustawodawcy do zlikwidowania różnicy między nauczycielami akademickimi a innymi pracownikami niemającymi tego statusu („nie będącymi nauczycielami akademickimi” – art.112 p.s.w.n.). Od dnia wejścia w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce (1.10.2018 r.) wszyscy zatrudnieni w uczelniach na podstawie umowy o pracę, bez względu na ich status, zostali uznani za pracowników uczelni w rozumieniu ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (art. 246 ust. 1 ustawy z 3.07.2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwo wyższym i nauceUstawa z 3.07.2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwo wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1669 ze zm.), dalej p.w.p.s.w.n.). Z woli ustawodawcy „stali się” – bez względu na podstawę prawną (umowa o pracę lub mianowanie) zatrudnienia – pracownikami uczelni w rozumieniu Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce.

1.2. Umowa o pracę a mianowanie

W sposób bardziej skomplikowany została uregulowana przez Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwo wyższym i nauce sytuacja prawna nauczycieli akademickich zatrudnionych pod rządem uchylonej ustawy na podstawie mianowania. Z jednej bowiem strony został utrzymany ich dotychczasowy status służbowy, zagwarantowany aktem mianowania; z drugiej natomiast zajmowane przez nich stanowiska, z wyjątkiem stanowiska docenta, winny być dostosowane do stanowisk określonych w Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce i statutach uczelni. Ani w Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce, ani w Przepisach wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwo wyższym i nauce nie zdefiniowano pojęć prawnych. Konieczne jest więc odwołanie do określeń stosowanych w polskim języku literackim. Termin „dostosowanie” ma 108 synonimów, zakwalifikowanych do sześciu grup znaczeniowychZob. https://synonim.net/synonim/dostosowanie (dostęp: 22.04.2019 r.). . Z punktu widzenia prawnika zajmującego się prawem pracy najwięcej trudności sprawiają synonimy nakazujące dokonanie wyboru jednej z dwóch skrajnie przeciwstawnych możliwości, polegających na poprawieniu, zaktualizowaniu, przekonstruowaniu, przerobieniu, przekształceniu, zaadaptowaniu pojęcia prawnego „mianowanie” do nowej rzeczywistości normatywnej. Wybór, jakiego powinny dokonać do 30.09.2020 r. władze poszczególnych uczelni, polega na „dopasowaniu czegoś do czegoś”, a więc „stanowisk osób zatrudnionych na podstawie mianowania” do „stanowisk określonych w Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce”. Pod rządem poprzednio obowiązującej ustawy Ustawa z 27.07.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2017 r. poz. 2183 ze zm.).można było zatrudniać na podstawie aktu mianowania zarówno „samodzielnych” (profesorów zwyczajnych, nadzwyczajnych i docentów), jak i „pomocniczych” (adiunktów) pracowników naukowo-dydaktycznych. W obecnie obowiązującym Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce „dostosowanie” może oznaczać „przekształcenie mianowania w umowę o pracę”. Oznaczałoby to wybranie nowej podstawy, jaką jest umowa o pracę, do zmiany ram prawnych poprzednio nawiązanego służbowego stosunku pracy. Miejsce jednostronnie nawiązanego przez upoważnioną władzę publiczną na podstawie mianowania administracyjnoprawnego stosunku pracy zajęłaby wówczas umowa o pracę. Przekształcenie nastąpiłoby bez konieczności rozwiązywania dotychczasowego służbowego stosunku pracy i nawiązywania nowej więzi prawnej – stosunek zobowiązaniowy. Doszłoby do tego mimo niezawarcia przez dotychczasowe strony umowy o pracę.

Należy jednak opowiedzieć się przeciwko próbie interpretowania art. 249 ust. 3 pkt 2 p.w.p.s.w.n. jako podstawy prawnej zamiany aktu mianowania na umowę o pracę. Czynię tak, ponieważ w art. 248 ust. 1 p.w.p.s.w.n. ustawodawca zmierzał do zagwarantowania pracownikom zatrudnionym w dniu wejścia w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce na podstawie mianowania utrzymanie tej „formy” zatrudnienia w okresie, na który zostali mianowani. Nie jestem pewien, czy termin „forma” został właściwie dobrany. Słowo to ma 282 znaczenia w polskim słowniku synonimówZob. https://synonim.net/synonim/forma (dostęp: 24.04.2019 r.).. Występuje w 32 grupach znaczeniowych, z których żadna nie nawiązuje do terminologii prawniczej. W języku prawniczym używa się określenia „formy zatrudnienia” dla oznaczenia niektórych, nowych koncepcji prawnych umożliwiających podmiotom zatrudniającym uniknięcie obowiązków regulowanych przepisami prawa pracy, prawa zabezpieczenia społecznego, co współcześnie sprzyja rozprzestrzenianiu się niepracowniczych form zatrudnieniaA.M. Świątkowski, Nowe, nietypowe formy zatrudnienia w epoce postindustrialnej, „Polityka Społeczna” 2019/1, s. 1..

Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwo wyższym i nauce stanowią, że wobec nauczycieli akademickich mają nadal zastosowanie przepisy dotyczące mianowania, uregulowane w poprzednio obowiązującej ustawie z 27.07.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym, uchylone w art. 169 pkt 3 p.w.p.s.w.n. Oznacza to, że – mimo zamętu terminologicznego stworzonego przez ustawodawcę – mianowani nauczyciele akademiccy (profesorowie) zatrudnieni według zmienionej ustawy na stanowiskach z mianowania zajmowanych pod rządem poprzednio obowiązującej ustawy przechodzą na emeryturę w tym roku akademickim, w którym ukończyli 70 lat.

1.3. Mianowanie w okresie przejściowym

Odmiennie uregulowano sytuację osób zatrudnionych na stanowisku docenta przed dniem wejścia w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Docent wyłącznie mianowany na czas nieokreślony pozostaje na tym stanowisku do końca okresu mianowania pod pewnymi warunkami sformułowanymi w art. 248 ust. 3 p.w.p.s.w.n. Przedłużenie służbowego stosunku pracy nie może trwać dłużej aniżeli do końca roku akademickiego, w którym osoba mianowana na stanowisko docenta ukończy 67 lat, pod warunkiem nabycia uprawnień do ustawowych świadczeń emerytalnych. Jeżeli w ostatnim dniu roku akademickiego, w którym zatrudniony(a) na stanowisku docenta nie ukończył(a) 67 lat, służbowy stosunek pracy ulega z mocy prawa przesunięciu na późniejszy termin, aż do zakończenia kolejnego roku akademickiego, w którym mianowany nabywa prawo do emerytury. W tym terminie służbowy stosunek pracy wygasa z mocy prawa (art. 248 ust. 3 in fine p.w.p.s.w.n.).

Osiągnięcie celu polegającego na ujednoliceniu podstaw i ram zatrudnienia w ramach zobowiązaniowych stosunków pracy nawiązanych na podstawie umowy o pracę będzie możliwe po przejściu na emerytury nauczycieli akademickich będących pracownikami uczelni funkcjonujących pod rządem uchylonych przepisów prawa o szkolnictwie wyższym z 27.07.2005 r. Od dnia wejścia w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce do ostatniego dnia tego roku akademickiego, w którym nabędzie uprawnienia do emerytury najstarszy wiekiem docent oraz profesor, struktura zatrudnienia w uczelniach będzie zróżnicowana. Będą ją tworzyć nauczyciele akademiccy będący pracownikami uczelni w rozumieniu przepisów wprowadzających ustawę – Prawo o szkolnictwo wyższym i nauce (art. 246 ust. 1 p.w.p.s.w.n.) oraz pozostali nauczyciele akademiccy zatrudnieni na podstawie mianowania pod rządem przepisów poprzednio obowiązującej ustawy. Tych drugich w dniu wejścia Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce w życie było znacznie mniej aniżeli tych pierwszych. Z upływem czasu, z roku na rok akademicki, ich liczba będzie systematycznie malała. Niewykluczone, że część z nich po ustaniu służbowego stosunku pracy zostanie ponownie zatrudniona w tej samej uczelni. Tym razem jednak podstawę zobowiązaniowego stosunku pracy stanowić będzie umowa o pracę. Kontynuacja zatrudnienia będzie miała miejsce w prawnych ramach zobowiązaniowego stosunku pracy, nawiązanego z emerytowanym nauczycielem akademickim wyłącznie na podstawie umowy albo umów zawieranych na czas oznaczony. Terminowa umowa o pracę, która dopóty, dopóki nie zostanie uchylony art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n., nie przekształci się ex lege w umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony. Pracownicy uczelni pobierający świadczenia emerytalne zostali bowiem wyłączeni spod zakresu obowiązywania art. 25¹ § 1–3 k.p.

2. Zbieg norm

De lege lata mamy do czynienia w polskim systemie prawa pracy z konkurencyjnymi regulacjami prawnymi. W sposób najbardziej liberalny i równocześnie maksymalnie korzystny dla emerytowanych, nadal aktywnych zawodowo pracowników sformułowane zostały zasady rozwiązywania zbiegu norm prawa pracy i prawa zabezpieczenia społecznego przepisami podstawowych ustaw regulujących indywidualne stosunki pracy – Kodeksie pracy i ustawie o emeryturach i rentach. Wymienione akty prawne zezwalają na odpłatne, nieograniczone w czasie zatrudnienie emerytów bez następstw prawnych dla pobieranych przez zatrudnionych świadczeń emerytalnych. Przepisy prawa zabezpieczenia społecznego chronią interesy osób aktywnych zawodowo w okresie pobierania emerytury. Nie zezwalają ani na uszczuplenie, ani na zawieszenie ustawowych świadczeń emerytalnych. Natomiast art. 117 ust. 4 pkt 2 Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce nie zabrania emerytowanym nauczycielom akademickim nadal pracować, uniemożliwia jednak zastosowanie powszechnie obowiązującego przepisu prawa pracy (art. 25¹ § 1–3 k.p.).

