Zainstaluj aplikację Palestra na swoim urządzeniu

Palestra 4/2017

Reforma unormowań poświęconych środkom zabezpieczającym z 20 lutego 2015 r. (cz. 1)

I. Uwagi wstępne

Obszerna nowelizacja przepisów Kodeksu karnego z 20 lutego 2015 r., której postanowienia zaczęły obowiązywać w dniu 1 lipca 2015 r.Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r. poz. 396. , nie ominęła rozdziału X k.k., zawierającego uregulowania poświęcone środkom zabezpieczającym (określanym też – zwłaszcza dawniej – jako środki ochronne). Ta część przepisów kodeksowych uległa zresztą chyba największym przekształceniom. Celem niniejszego artykułu nie może być analiza wszystkich przepisów, które uległy zmianom, bowiem ramy tego opracowania na to nie pozwalają. Chodzi tu głównie o prześledzenie najważniejszych zmian w dotychczasowych uregulowaniach odnoszących się głównie do przepisów prawa karnego materialnego, w mniejszym stopniu do unormowań procesowych i wykonawczych. W tym celu, w pierwszej kolejności, należało poświęcić kilka uwag procesowi przygotowania reformy środków zabezpieczających. Następnie przedstawiono ważniejsze propozycje przekształceń postulowane przed wprowadzeniem zmian nowelizacyjnych przez doktrynę prawa karnego w dziedzinie środków zabezpieczających i skonfrontowano je z modelem reform, który został wprowadzony w życie. W dalszej kolejności zostały wskazane najpoważniejsze wady nowych uregulowań – tak w zakresie ogólnej konstrukcji tych przepisów i stawianych im celów, jak i szczegółowych rozwiązań normatywnych.

II. Sposób przygotowania reformy środków zabezpieczających

Problematyka środków zabezpieczających przez długi czas znajdowała się na marginesie zainteresowania przedstawicieli rodzimej doktryny prawa karnego. Sprzyjała temu okoliczność tego rodzaju, że unormowania wszystkich trzech dotychczasowych Kodeksów karnych w omawianym zakresie przez okres blisko osiemdziesięciu lat pozostawały zbliżone. Najważniejsza różnica pomiędzy przepisami k.k. z 1997 r. a wcześniejszymi uregulowaniami kodyfikacyjnymi sprowadzała się do braku w obecnym Kodeksie karnym izolacyjno-resocjalizacyjnych, postpenalnych środków ochronnych, obecnych zarówno w k.k. z 1932 r., jak i w k.k. z 1969 r. Kwestie regulacji i stosowania środków zabezpieczających przez całe lata bardziej interesowały kryminologów oraz biegłych – psychiatrów i psychologów niż ogół prawników – karnistów. Bardzo ubogo przedstawia się literatura tego zagadnienia: o ile stosunkowo sporo ukazywało się na ten temat artykułów naukowych (chociaż nieodnoszących się raczej do pozycji środków ochronnych na tle innych sankcji karnych, a do problemów w ich stosowaniu i wykonywaniu), o tyle już bardziej obszerne pozycje w tym zakresie można policzyć na palcach jednej rękiA. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające w polskim prawie karnym i praktyka ich wykonywania, Kolonia Limited, Wrocław 2009; System prawa karnego, t. 7, Środki zabezpieczające red. L. K. Paprzycki, C. H. Beck, Warszawa 2012; P. Góralski, Środki zabezpieczające w polskim prawie karnym, EuroPrawo, Warszawa 2015. Częściowo problematyce środków zabezpieczających, zwłaszcza o charakterze postpenalnym, poświęcona jest monografia W. Zalewskiego, Przestępca „niepoprawny” – jako problem polityki kryminalnej, Arche, Gdańsk 2010. Z kolei kwestia przepadku orzekanego w charakterze środka zabezpieczającego została omówiona w pracy K. Postulskiego i M. Siwka, Przepadek w polskim prawie karnym, Zakamycze, Kraków 2004. Można w tym zakresie wymienić jeszcze pracę A. Flatau-Kowalskiej, Środki zabezpieczające w prawie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1956, jednakże ze względu na odbite na niej piętno ideologiczne okresu, w którym powstawała, ma ona charakter wyłącznie historyczny.. Dość powiedzieć, że do dzisiaj brak jest monografii kompleksowo ukazującej współczesne środki zabezpieczające w ujęciu prawnoporównawczym. Dlatego też kiedy stało się jasne, że przygotowywana jest dogłębna transformacja uregulowań odnoszących się do środków zabezpieczających, należało oczekiwać, że zostanie ona poprzedzona rzetelnymi studiami prawnoporównawczymi oraz naukową dyskusją dotyczącą projektowanych przekształceń. Z pewnym zaskoczeniem przychodzi skonstatować, że nic takiego nie nastąpiło: jeżeli owe studia dotyczące analogicznych rozwiązań w innych krajach rzeczywiście zostały przez projektodawców przeprowadzone, to ich wyników nie opublikowano. Trudno też odnotować dyskusję naukową na łamach fachowych czasopism czy konferencje naukowe, w ramach których omawiano by projektowane – jeszcze raz trzeba to pokreślić – fundamentalne i bezprecedensowe zmiany w regulacji środków zabezpieczających. Na tej podstawie można sformułować tezę, że zmiany w obrębie regulacji środków zabezpieczających zostały przygotowane pośpiesznie, bez gruntownego przestudiowania podobnych regulacji zagranicznych oraz powodowanych przez nie skutków w dziedzinie polityki kryminalnej.

Postawioną tu tezę może też potwierdzać stosunkowo duża liczba przygotowanych projektów nowelizacyjnych dotyczących omawianej kwestii z lat 2012–2014, zamieszczone w nich, często bardzo istotnie różniące się, rozwiązania oraz krótkie okresy, w których publikowane były kolejne, zmieniane założenia projektodawcze.

Pierwszy z serii projektów nowelizacji Kodeksu karnego, odnoszący się do zmian w regulacji środków zabezpieczających i zawierający pierwotne formy nowych rozwiązań w tym aspekcie, nosił datę 2 listopada 2012 r.Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dn. 2.11.2012 r. opublikowany na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem www.bip.ms.gov.pl/projekty-aktow-prawnych/prawo karne Był to bardzo obszerny projekt przekształceń uregulowań rozdziału X k.k., zawierający także złożone unormowania poświęcone kwestii postępowania ochronnego z niebezpiecznymi przestępcami skazanymi w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku na karę śmierci, którym na mocy ustawy amnestyjnej z 1989 r. zamieniono tę karę na karę 25 lat pozbawienia wolnościZob. art. 5 ust. 1 pkt 2 oraz art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii, Dz.U. z 1989 r. nr 64, poz. 390.. Ponieważ zbliżał się termin opuszczania zakładów karnych przez te osoby, postanowiono wprowadzić do unormowań kodeksowych nowe instytucje, służące zabezpieczeniu społeczeństwa przed niebezpieczeństwem grożącym ze strony takich, z reguły zaburzonych osobowościowo, jednostek. Niewątpliwie kwestia ta odegrała istotną rolę w rozpoczęciu prac nad nowelizacją środków zabezpieczających. Projekt listopadowy w art. 95b przewidywał środek zabezpieczający w postaci umieszczania przestępców wykazujących zaburzenia osobowości w zakładzie karnym, w którym stosowano by specjalne środki lecznicze lub rehabilitacyjne. Z kolei znowelizowany art. 83a § 1 k.k.w. umożliwiał dyrektorowi zakładu karnego, w którym przebywała taka osoba, wystąpienie do sądu opiekuńczego z wnioskiem o jej internowanie po odbyciu kary pozbawienia wolności w zakładzie psychiatrycznym.