Należy zatem rozważyć, czy wprowadzając do ustawy regulującej stosunki pracy nauczycieli akademickich, prawodawca kierował się potrzebą ustanowienia reguły umożliwiającej wyłączenie wielości ocen stanów faktycznych regulowanych przepisami art. 117  ust. 4 p.s.w.n. i art. 25¹ § 1–3 k.p. Celowe jest także wyjaśnienie powodów, dla których ustawodawca w art. 117 ust. 4 p.s.w.n. zadecydował, na niekorzyść emerytowanych nauczycieli akademickich, o wyłączeniu automatycznego przekształcenia nawiązanych z nimi po przejściu na emeryturę terminowych stosunków pracy w umowy o pracę na czas nieokreślony.

Do zbiegu norm prawnych w systemach prawa dochodzi wówczas, gdy identyczna sytuacja faktyczna wyrażona w rozmaitych normach sankcjonowanych określonej gałęzi prawa prowadzi do zastosowania niejednakowych norm sankcjonujących. Powyższa konstatacja znajduje zastosowanie w systemach prawa karnegoW. Wolter, Reguły wyłączania wielości ocen w prawie karnym, Warszawa 1961, s. 48., cywilnego A. Ohanowicz, Zbieg norm w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1963, s. 40.; S.M. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, Wrocław 1985, s. 125.i administracyjnegoM. Wincenciak, Sankcje w prawie administracyjnym i procedura ich wymierzania, Warszawa 2012.. W polskim systemie prawa pracy interpretując art. 25¹ § 1–3 k.p., stwierdzamy, że po spełnieniu warunków odnoszących się do identycznego stanu faktycznego, polegającego na świadczeniu pracy na rzecz tego samego pracodawcy przez okres wymieniony w tych przepisach, ustawodawca automatycznie zamienia umowę terminową w umowę na czas nieokreślony. Zupełnie przeciwnie przedstawia się taka sama sytuacja opisana w normie sankcjonującej, gdy terminowe umowy o pracę zawierane z nauczycielami akademickimi nie są objęte takimi samymi następstwami prawnymi. Dwuelementowa koncepcja norm sprzężonychA. Bator i inni, Wprowadzenie do nauki prawa. Leksykon tematyczny, Warszawa 2012, s. 164., sankcjonowanej i sankcjonującej, zostaje naruszona, ponieważ w systemie prawa pracy po wejściu w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce w identycznych sytuacjach faktycznych występują dwie różne normy sankcjonujące. Przepis art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. de iure i de facto pełni rolę normy sankcjonującej.

W teorii prawa podkreślano, że każda norma sankcjonowana powinna mieć normę sankcjonującąJ. Lande, Nauka o normie prawnej, Annales UMCA, T.III, Sectio G, Ius 3(1956), s. 2. . Przedstawiony związek, mający charakter zależności między wszelkimi normami prawnymi, należącymi do różnych systemów prawa obowiązujących w jednym państwie, nie traci racji bytu bez względu na zapatrywania teoretyków prawa na temat trzystopniowej (hipoteza-dyspozycja-sankcja) lub dwustopniowej (norma sankcjonowana i sankcjonująca) konstrukcji normy prawnej.

W sytuacji, jaka ma miejsce w systemie polskiego prawa pracy po wejściu w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce, zasadniczo różne powiązanie norm sankcjonowanych (hipotez) z normami sankcjonowanymi sformułowanymi w rozmaitych normach prawa pracy – art. 25¹ § 1–3 k.p. oraz art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. prowadzi do antynomii prawa, którą można rozwiązać wyłącznie w drodze wykładni derogującejS.M. Grzybowski, System prawa cywilnego…., s. 133, przyp. 89. . Zapatrywanie wyrażone w piśmiennictwie prawa cywilnego o konieczności uznania, wywołanej zewnętrzną sytuacją, za nieistniejące kolidujących przepisów prawa wydaje się zbyt daleko idąceF. Studnicki, O dogmatyce prawa, „Państwo i Prawo” 1957/7–8, s. 114.. Należy najpierw rozważyć, czy powyższą kolizję norm można rozstrzygnąć za pomocą reguł kolizyjnych pierwszego, drugiego albo trzeciego stopniaJ. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego, Warszawa 1959, s. 288. . W przypadku ewentualnej kolizji analizowanych przepisów prawa pracy – art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. z art. 25¹ § 1 ust. 1–3 k.p. bardziej racjonalne wydaje się potraktowanie zbiegu wymienionych norm jako sygnału dla ustawodawcy, aby podjął stosowne działania. Nie jestem bowiem przekonany o bezwzględnej konieczności wprowadzania automatycznego przekształcania przypadku przedłużonego terminowego zatrudnienia w sytuacjach wymienionych w art. 25¹ § 1 k.p. w umowę o pracę na czas nieokreślony. Uważam jedynie, że z uwagi na niemożność stosowania niejednolitych norm sankcjonujących, sprzężonych z identyczną normą sankcjonowaną (hipotezą), w trosce o to, aby prawo było sprawiedliwe, konieczne jest rozwiązanie tej kwestii.

3. Reguły kolizyjne pierwszego stopnia

Kodeks pracy i Prawo o szkolnictwie wyższym na wyrost nazywane przez inspiratora nowej regulacji prawnej „Konstytucją dla nauki 2.0” są aktami prawnymi zajmującymi taką samą pozycję w hierarchii prawa pracy. Obowiązują w tym samym czasie, regulują porządek prawny w krajowych (polskich) stosunkach pracy. Nie zawierają norm proceduralnych. Nie mają zatem zastosowania do intertemporalnych przepisów prawa pracy, międzynarodowego prywatnego prawa pracy oraz norm postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy. Do rozwiązania kolizji normy w wymienionych wyżej równorzędnych ustawach nie znajdują zastosowania reguły kolizyjne pierwszego stopnia: lex posteriori derogat legi priori, lex superior derogat legi inferiori. Z perspektywy ochrony interesów emerytowanych pracowników szkolnictwa wyższego – nauczycieli akademickich – można byłoby podjąć próbę zastanowienia się nad zasadnością stosowania do rzeczywistego zbiegu omawianych norm prawnych zasady lex posteriori generalis not derogat legi anteriori speciali. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce bowiem, wprowadzone do polskiego systemu prawa cztery lata po nowelizacji art. 25¹ k.p.Zmieniony przez art. 1 pkt 1 ustawy – Kodeks pracy z 25.06.2015 r. (Dz.U. poz. 1220).  oraz niemal 45 lat po uchwaleniu Kodeksu pracy z 26.06.1974 r., ma charakter regulacji ogólnej wobec wcześniejszej regulacji szczególnej. Pod pojęciem „ogólnej” reguły prawa rozumiem w odróżnieniu od większości prawników nie przepisy zbioru praw regulującego stosunki pracy wszystkich kategorii zatrudnionych, lecz zbiór norm dogłębnie określających prawa i obowiązki stron indywidualnych stosunków pracy, pracowników i pracodawców. Jest to ważne, bowiem Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce jest zbiorem norm  określających pozycję, strukturę, kompetencję oraz zasady funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego (publicznego i niepublicznego) i nauki w Polsce (art. 1 p.s.w.n.). W rozdziale 5 p.s.w.n. „Pracownicy uczelni” nie uregulowano całości zagadnień związanych ze stosunkami pracy w szkolnictwie wyższym i nauce. Gdyby to uczyniono, nie zamieszczono by w art. 147 ust. 1 p.s.w.n. zastrzeżenia, że w sprawach odnoszących się do stosunków pracy pracowników uczelni nieuregulowanych przepisami Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce mają bezpośrednie zastosowanie przepisy Kodeksu pracy.

Według ustawodawcy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie może być traktowane jako szczegółowy zbiór norm prawnych, wyczerpująco kształtujących treść stosunków pracy w szkolnictwie wyższym i w nauce. W tym znaczeniu Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie może zostać zaliczone do przepisów szczególnych, regulujących stosunki pracy określonej kategorii pracowników. W zamierzeniu ustawodawcy pracownicy uczelni zaliczeni do kategorii nauczycieli akademickich nie mogą być traktowani przez ustawodawcę jak pracownicy szczególni zatrudnieni w rozmaitych agendach państwa, do których – w sprawach nieuregulowanych pragmatykami służbowymi – mają zastosowanie, w rozumieniu art. 5 k.p., przepisy Kodeksu pracyA.M. Świątkowski, Kodeks…, s. 25.. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie może więc być traktowane jak dawna pragmatyka służbowa. Reguluje bowiem stosunki pracy zarówno w „państwowych”, jak i prywatnych szkołach wyższych. Jako dominującą zasadę przyjęło koncepcję zobowiązaniowego stosunku pracy. Ze względów humanitarnych przejściowo zachowało – wobec niektórych mianowanych pracowników – do czasu wygaśnięcia stosunków pracy dawną konstrukcję „służbowych” stosunków pracy. Jednocześnie ograniczyło poziom i ilość pierwiastków administracyjnych w stosunkach pracy nawiązanych pod rządem poprzednio obowiązujących przepisów na podstawie aktów mianowania.

Z powyższych przyczyn przepis art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. uważany za lex posterior generalis nie może wyłączać bardziej szczegółowych, powszechnie stosowanych w zobowiązaniowych stosunkach pracy norm art. 25¹ § 1–3 k.p . Nie jest również bez znaczenia, że normy Kodeksu pracy nie odsyłają do innych, jeszcze bardziej szczegółowych aktów prawnych. Przepisy Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce mają zatem w tym przypadku cechę legi anteriori speciali. Za lex speciali mógłby być uznany wyjątek od zasadniczego uregulowania. Takiej normy we współczesnym systemie polskiego prawa pracy nie ma. Wprowadzając klauzulę derogacyjną w art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n., ustawodawca przyznał, że późniejsza ogólna regulacja nie uchyla wcześniejszej, odmiennej regulacji.