Wskazany tu projekt wyróżniał cztery grupy środków zabezpieczających, a mianowicie środki prewencyjne, środki lecznicze, środki izolacyjno-lecznicze oraz przepadek. Nowymi środkami zabezpieczającymi według tych założeń miały się stać: podanie wyroku do publicznej wiadomości, dozór Policji, dozór kuratora oraz zastosowanie elektronicznej kontroli miejsca pobytu. Środki izolacyjno-lecznicze miały być stosowane podobnie do dotychczasowych założeń względem przestępców niepoczytalnych, osób o poczytalności ograniczonej, jednostek zaburzonych seksualnie oraz alkoholików i narkomanów.

Kolejny projekt przewidujący odmienne formy przekształceń w dziedzinie środków zabezpieczających ukazał się już na początku 2013 r., mając w nagłówku datę 28 stycznia tego rokuProjekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dn. 28.01.2013 r. zamieszczony pod adresem internetowym: www.bip.ms.gov.pl/projekty–aktow-prawnych/prawo karne.. Nie był on tak rozbudowany jak projekt listopadowy – zawierał dodanie do unormowań rozdziału X k.k. tylko trzech nowych przepisów – art. 98a, art. 99 § 3 oraz art. 99a k.k. Pierwszy z wymienionych przepisów – art. 98a – wprowadzał jako nowe środki zabezpieczające dozór Policji oraz elektroniczną kontrolę miejsca pobytu. W treści art. 99 § 3 zamieszczono możliwość orzekania zakazu zbliżania się do określonych osób lub kontaktowania się z określonymi osobami, jeżeli zakaz ten nie został orzeczony jako środek karny, a potrzeba wdrożenia tego środka zabezpieczającego wyłoniła się już po wydaniu wyroku skazującego. Na podstawie art. 99a określone w projekcie wolnościowe środki zabezpieczające mogły być orzekane przez sąd w toku wykonywania kary pozbawienia wolności lub – w przypadku sprawcy niepoczytalnego – w okresie internacji psychiatrycznej.

Regulacja postępowania ochronnego z przestępcami wykazującymi zaburzenia osobowości znalazła się według założeń projektu styczniowego poza sferą unormowań Kodeksu karnego. Projekt ten nie przewidywał środka zabezpieczającego odnoszącego się do tego typu osób. Jego postanowienia przewidywały natomiast, że na podstawie art. 83a k.k.w. podczas odbywania kary pozbawienia wolności dyrektor zakładu karnego, w którym przebywały takie osoby, mógł się zwrócić do sądu opiekuńczego o ich umieszczenie po odbyciu kary w nowych instytucjach o nazwie „ośrodek terapii osobowości” lub w innych zakładach psychiatrycznych.

Kwestia postępowania z byłymi więźniami, uprzednio skazanymi na karę śmierci, z pewnością stwarzała problemy w zakresie pogodzenia jej założeń z podstawowymi zasadami prawa karnego, toteż prawdopodobnie z tego powodu wskazane zagadnienie w toku kolejnych prac nowelizacyjnych „wyprowadzono” poza obręb przepisów karnych. Służył temu projekt odrębnej ustawy z 28 czerwca 2013 r.Projekt ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób – projekt ów zamieszczono pod adresem internetowym: www.bip.ms.gov.pl/projekty-aktowprawnych/prawo karne. , w treści którego postanowiono, że nadzór nad tymi osobami na wolności (nadzór prewencyjny) lub ich społeczna izolacja połączona z terapią zaburzeń psychicznych po odbyciu kary (w Krajowym Ośrodku Terapii Zaburzeń Psychicznych) będzie orzekana przez sąd cywilny w oparciu o przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Wprowadzono zatem na tej podstawie faktycznie dwa środki zabezpieczające, przy czym przypuszczalnie obawiając się, że te sankcje umiejscowione w uregulowaniach prawnokarnych prowokowałyby zarzut naruszenia zasady lex retro non agit, przeniesiono tryb ich stosowania na płaszczyznę uregulowań cywilistycznych, stąd można je określać mianem środków quasi-zabezpieczających. Projekt ten wszedł następnie w życie jako ustawa z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu z osobami stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (cyt. dalej jako ustawa o postępowaniu z niebezpiecznymi przestępcami – u.p.z.n.p.)Dz.U. z 2014 r. poz. 24.. Pierwotne określenie przewidzianego w projekcie ośrodka internacyjnego zmieniło w ustawie nazwę na Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, co z pewnością nie pozostało obojętne dla profilu działań, które będą w nim realizowane.