4. Reguły kolizyjne drugiego stopnia

4.1. Lex consumens derogat legi consumptae

Rozwiązania powyższego dylemat należy de lege lata poszukiwać w regułach kolizyjnych drugiego stopnia. W szczególności w regule chronologicznej lex specialis derogat legi generali. Dwie pozostałe reguły kolizyjne drugiego stopnia: lex primaria derogat legi subsidiarae oraz lex consumens derogat legi consumptae nie mogą mieć zastosowania do  przypadku analizowanego w niniejszym opracowaniu. Albowiem w pierwszym przypadku przepis specjalny nie może uchylać w całości przepisu pomocniczego z uwagi na brak kolizji między Prawem o szkolnictwie wyższym i nauce a jakąś inną normą prawną zamieszczoną w niezidentyfikowanym akcie prawnym. Natomiast w drugiej sytuacji, w której problem odnosi się do relacji między normą konsumpcyjną wyłączającą zastosowanie norm normy skonsumowanej, art. 25¹ § 1–3 k.p. mógłby występować wyłącznie w roli normy konsumpcyjnej, uchylającej normę skonsumowaną – art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. Zatem ze względu na przeciwieństwo oraz sprzeczność celów, jakie za pośrednictwem każdej z wymienionych norm prawnych mają zostać osiągnięte, druga z wymienionych powyżej reguł kolizyjnych nie może znaleźć zastosowania. Powyższe stwierdzenie nie jest w pełni uzasadnione ze względu na trudności związane z ustaleniem roli, jaką ustawodawca przypisał art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. Nie sposób bowiem wyobrazić sobie, że w przeciwieństwie do ochronnej funkcji, jaką wobec pracownika zatrudnionego na podstawie umowy terminowej spełnia art. 25¹ § 1–3 k.p. w indywidualnych stosunkach pracy, sformułowany w art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. zakaz przekształcania umów terminowych w umowy zawierane na czas nieokreślony miałby również służyć temu samemu celowi w przypadku aktywnych zawodowo emerytowanych nauczycieli akademickich. Blokując konwersję terminowej umowy o pracę zawartej ze szkołą wyższą w umowę na czas nieokreślony, ustawodawca zwiększa szansę zatrudnienia w szkolnictwie wyższym i w nauce innych osób, niebędących w wieku przedemerytalnym, mających stosowne kwalifikacje zawodowe do tego, aby ubiegać się o zatrudnienie w charakterze nauczycieli akademickich.

Podstawowa hipoteza niniejszego opracowania jest następująca. Emerytowani nauczyciele akademiccy, zatrudnieni po przejściu na ustawową emeryturę w tym samym charakterze w innej, w większości przypadków niepublicznej uczelni, powinni korzystać z identycznych uprawnień, które im przysługiwały w okresie pełnej aktywności zawodowej. Rozważmy zatem, czy zgodna z tą hipotezą jest koncepcja, wedle której dopuszczalne jest konstruowanie później uchwalanych przepisów pracy, których zadaniem jest wyłączanie ochronnych norm wobec niektórych, wskazanych przez ustawodawcę kategorii pracowników, ponownie wkraczających na ten sam profesjonalny rynek pracy w wieku emerytalnym. Główna różnica między nimi a innymi, młodszymi od nich pracownikami uczelni wyraża się w kumulacji przysługujących im świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego (emerytury) z wynagrodzeniem za pracę.

4.2. Lex specialis derogat legi generali

Zastanówmy się, czy przydatna do rozstrzygnięcia kolizji norm przepisów art. 25¹ § 1–3 k.p. i art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. może okazać się reguła kolizyjna oparta na paremii lex specialis derogat legi generali. Koniecznym warunkiem weryfikacji tej klauzuli jest odwrócenie porządku przedstawionego we wcześniejszym fragmencie niniejszego opracowania dotyczącego możliwości zastosowania w relacjach między przepisami art. 25¹ § 1–3 k.p. i art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. reguły lex posteriori generalis not derogat legi anteriori speciali. Zasada lex posteriori generalis not derogat legi anteriori speciali uznaje  bowiem za przepis specjalny art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n., a za normę generalną art. 25¹ § 1–3 k.p. W świetle dwustopniowej zasady konstrukcji normy prawnej przepis sankcjonujący (specjalny) powinien w szczególny sposób uregulować normę sankcjonowaną (hipotezę), która musi być odmiennie określona przez normę późniejszą uznaną za lex specialis – art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n., a więc winna zasadniczo różnić się od tej normy, jaka została sformułowana w generalnej normie wcześniej wydanej – art. 25¹ k.p.K. Ziemski, Rola i miejsce reguł kolizyjnych w procesie dekodowania tekstu prawnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1978/2, s. 9.  Używając wymiennie stosowanej przez prawników trójstopniowej konstrukcji normy prawnej, chronologiczna (temporalna) reguła wyłączania wielości ocen dotyczy dwóch różnych dyspozycji, z których każda przynajmniej częściowo związana jest z odmienną hipoteząS.M. Grzybowski, System prawa cywilnego…, s. 127–128.. K. Ziemski pisze o konieczności szerszego określenia w jednym z dwóch porównywanych (kolizyjnych) przepisów „wstępnie wyinterpretowanego wyrażenia normokształtnego”K. Ziemski, Rola i miejsce…, s. 3, 9.. Przyjęcie jego koncepcji stosowania reguł kolizyjnych między przepisami Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce i Kodeksu pracy traci sens, ponieważ, jak pisałem, Kodeks pracy w sposób pogłębiony i bardziej szczegółowy reguluje następstwa prawne dłuższego zatrudnienia wszystkich pracowników zatrudnionych na umowach terminowych, podczas gdy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce zawęża zakres porównania podmiotów (pracowników), których dotyczą porównywane akty prawne, wyłącznie do jednej kategorii osób zatrudnionych w szkolnictwie wyższym – nauczycieli akademickich. Zakresy przedmiotowy i podmiotowy norm sankcjonowanych w analizowanych przepisach nie mogą być identyczne. Jak słusznie zauważa K. ZiemskiK. Ziemski, Rola i miejsce…, s. 9., cytując poznańskiego teoretyka prawa M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972, s. 77.racjonalny ustawodawca nie powinien dublować przepisów prawa. Normy sankcjonowane sformułowane w art. 25¹ § 1–3 k.p. obejmują również pracowników uczelni – nauczycieli akademickich, albowiem w rozumieniu zbioru praw, jakim jest Kodeks pracy, odnoszą się one do wszystkich zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Skoro wymieniona norma obejmuje swoim zakresem regulacji pracowników uczelni – nauczycieli akademickich, są podstawy do tego, aby można było ją uznać za zbędną. Rzecz w tym, że porównywane przepisy diametralnie różnią się w części odnoszącej się do normy sankcjonującej. Artykuł 25¹ § 1–3 k.p. upoważnia ustawodawcę do dokonania automatycznej zamiany umowy terminowej w umowę zawartą na czas nieokreślony; natomiast art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. wyklucza taką konwersję normy prawnej. Z powyższego wynika, że w stosunku do wymienionej w później wydanym akcie prawnym – Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce – ustawodawca wprowadził nową, odmienną regulację prawną, ignorując fakt, że wymieniona kategoria zatrudnionych (nauczyciele akademiccy) została objęta wcześniej wydanym aktem prawnym, który nadal obowiązuje.

Sprzeczność dwóch różnych aktów prawnych nie powoduje utraty mocy obowiązującej aktu prawnego wcześniej uchwalonego. Stwierdzony w procesie stosowania prawa rzeczywisty zbieg przepisów prawa zobowiązuje jedynie właściwy organ wymiaru sprawiedliwości – sąd pracy kompetentny w sprawach rozstrzygania sporów między stronami zobowiązaniowych stosunków pracyArt. 261 k.p.; art. 147 ust. 2 p.s.w.n.– do wydania merytorycznego orzeczenia po uwzględnieniu wszystkich konkretnych okoliczności. W ostatnim zdaniu nie chodzi wyłącznie o okoliczności faktyczne sprawy, ale przede wszystkim warunki, od których doktryna prawa pracy uzależnia wprowadzenie zmian w normach sankcjonujących, przyznając albo – jak ma to miejsce w omawianym w niniejszym opracowaniu przypadku wyłączenia w art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. przepisów art. 25¹ § 1–3 k.p. – wyłączając stosowanie niektórych przepisów powszechnie obowiązującego prawa pracy. W Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce nie zamieszczono żadnych wskazówek umożliwiających rozszyfrowanie powodów, dla których ustawodawca wyłączył normy sankcjonujące powszechnie obowiązujący w stosunkach pracy zakaz zatrudniania pracowników na podstawie umów o pracę na czas określony, przekraczający dozwolone w przepisach art. 25¹ k.p. standardy. Można byłoby uznać, że w zasadzie obowiązuje ogólna reguła. Nowo uchwalone normy prawne mają obowiązywać w przyszłości. Prawnicy w zasadzie respektują zasadę racjonalnego ustawodawcy. Skoro prawodawca zmienił drastycznie, w stosunku do określonej kategorii zatrudnionych, powszechnie obowiązujące i nadal stosowane reguły, musiał mieć na uwadze ważne względy odnoszące się do tej kategorii adresatów (nauczycieli akademickich), którym – wyłączając powszechnie stosowaną ochronę prawną pracowników – uniemożliwił wystąpienie z roszczeniem o ustalenie stosunku pracy na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony po ziszczeniu się warunków sformułowanych w przepisach art. 25¹ § 1–3 k.p.