Załatwienie sprawy niebezpiecznych przestępców, którym kończyły się okresy pobytu w zakładach karnych, nie zakończyło jednak przygotowań reformy środków zabezpieczających. Kolejny projekt zawierający przekształcenia w tym zakresie został przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, nosząc datę 5 listopada 2013 r.Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego w redakcji z dn. 5.11.2013 r., „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2013, nr 4. W ogólnych założeniach tego projektu zostały przewidziane jako nowe formy środków zabezpieczających: dozór Policji, dozór kuratora, elektroniczna kontrola miejsca pobytu, leczenie ambulatoryjne, leczenie lub psychoterapia w placówce podmiotu leczniczego oraz pobyt w zakładzie psychiatrycznym lub w innym zakładzie zamkniętym (art. 93a § 1 pkt 1–6). Wśród środków zabezpieczających znajdujących zastosowanie względem osób niepoczytalnych, oprócz internacji w zakładzie psychiatrycznym oraz nakazu i zakazów wymienionych w art. 39 pkt 2–3 k.k., pozostawiono przepadek (art. 93a § 2)Prawdopodobnie pozostawienie przepadku w katalogu środków zabezpieczających, określonego w art. 93a § 2 projektu, było przeoczeniem jego twórców. Zawierając ten przepis, projekt Komisji Kodyfikacyjnej zakładał jednocześnie skreślenie art. 100 k.k. i znowelizowanie art. 99 § 1 k.k. poprzez wykreślenie przepadku z tego ostatniego przepisu. Projekt ten zawierał już nowy rozdział Va – Przepadek i środki kompensacyjne, w którym zamieszczono art. 45a o treści analogicznej do obecnego brzmienia tego przepisu, a więc zawierający podstawy orzekania przepadku w razie niepoczytalności sprawcy lub wystąpienia pozostałych przyczyn niedopuszczalności skazania sprawcy. . W charakterze izolacyjno‑leczniczych środków zabezpieczających stosowanych wobec osób skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności przewidywano detenecję w odpowiednim zakładzie zamkniętym przestępców z zaburzeniami preferencji seksualnych, jednostek z zaburzeniami osobowości oraz sprawców skazanych na taką karę za przestępstwa popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka. Nowe przepisy przewidywały realizację tego typu środków po odbyciu kary pozbawienia wolności lub po warunkowym zwolnieniu z jej odbywania (art. 93d § 5). Przestępcy o ograniczonej poczytalności mieli być poddawani leczeniu lub psychoterapii przed wykonaniem kary pozbawienia wolności, w trakcie jej wykonywania lub po jej wykonaniu. Nie przewidywano natomiast izolacji tej kategorii osób oraz ich terapii w specjalnym zakładzie zamkniętym, w szczególności w zakładzie psychiatrycznym.

Założenia tego projektu zostały w pewnej mierze uwzględnione przez Ministerstwo Sprawiedliwości, które opublikowało kolejny projekt nowelizacyjny Kodeksu karnego, datowany na dzień 15 maja 2014 r.Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dn. 15.05.2014 r., druk nr 2393. Po skierowaniu do Sejmu projekt ten został opublikowany na stronie internetowej pod adresem www. sejm.gov.pl/akty prawne Nie ulega wątpliwości, że projekt opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną oraz projekt ministerialny istotnie różniły się w części poświęconej regulacji środków zabezpieczających. Postanowienia projektu ministerialnego stały się następnie podstawą nowelizacji unormowań Kodeksu karnego z 20 lutego 2015 r.

W dziedzinie środków zabezpieczających jedną z ważniejszych różnic, która dzieliła nowe uregulowania od projektowanych założeń, było zrezygnowanie ze środka zabezpieczającego polegającego na dozorze kuratora. Nowelizacja nadała też uregulowaniom u.p.z.n.p. charakter epizodyczny, ponieważ wprowadzony do tej ustawy art. 3a zastrzega, że jej przepisy mają zastosowanie wyłącznie do osób skazanych za czyn popełniony przed dniem wejścia w życie zmian w Kodeksie karnym. W stosunku do niebezpiecznych przestępców z zaburzeniami osobowości skazanych po 1 lipca 2015 r. zastosowanie będą miały już wyłącznie przepisy kodeksowe o środkach zabezpieczających.

Uregulowania odnoszące się do środków zabezpieczających przewidziane w wymienionych wyżej projektach łączyło zatem pojawienie się trzech podstawowych kwestii: szersze niż dotąd stosowanie tzw. wolnościowych środków zabezpieczających, dopuszczalność ich orzekania przez sąd także na etapie postępowania wykonawczego oraz wprowadzenie jako nowej kategorii przestępców, do których środki ochronne miałyby zastosowanie, jednostek wykazujących zaburzenia osobowości. Dużo więcej było jednak odmiennych rozwiązań, w istotnej mierze różniących kolejne zamierzenia nowelizacyjne. Reasumując tę część rozważań, należy stwierdzić, że wprowadzając nowe unormowania w dziedzinie instytucji, których ogólny kształt i założenia były ustabilizowane oraz pozostawały niezmienione od ponad osiemdziesięciu lat, należało te zmiany starannie przygotować oraz poddać je dyskusji naukowej. Takiej szerszej, publicznej dyskusji na pewno nie przeprowadzono, a w świetle podanych wyżej argumentów uprawnione jest twierdzenie, że w omawianej kwestii nie wykonano również żadnych studiów przygotowawczych, w tym prawnoporównawczych.