Reguła lex specialis derogat legi generali ma zastosowanie wówczas, gdy ta sama materia uregulowana w sposób bardziej ogólny lub w szerszy sposób identyfikuje adresatów określonej normy prawnej. Powyższe stwierdzenie warunkuje zasadność posługiwania się powyższą paremią przy definiowaniu normy szczególnej, w tym przypadku przepisów art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. Porównując obydwie analizowane normy prawne art. 25¹ § 1–3 k.p. i art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n., można zorientować się, że omówienie jednej konkretnej reguły kolizyjnej, uznanej przeze mnie za lex specialis, sformułowanej w Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce w części sankcjonującej, niczego nie reguluje. Odnosi się bowiem bezpośrednio jedynie do sytuacji uregulowanej w p.s.w.n. Zasadnicza zmiana natomiast dotyczy wyłącznie części sankcjonowanej (dyspozycji) art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. Ta norma bowiem powiela regulację zamieszczoną w porównywanej normie sankcjonowanej art. 25¹ § 1 k.p. Treścią przepisu art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. jest zakaz stosowania  art. 25¹ § 1–3 k.p. w stosunku do nauczycieli akademickich. Nawet nie podejmując próby porównania liczebności nauczycieli akademickich i pozostałych kategorii pracowników, nie uzyskamy większej liczby zatrudnionych wśród tych, do których mają zastosowanie przepisy Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Nie można więc zrealizować przedstawionego wyżej warunku identyfikacji „szerszej kategorii adresatów”, porównując – nawet poszerzoną o pracowników uczelni niebędących nauczycielami akademickimi – kategorię zatrudnionych w szkolnictwie wyższym i w nauce z pozostałą resztą pracujących w Polsce, do których mają zastosowanie przepisy Kodeksu pracy. Z tego powodu można również uznać, że także zasada lex specialis derogat legi generali ,wyłączająca zbieg norm, nie może mieć zastosowania do przypadku omawianego w niniejszym artykule.

5. Równe traktowanie i zakaz dyskryminacji ze względu na wiek

5.1. Standardy Kodeksu pracy

Przepis art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. nie tylko nie powinien być stosowany do terminowych stosunków pracy, nawiązywanych po przejściu na emeryturę z nauczycielami akademickimi, ale musi być bezzwłocznie uchylony jako norma naruszająca zasadę równego traktowania pracowników, sformułowaną w art. 18^3a § 1 k.p. Równe traktowanie oznacza brak jakiegokolwiek różnicowania pracowników bez względu na podstawę zatrudnienia z uwagi na prawnie zabronione kryteria dyferencjacjiA.M. Świątkowski, Kodeks..., s. 96.. Jednym z takich kryteriów jest nawiązanie stosunku pracy. Odnosi się nie tylko do pierwszego aktu terminowego zatrudnienia, ale i następnie nawiązywanych w kolejności sformułowanej w art. 25¹ § 1 k.p. umów o pracę przez te same strony (pracownika i pracodawcę) indywidualnego stosunku pracy. Według prawodawców, polskiego i unijnego, równe traktowanie w zatrudnieniu jest równoznaczne z zakazem dyskryminowania pracowników. Powyższym zakazem objęci są wszyscy zatrudnieni bez względu na wiek. Przeto ewentualny argument o posiadaniu przez zatrudnionego emeryta stałego przychodu z racji korzystania ze świadczenia emerytalnego wypłacanego przez państwowy system ubezpieczenia społecznego nie może uzasadniać wprowadzonego w art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. zakazu stosowania prawnego mechanizmu automatycznej konwersji terminowego zatrudnienia w umowę o pracę na czas nieokreślony. Powołany przepis jest klasycznym przypadkiem prawnie zabronionej bezpośredniej dyskryminacji w stosunkach pracy ze względu na wiek zatrudnionego. W dodatku art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. jest rzadkim przypadkiem we współczesnym prawie pracy dyskryminowania emerytowanych pracowników uczelni – byłych nauczycieli akademickich, ponownie zatrudnionych – bezpośrednio przez ustawodawcę. W ogromnej większości przypadków adresatem antydyskryminacyjnych przepisów unijnych są pracodawcy. Dyskryminacja bezpośrednia bowiem jest traktowana jako przypadek podejmowania przez pracodawcę decyzji wobec konkretnych pracowników na podstawie zabronionych kryteriów. Wprawdzie adresatami antydyskryminacyjnych przepisów unijnych są władze państw członkowskich, jednakże występują one w roli podmiotów zobowiązanych do nadzorowania pracodawców, aby nie dyskryminowali pracowników oraz osób ubiegających się o zatrudnienie w ich przedsiębiorstwach. W przeważającej liczbie przypadków państwo członkowskie oraz jego władze publiczne są obowiązane do zagwarantowania zatrudnionym i kandydatom do pracy równego traktowania w stosunkach pracy. W sytuacji omawianej w niniejszym opracowaniu mamy do czynienia z czymś więcej. Sprawcą naruszającym obowiązek równego traktowania w zatrudnieniu przez przepis art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. są władze legislacyjne RP. Mimo że w przepisach rozdziału II Kodeksu pracy – „Równe traktowanie w zatrudnieniu” uchwalonego przez Sejm i Senat RP, podpisanego przez prezydenta RP – sankcje prawne za naruszenie zasady równego traktowania w stosunkach odnoszą się wyłącznie do pracodawców (art. 18^3b § 1 pkt 1, art. 18^3d k.p.), w świetle przepisów unijnych na państwa członkowskie został nałożony obowiązek podjęcia niezbędnych działań dla uchylenia przepisów ustawowych sprzecznych z zasadą równego traktowania zatrudnionych (art. 16 lit. a dyrektywy z 27.11.2000 r.Dyrektywa Rady z 27.11.2000 r. 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.Urz. UE L 303, s. 16). ).