III. Co w dziedzinie środków zabezpieczających rzeczywiście należało zreformować?

W doktrynie prawa karnego na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat brak było postulatów głębokiej reformy środków zabezpieczających. Przeważały raczej stanowiska wskazujące konieczność stopniowej korekty niektórych istniejących instytucji oraz ewentualnie dodania kilku nowych rozwiązań do dotychczas istniejących. Z pewnością słusznej krytyce poddawano instytucję przewidzianą w treści art. 95 k.k., tj. realizowanie środka leczniczego względem osób o poczytalności znacznie ograniczonej podczas odbywania przez te osoby kary pozbawienia wolnościPor. M. Tarnawski, Izolacyjno-lecznicze środki zabezpieczające w ujęciu k.k. z 1997 r., (w:) A. J. Szwarc (red.), Rozważania o prawie karnym. Księga ku czci prof. A. Ratajczaka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s. 303; E. Bieńkowska, Rozdział X k.k. – Środki zabezpieczające, (w:) G. Rejman (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 1999, s. 1267; L. Gardocki, Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa 2002, s. 196; A. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające, s. 90–92; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2001, s. 513–514; P. Góralski, Stosowanie środków zabezpieczających po orzeczeniu kary i środków karnych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2012, nr 2, s. 61; J. K. Gierowski, L. K. Paprzycki, Przesłanki i dyrektywy orzekania środka zabezpieczającego umieszczenia w zakładzie karnym sprawcy o ograniczonej poczytalności (art. 95 k.k.), (w:) L. K. Paprzycki (red.) System prawa karnego, t. 7, Środki zabezpieczające, C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 220 oraz 228. . W istocie rzeczy nie był to środek zabezpieczający, lecz swoisty tryb odbywania kary pozbawienia wolności, wzbudzający wątpliwości pod względem celowości i humanitarności kierowania ludzi najczęściej upośledzonych umysłowo do zakładów karnych. Należało też niewątpliwie dokonać ujednolicenia treści przepisów poświęconych środkom zabezpieczającym stosowanym względem przestępców uzależnionych od alkoholu (art. 96–98 k.k.) oraz środkom ochronnym wdrażanym w stosunku do przestępców uzależnionych od środków odurzających lub substancji psychotropowych na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (art. 71 ust. 3–5 u.p.n.)K. Krajewski, Środki zabezpieczające o charakterze leczniczym stosowane wobec sprawców przestępstw uzależnionych od środków odurzających i substancji psychotropowych na podstawie przepisów o przeciwdziałaniu narkomanii, (w:) L. K. Paprzycki (red.), System prawa karnego, t. 7, Środki zabezpieczające, C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 290; T. Dukiet-Nagórska, Terapia odwykowa w polskim prawie karnym – uwagi o modelu, (w:) V. Konarska-Wrzosek, J. Lachowski, J. Wójcikiewicz (red.), Węzłowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa prof. A. Marka, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 300; A. Kwieciński, Lecznicze środki zabezpieczające, s. 131; A. Muszyńska, Zróżnicowanie leczniczych środków zabezpieczających stosowanych wobec sprawców przestępstw popełnionych w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innych środków odurzających, „Palestra” 2007, nr 9–10, s. 90–91; K. Łucarz, A. Muszyńska, Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 606. . W uregulowaniach tych, jak również w wydanych na ich podstawie unormowaniach wykonawczych, występowały istotne odrębności nieznajdujące uzasadnienia, zważywszy, że w obu przypadkach chodziło o leczenie odwykowe, inne tylko było źródło uzależnienia. W zakresie tzw. administracyjnych środków zabezpieczających na gruncie doktryny podnoszono niezbyt precyzyjne ujęcie przesłanki zastosowania przepadku tytułem środka zabezpieczającego zawartej w art. 100 k.k., a sformułowanej jako „okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy”. W nauce prawa karnegoPor. J. Warylewski, Orzekanie przepadku rzeczy tytułem środka zabezpieczającego wobec sprawcy czynu zabronionego, „Prokuratura i Prawo” 2000, z. 6, s. 126; J. Raglewski, Podstawy orzekania środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym w k.k. z 1997 r., „Prokuratura i Prawo” 2002, z. 4, s. 51; K. Postulski, M. Siwek, Przepadek w polskim, s. 231; E. Bieńkowska, Rozdział X k.k. – Środki zabezpieczające, s. 1286; T. Bojarski, Komentarz do rozdziału X k.k. – Środki zabezpieczające, (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 220; M. Siwek, Materialnoprawne podstawy orzekania środków zabezpieczających o charakterze administracyjnym, (w:) L. K. Paprzycki (red.) System prawa karnego, t. 7, Środki zabezpieczające, C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 417–418; P. Góralski, O wątpliwościach dotyczących „okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy czynu zabronionego” jako przesłance zastosowania przepadku tytułem środka zabezpieczającego, „Przegląd Sądowy” 2009, nr 11–12, s. 170–178. oraz w orzecznictwiePor. postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 30 marca 1999 r., II Akz 83/99, OSA 1999, nr 3, poz. 21; uchwała Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2005 r., III CZP 70/04, OSNC 2005, nr 12, poz. 199; postanowienie Sądu Najwyższego z 30 lipca 2002 r., I KZP 18/02, OSNKW 2002, nr 9–10, poz. 76; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10 kwietnia 2012 r., II AKz 194/12, KZS 2013, z. 2, poz. 62, LEX nr 1238319. nie było całkowitej zgodności, czy określenie to należy odnosić tylko do sytuacji, gdy ustawa zawiera klauzulę niepodlegania przez sprawcę karze, czy obszerniej pod względem znaczeniowym – np. do wypadków, gdy w toku procesu sprawca zmarł, a nawet jeszcze szerzej – gdy zachodziła jedna z okoliczności wyłączających winę lub bezprawność.

Przyjęte w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku ograniczone zastosowanie środków zabezpieczających w porównaniu do kar spowodowało, że zarówno w części ogólnej k.k. z 1969 r., jak i w jego następcy z 1997 r. nie zawarto żadnych postanowień, które dotyczyłyby środków zabezpieczających w sposób odrębny względem kar (a później także środków karnych), zakładając w sposób dorozumiany, że ogólne zasady odpowiedzialności karnej stosuje się również do środków zabezpieczających. Przy okazji reformowania środków zabezpieczających można było rozstrzygnąć kilka istotnych, a przy tym sprawiających wątpliwości interpretacyjne kwestii, a m.in.: czy do środków zabezpieczających należy stosować te same przepisy intertemporalne jak w przypadku kar i środków karnych, czy wszystkie środki zabezpieczające mogą znaleźć zastosowanie do nieletnich przestępców odpowiadających na zasadzie art. 10 § 2 k.k., czy środki ochronne należy wdrażać w przypadku osób dopuszczających się czynów karalnych w każdej z przewidzianych w kodeksie form stadialnych i zjawiskowych, jak również czy rzeczywiście do środków zabezpieczających należy – zgodnie z sugestią określoną w treści art. 56 k.k. – odnosić dyrektywy sądowego wymiaru kary. Dodać należy, że nie są to wszystkie, a tylko najważniejsze zagadnienia dotyczące stosowania zasad części ogólnej Kodeksu karnego względem środków ochronnych, które można było rozstrzygnąć w toku nowelizacji uregulowań kodeksowychNa ten temat zob. szerzej: P. Góralski, Środki zabezpieczające, s. 291–398. .

Oprócz powyższych kwestii należało z pewnością uwzględnić powtarzające się przypadki wieloletniego internowania osób uznanych za niepoczytalne w zakładach psychiatrycznych, których powód długotrwałej detencji wydawał się zupełnie nieadekwatny do ciężaru czynu karalnego, którego dopuściła się taka osobaW jednej z takich spraw sąd nakazał umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym sprawcy kradzieży drzewa z lasu o wartości 173 zł (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 3 lipca 2003 r., II K 138/03, R-OSNKW 2003, poz. 1460). W innym przypadku 63-letni, nigdy wcześniej niekarany, mający pozytywną opinię środowiskową Krystian B., po uznaniu, że dopuścił się wypowiedzenia groźby karalnej wobec sąsiada, jako osoba niepoczytalna został umieszczony tytułem środka zabezpieczającego w zakładzie psychiatrycznym, w którym spędził ponad osiem lat. Sądy zarządzały też internację psychiatryczną m.in. w stosunku do sprawczyni znęcania się nad siostrą oraz kradzieży jej kuchenki mikrofalowej, jak również mężczyzny, który wypowiadał groźby karalne względem innej osoby, jednocześnie trując jej bażanty. Szerzej o tych przypadkach zob. P. Góralski, Środki zabezpieczające, s. 304 oraz 413. . Powtarzanie się takich bulwersujących przypadków nakazywało wprowadzenie ściślejszej kontroli zarówno opinii wydawanych przez biegłych na etapie postępowania poprzedzającego orzeczenie izolacyjno-leczniczego środka zabezpieczającego, jak też podczas jego wykonywania, w odniesieniu do zasadności dalszego utrzymywania internacji psychiatrycznej. Warte przemyślenia było również – na co zwrócono uwagę w orzecznictwie sądowym – wprowadzenie możliwości stosowania wolnościowego środka zabezpieczającego względem osób psychicznie chorych, uznanych za niepoczytalne tempore criminis, które nie dopuściły się bardzo poważnych czynów (np. wypowiadanie gróźb karalnych wobec sąsiadów, częste znieważenia innych osób) i których nie można było internować w zakładzie psychiatrycznym, budzących jednak w najbliższym otoczeniu obawę przed dopuszczeniem się poważniejszych czynów karalnychZob. cytowane wyżej postanowienie Sądu Najwyższego z 3 lipca 2003 r., II K 138/03, R-OSNKW 2003, poz. 1460.. Dopiero gdyby leczenie ambulatoryjne nie przynosiło efektów, a zagrożenie ze strony tych osób nadal by wzrastało, możliwe byłoby skierowanie tych osób do zamkniętego zakładu psychiatrycznego.