5.2. Standardy Unii Europejskiej

Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce jest aktem prawnym niedostosowanym do obowiązkowych standardów unijnych. Ewentualna próba podjęcia obrony przed postawionym zarzutem dyskryminowania zatrudnionych emerytów jest, w moim przekonaniu, skazana na niepowodzenie, ponieważ judykatura Trybunału Sprawiedliwości UE zezwala państwom członkowskim na aprobowanie uwzględniania wieku emerytalnego pracowników przy podejmowaniu przez pracodawców decyzji o wypowiadaniu umów o pracęA.M. Świątkowski, Prawo pracy Unii Europejskiej, Warszawa 2015, s. 137.. W tego rodzaju czynnościach prawnych oraz w innych sprawach regulowanych przepisami prawa pracy wiek pracownika może stwarzać państwom członkowskim możliwość ustanawiania w krajowych przepisach prawa pracy określonych różnic tylko wówczas, gdy dyferencjacja zatrudnionych jest „obiektywnie i racjonalnie” uzasadniona celem zgodnym z prawemWyrok TSUE z 5.03.2009 r., C-388/07, The Quinn on behalf the Incorporated Trustees of the National Council of Aeging (Age Concern England) v. Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform, teza 2, ZOTSiS 2009/3A/I-1569..

W niektórych okolicznościach różnice w traktowaniu pracowników ze względu na wiek mogą być uzasadnione, zwłaszcza gdy są wywołane wynikającymi z prawa pracy celami polityki zatrudnienia, wymaganiami rynku pracy i potrzebami kształcenia zawodowego. Osiągnięcie wieku emerytalnego przez pracownika może uzasadniać podjęcie przez pracodawcę decyzji o zakończeniu zatrudnienia z pracownikiem, który uzyskał uprawnienia emerytalne, jeżeli sprzyja to zmniejszeniu bezrobocia wśród innej, młodszej kategorii osób zdolnych do pracy i chcących pracowaćA.M. Świątkowski, Wiek – obiektywne kryterium różnicowania uprawnień pracowników?, „Przegląd Sądowy” 2011/11, s. 7.. Natomiast brak jest uzasadnionych przyczyn, aby po ponownym nawiązaniu stosunku pracy z emerytowanym pracownikiem pozbawiać go – zgodnie z prawem – uprawnień przysługujących wszystkim innym zatrudnionym, będącym w wieku aktywności zawodowej. Z perspektywy polityki zatrudnienia, podaży i popytu na rynku pracy, kształcenia zawodowego młodych pracowników nie ma żadnej różnicy między zatrudnieniem na podstawie umów o pracę zawieranych na czas określony a pracą wykonywaną w ramach prawnych umowy zawartej na czas nieokreślony. Jeżeli cele uzasadniające wypowiedzenie o pracę z powodu osiągnięcia przez zatrudnionego wieku emerytalnego nie mogą być wykorzystane jako zgodne z prawem powody, służące do wyłączania obowiązywania względem jednej kategorii zatrudnionych przepisów służących jednolitej ochronie prawnej wszystkich osób świadczących pracę w ramach pracowniczych stosunków pracy, takie normy powinny być uchylone.

6. Uwaga końcowa

Przepis art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. jako norma sprzeczna z art. 25¹ § 1–3 k.p. nie powinien być stosowany przez sądy pracy z uwagi na brak możliwości rozwiązania kolizji za pomocą praktykowanych reguł wyłączających możliwość dokonywania sprzecznych ocen w procesie wykładni wymienionych wyżej norm prawnych. Jako norma sprzeczna z unijną zasadą równego traktowania zatrudnionych i niedyskryminowania ze względu na wiek zatrudnionych pobierających świadczenia emerytalne art. 117 ust. 4 pkt 2 p.s.w.n. powinien być niezwłocznie uchylony.

7. Podsumowanie

Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce wprowadzone do polskiego systemu prawa pracy jest zbiorem norm określających pozycję, strukturę, kompetencję oraz zasady funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego (publicznego i niepublicznego) i nauki w Polsce (art. 1 p.s.w.n.). W rozdziale 5 p.s.w.n. „Pracownicy uczelni” nie uregulowano całości zagadnień związanych ze stosunkami pracy w szkolnictwie wyższym i nauce. Według ustawodawcy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nie może być traktowane jako szczegółowy zbiór norm prawnych, wyczerpująco kształtujących treść stosunków pracy w szkolnictwie wyższym i w nauce. Nie może więc zostać zaliczone do przepisów szczególnych, regulujących stosunki pracy określonej kategorii pracowników. Nie powinno być traktowane jak dawna pragmatyka służbowa. Reguluje bowiem zobowiązaniowe stosunki pracy zarówno w publicznych i niepublicznych uczelniach. Przeto ustawodawcy nie wolno było wyłączać wobec zatrudnionych emerytowanych pracowników naukowo-badawczych przepisów art.25¹ § 1–3 k.p.