Odrębnym zagadnieniem, które należało przeanalizować, jest kwestia przywrócenia w polskim prawie postpenalnych, izolacyjno- ‑resocjalizacyjnych środków zabezpieczających. W Polsce w przypadku najpoważniejszych przestępstw, tj. morderstw, w wielu przypadkach orzekana jest kara dożywotniego pozbawienia wolności, dodatkowo obostrzana na podstawie art. 77 § 2 k.k. o możliwość ograniczenia ubiegania się przez skazanego na tę karę o warunkowe zwolnienie dopiero po 40–45 latach pobytu w zakładzie karnym. Kara orzekana w takim wymiarze i obostrzona w podany wyżej sposób spełnia w istocie funkcję środka zabezpieczającego w stosunku do najpoważniejszych przestępców. Ewidentnie brak jest w polskim systemie prawnym – a dowodem na to jest wprowadzenie ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu ze sprawcami szczególnie niebezpiecznymi – postpenalnych, izolacyjno-resocjalizacyjnych środków zabezpieczających, które należałoby stosować wobec poczytalnych sprawców morderstw wykazujących poważne zaburzenia osobowości, popełniających swoje czyny w wielu wypadkach w stanie granicznym zdrowia i choroby psychicznej. Kara dożywotniego pozbawienia wolności cechuje się wieloma wadami i wydaje się, że powinna zostać zniesiona, w jej zastępstwie zaś powinny funkcjonować sankcje hybrydowe: kara długoletniego pozbawienia wolności (np. do lat 30), wraz z którą mógłby zostać orzeczony postpenalny środek izolacyjno-resocjalizacyjny, zawierający elementy terapiiSzerzej na ten temat zob. P. Góralski, Stosowanie środków zabezpieczających, s. 61–62.. Jeżeli niebezpieczeństwo stwarzane przez sprawcę podczas pobytu w zakładzie karnym, wynikające z jego zaburzeń osobowościowych, nie uległoby istotnemu zmniejszeniu, orzeczony środek zabezpieczający podlegałby realizacji po odbyciu kary.

Należałoby również zrewidować zasadę, że każdy tzw. administracyjny środek zabezpieczający należy zarazem do katalogu środków karnych, polegających na zakazach lub nakazach określonego postępowania, które stosowane są tytułem środków zabezpieczających (art. 99 § 1 k.k.). W ten sposób bowiem każdorazowo środek karny, którego zastosowanie może być uzasadnione wobec osoby zdrowej psychicznie i nieupośledzonej umysłowo, znajduje automatycznie zastosowanie do sprawców niepoczytalnychTamże, s. 67–68. . Przykładem niewłaściwości tego rozwiązania jest dopuszczalność orzekania względem niepoczytalnych, chorych psychicznie sprawców czynów zabronionych nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Instytucja ta, po pierwsze, jest rozwiązaniem niehumanitarnym, a po drugie, niecelowym, zważywszy, że jeżeli taka jednostka rzeczywiście zagraża innym osobom, to powinno się ją poddać czasowej terapii w zakładzie psychiatrycznym i ewentualnie także później na wolności, nie zaś nakazywać przymusowe opuszczenie mieszkania, niejednokrotnie przedstawiającego wartość pracy całego życia takiej osoby.

 

0%

In English

The reform of precautionary measures of 20th February 2015

The article discusses major changes enacted by way of amendment to the Criminal Code of 20th February 2015 regarding precautionary measures. Firstly, the focus is put on basic differences in draft acts regarding changes of the regulations contained in Chapter 10 of the Criminal Code prepared and published in 2012–2014. Then, the article defines the scope of necessary changes regarding precautionary measures proposed in the last several years as compared to the changes actually introduced. As many of the new regulations regarding precautionary measures proved flawed, a return to the previous regulations contained in Chapter 10 of the Criminal Code and subsequent gradual adjustments to some of the imperfect measures provided for therein were suggested.

Informacja o plikach cookies

W ramach Strony stosujemy pliki cookies. Korzystanie ze Strony bez zmiany ustawień dotyczących cookies oznacza zgodę na ich zapis lub wykorzystanie. Możecie Państwo dokonać zmiany ustawień dotyczących cookies w przeglądarce internetowej w każdym czasie. Więcej szczegółów w "Polityce Prywatności".